Qylyştyŋ qynaly jyry

7747
Adyrna.kz Telegram
https://adyrna.kz/content/uploads/2021/11/foto2.jpg

Bar qaruym – ötkır oi, qalam ǧana.

Q. Sündetūly

   

(«Bızdıŋ eldıŋ sūltany men ūltany» toptamasynan)

SEMSERDIŊ TUYSY

Qany qazaq bolmaǧanymen jany qazaq Samuil Marşaktyŋ bır öleŋı bar. «Dlia pianstva est takie povody: /polinki, prazdnik, vstrecha, provody./ Krestiny, svadba i razvod, / Moroz, ohota, Novyi god./ Vyzdorovlenie, novosele, / Pechal, raskaiane, vesele. / Uspeh, nagrada, novyi chin, /İ prosto pianstvo – bez prichin…», – dep keledı. Nesın aitasyz, ömırdıŋ özınen oiyp alynǧan joldar ǧoi, bır ǧana tüzetu bolyp tūr: qazaqta arqa-jarqa bas qosu «besprichinnyi» bolmaidy, ol üşın qalaida soiyldai myqty bır syltau kerek. Mäselen, elden jyraqtau jüruım sebeptı qazaqtyŋ «Altyn jaǧaŋ bolsa da, etek penen jeŋ kerek, asqan batyr bolsaŋ da, aǧaiyn men el kerek» deitın naqylyn ūstanatyn öz basym elge är kelgen saiyn dastarqan jaiyp, köŋıl jeter jıgıtterdı şaqyryp, boi köteretın saltym bar. Aǧam üiınde – qarttyŋ qara şaŋyraǧynda qaimaqtap şäi beretın aq jeŋeşem otyrǧanda nesıne tartynaiyn. Būl joly olar törteu bolyp keldı. Köşelerıne at taǧylmaǧan «Örkennıŋ» möltegınen är kelgen saiyn mındettı türde üidı taba almai adasyp ketetındıkten ädettegıdei köşe qiylysynda şyǧyp, ıŋırde şaitan köşkendei bop jetken alaşabyr topty qarsylap tūrmyn. Qalyŋqylau kelgen myna bır aqsary – «doktyr» Aqqali. Avtobustyŋ doŋǧalaǧy ūryp, mūrny särdelkı siiaqty buyltyqtanyp qalǧan qazanat denelısı – «bödeneşı» Borekeŋ-Boranbai ǧoi. Tür-tūlǧasy özımnıŋ tūp-tura antipodym – ol, ärine, aq jezdem Äbılhan. Al mynau kesken tomardai törtpaq tyǧyrşyǧy kım boldy eken?! Marqūm Qal-aǧaŋa  (Qalihan Ysqaqov) joldastary beitanys bıreudı tanystyrsa, o kısınıŋ bırınşı sūraǧy: «Būryn bırge ışıp pe edık?» bolady eken. Anau būryn otyrysta kezdespegenderın aitsa, Qal-aǧaŋ «Ä, onda bılmedım» dep, bas şaiqaityn körınedı. Sol aitqandai, būryndary bırge ışpegen siiaqtymyz. Sırä, jıgıtterge «za kompaniiu» ılesken bıreu me dep, türı-basyn baiqatpai qarap tūrmyn. Jaŋa üiretılgen jaidaq attai oiqastai basatyn jäne äŋgımenıŋ tının joǧaltyp aludan qoryqqandai tez-tez söileitın jıgıt eken. İt tigen būtadai aryq menıŋ közıme süiek bıtımı ırıden görı şäpetıleu tärızdı körıngenımen, yǧyspai kelıp qol berıp amandasqanynda temırdei qatty jalpaq alaqanynyŋ uysynda menıŋ sausaqtarym äşeiın qorap ışındegı ıspeşkınıŋ tört-bes talyndai bop qaldy. Börttırgen dän sekıldı ısınıŋkırep tūratyn moŋǧoloid tūrpatty betı sary mai salǧan büienşe jylt-jylt etedı. Maŋdai jyrtaqarys. Al endı közderı bar ǧoi, közderı – ölgen maldyŋ közındei jylbysqy su közdermen taza diametraldy qarama-qaişylyqta: közäinektıŋ arjaǧynan ūludyŋ aq qabaşyq qabyǧyndai jyltyrap, tynymsyz öjet janarlar ūşqyn tastaidy. Ötırık aityp qaiteiın, törtınşı adam menıŋ «Şindler tızımımde» joq edı, sodan da şerkeştıgıme baǧyp, alǧaşynda «Kürketauyqtyŋ qorazyndai bolyp ısıngen būl qai tompyş?» dep, onşa jaratyŋqyramadym. Pūşpaq börık, manara şapan kigızıp, kümıs kemer beldıkpen buyp qoisa, tūrǧan baibatşa! Burjui. Nu, baişıgeş…
Oŋtüstıkşe aitqanda qūmbyl jıgıt eken, osy oiymdy oqyp qoiǧandai lezde qūbyljyp, şabatanyŋ qalybyndai şeltigen maǧan «Maqtap alyp kelgen jazuşylaryŋ osy ma?!» degendei şekelep bır qarady da, būrylyp, ketermen boluǧa ainaldy. Közıldırık äinegınıŋ arjaǧynda ekı közdıŋ qaraşyǧy qos auyz myltyqtan şyǧar ekı oqtai atylyŋqyrap, jelkesın berıp tūrdy. Sol uaqytta menen desı basym tüsıp,  alapasy asqandai boldy. Sol arada «Oibai, maǧan isı atyraulyqtyŋ jattyǧy joq» dep, ıngendei qaiqaŋdap ketkenımdı özım de baiqamai qalyppyn. Aitam ǧoi, änşeiınde ılgegı joq aq köilektei, bıraq jaqtyrmai qalsa tükterı ürpiıp şyǧa keletın būl atyraulyqtarmen baiqap söilespeseŋ, būtyŋa sidırıp jıberedı.
Jaŋa tanysymnyŋ (ol özın Qylyşbai Sündetūlymyn dep tanystyrdy) jai bır at küter jobalǧy jıgıt emes ekendıgı üige kelgesın tolyqtai körındı. Ädette qazaq dastarqanynda qonaqtar ülken-kışılıktı, ataq-ürmettı eske alysyp jaiǧasyp jatady ǧoi. Menıŋ osy feodaldyq-aqsüiektık, otaǧasylyq jazylmaǧan zaŋdy būzyp, meimandardy ejeqabyl jolymen, ata ülkendıgıne qarai ornalastyratyn bır ǧadetım bar-dy. Sol boiynşa toidy bastaityn älım balasy Äbekeŋ törge şyǧyp otyrǧannan keiın öŋgelerı – toi-topyrda bolsa olja alatyn baiūly üsteldı jaǧalai tömenırek jaiǧasty. Berışpen qyz alysyp, qyz berısıp, qat-qabat qūda bop jürgenımız tegın emes şyǧar, qalǧan üş qonaǧymnyŋ üşeuı de maǧan bailanyssyz sebeppen sol üşbu atanyŋ soiynan bolyp qalypty. Sonda Äbekeŋnıŋ oŋ tızesın ala otyratyn kädelı oryn jaŋa tanysyma tidı – keiın bılsem, Qylyşbai Sündetūlynyŋ tömenırek otyrǧandardyŋ qai-qaisysynan da ekı-üş jas ılgerılıgı bar eken.   Jeŋgemızdıŋ baptap pısırgen tüstıgın kezek-kezek maqtap, omyrtqaǧa ortaqtasyp otyrǧan sol mäjılıs-maşyrap üstınde Qylyşekeŋnıŋ kısını özıne tartyp alatyn albasty qasietı barynşa jarqyrai körındı. Endı közıme bolatqa kömkerılgen brondy mäşın elestedı: zarjaq tuǧan bala eken, söilese sözdı tabady, jel sözge kıdırmeidı jäne sony öŋmenınen sūǧyp aitatyn da qalpy bar. Şyjbaqailamai, töbesınen toq etkızıp tura aityp, kesek japyraqtaidy, ara-arasynda qyzmet adamynyŋ qoi qaiyrǧandai dörekı söileuı de ketıp jatyr. Äŋgımenı şort üzıp, keltesınen qaiyra salatyny da joq emes. Aiaǧyn typyŋ-typyŋ tez basatyny siiaqty, dybyr-dybyr tez söileidı eken dep joǧaryda aittym ǧoi, bıraq būl endı onyŋ kemşılıgı emes, artyqşylyǧy ekenı osy keŋ otyrysta aŋǧaryldy. Keiıpkerım siiaqty jyldam söileitın bır adamdy bıletınmın, ol – mäskeulık belgılı muzyka synşysy, jurnalist Margulis. Bıraq Mihail da, Qylyşbai da tez söilegenımen, bıreuler qūsap jeldı küngı jaŋbyrdai sabalap bosqa laqpaidy, jelısıne tüsıp otyryp mändı, maǧynaly söz sabaqtaidy. Basynda iod jetıspeitın kök milar ǧoi söilep bolmai, myryŋdap dıŋkeŋdı qūrtatyn, al «qatqyl diskılerıne» kalsii men iod tolyq barǧan kämıl adamnyŋ oilau jüiesı, oi qorytu maşyǧy kompiuterdei jyldam, soǧan sai berıler jauap, aitylar oi da bırın-bırı soqpa-soqpa kimelep, itermelep, ūly mūhittyŋ kökşulan tolqyndaryndai alǧa qarai ūmar-jūmar ūmtylysyp jatady. «Oqyǧanymnan jazuym tezırek» dep Djon Apdaik aitqandai, orystyŋ Mihaily men qazaqtyŋ Qylyşy amerikan jazuşysynyŋ qalamyn qaǧazdan almai jazudan uaz keşetını siiaqty, oi men odan tuatyn sözdı küimege kösem attai qatar jegıp, rahat tauyp jatatyn bolsa, özderı bılsın. Qylyşekeŋnıŋ osy oiy men tılı qatar şapqan psihotip qalybyn qalamdas aǧa-ūstazy Qadyr Jüsıp äzıl öleŋ türınde bylaişa örnekteptı: «Menıŋ jügırgenımdei jai jürgenıŋ,/ Menıŋ aqyrǧanymdai är külgenıŋ. / Tez söileuden egerde bolsa jarys, / Özıŋdıkı bolar-au bar jüldenıŋ. / Sausaǧyŋ klavişte oinaqtaǧan, / Ne ǧajap kompiuterdı oilatpaǧan! / Qūlaǧyŋ är aitylǧan äŋgımede, / Közderıŋ jalt-jūlt etıp jainaqtaǧan». Qadekeŋ būl jerde qyzmettes ınısınıŋ boiynan körgenın eş ūşqyrlandyrmai jazyp otyrǧany zaiyr aqiqat. Iаǧni baiqampaz aǧamyz bır mezgılde äŋgımenı de, kompiuterdı de bır örım qamşydai üiıretın sirek qūbylysty sipattaǧan da bergen. Sonda bızdıŋ Qylyşekeŋ ekı kompiuterdı bırıktırıp jasaǧan, bır mezgılde oiyn da oinap, video da köre beruge bolatyn älemdegı eŋ jyldam derbes kompiuter – britandyq 8 Pack OrionX-tıŋ jūmyrbasty, ajaldy pendeler arasyndaǧy teluı (analogy) bolyp şyǧady da. Mıne, qaida jatyr adam mümkındıkterın zertteitın ǧalymdar üşın materialdyŋ közı!.. Ne kerek, sol joly tün ortasyn auǧyzyp bırǧauym äŋgımelestık. Bederı öşken talai uaqiǧalardy tırılttık. Tai kezınde joǧalyp ketıp, tarlandap baryp tabylǧan men üşın elge qatysty sözdıŋ barşasy da qyzyq. Qūdaişylyǧyn aitaiyn, osy künge şeiın özım osy bıledı-au dep tauarih täptıştetıp körgen adamdarymnyŋ bärı bolmaǧanymen basym köpşılıgı äŋgımege onşa köbeŋdete bermeitın, aitatyndary «pälen de tügen, esek te qūlan»-dy, al aiaq asty tapqan myna hikaiatşymnyŋ aiaq alysy bölek, auzyn aşsa lyqsyp mälımet habar tögıledı jäne qai saualdyŋ şetın şyǧarmaiyn, sözımdı jetım qaldyrmai, üzıp-jarǧan jauap alam. Onyŋ üstıne talai mınbede sözge şyǧyp, ysylǧan qu älgınıŋ barlyǧyn taqiiaǧa tas tastaǧandai etıp däldep, ūǧymsyz şäkırtke kezdesken ūstazdai tızıp, pämdep jetkızetının qaitersıŋ. Ömırden bızdıŋ de körgen, bılgenımız az emes edı, bıraq menıŋ endıgı habar alysym Torsyqbai emes, Qylyşbai boldy. Keiın anau aitqandai qiyspas dos bolyp ketpesek te, aramyzda tetelep teŋesken adamdardyŋ arasynda bolatyn äjeptäuır jyly qatynas ornaǧannyŋ soŋynda bırsındep ömırhaiatyna da ynta qoia bastadym. Pysyqtyq, sūŋǧylalyq, är närseden habardarlyq jalpy jurnalistke, zertteuşıge tän qasietter ǧoi, būl sonyŋ qaisysy boldy eken dep jüruşı em, söitsem Qylyşymda sonyŋ ekeuı de bar eken. Men aqmyltyq jurnalist, jerteser zertteuşı Qylyşbai Sündetūlymen osylai tanystym. Kezdeisoq emes, taǧdyrdyŋ rettı kezdeisoǧy ekeuımızdı tanystyryp qana qoimai, şyǧarmaşylyq adamdaryna tän bır ortaq mınezder arqyly tabystyryp, ömırdıŋ ūzaq sonar sorabyna salyp äkettı.  

***

Osydan tūp-tura alpys üş jyl būryn, mamyrdyŋ besınşı jūldyzyna qaraǧan tünge salym Jaiyq boiynda jatqan onbırınşı auylda, ferma şopyry Qūljannyŋ Sündetınıŋ jarqosaǧy Küikın tolǧaǧy aşy keluı sebeptı auyldyŋ qatyndarynyŋ ūiǧarymymen jelbauǧa asyldy. Taŋ atyp, torǧai änge basqan uaqytta ǧana qaǧanaǧy qarq ettı, saǧanaǧy sarq ettı apamyzdyŋ. Jäi sarq etpedı, bala şeşesın äbden qinap jäne jer-älemdı basyna kötere «än salyp» şyqty. Eŋ sūmdyǧy, teŋselmenıŋ astyndaǧy maqtasy tüidektelgen eskı körpege tüsudıŋ ornyna, şaqalaqty etegıne orap köterıp alǧaly tūrǧan körşınıŋ äielı Säliianyŋ eŋbekpen şorlanǧan küstı alaqandaryn da, salpy etegın de qos aiaqtap şırene teuıp baryp, anadai jerde qiy jainap jatqan qazandyq peştıŋ auzyna taman top ete tüskenı. Mä, manaǧy manaǧy ma, közı jyrtiyp, basyn oşaqqa ūryp, jylaudy üdettı. Şyrt ūiqyda jatqan qazaq saharasyn oiatpaqqa soqqan kışkentai jez qoŋyraudyŋ şyŋǧyr-şyŋǧyr «süikımdı» dausy jūrttyŋ degbırın alǧany sonşa, kındık kesuge aldyn ala äzırlep qoiǧan pyşaǧy tüskırdı taba almai, Säliia dalaǧa qaşty. Aulada qaljaǧa degen qara qoidyŋ terısın ırep, şelmaiyn sylyp jatqan qasapşy jıgıttıŋ qolyndaǧy pyşaǧyn jalma-jan jūlyp alyp kelıp, balanyŋ joldasyn enege jalǧap tūrǧan kındıkke salyp jıberıp edı, qūdauanda, jaŋa ǧana zuyldap tūrǧan qara selebe bassaişy. Endı keşıkse, ömırdegınıŋ bärıne özın jauaptydai sezınetın äleumettık beimazalyqpen qaraşyǧy aunap, aqşelısı körınıp jatqan zarjaq bala kındıgı moinyna oratylyp, qylǧynyp ölmek. Endı zärezap Säliia ot basqandai oibailap aulaǧa jäne qaşty. Būl jolǧysy bas sauǧalau: myna bala ölıp qalsa qalai jauap bermek?! Sol zamat… iia, sol sätte qorada äuede ūşqan qyzǧyştai alystan qanatymen bäiek bop jürgen Sündet otaǧasynyŋ bükıl ömırı köz janarynyŋ aldynan zyrqyrap öte şyqqany. Atasy Qaraş… äkesı Qūljan… bala küngı elge kelgen küizeuşılıkter,.. talaidy jer tırentıp ötken qu soǧys… kinolentanyŋ kadrlaryndai bır-bırlep syrǧyp ötıp jatty. Jä, ony qoişy, berıp tūryp, qaita äketken perzentterınıŋ mäŋgılık şor jara küiıgın aitsaişy. Qazaq bala sanamaidy ǧoi, bıraq osy jerdegı söz tügel boluy üşın aitaiyq, negızınde qūdai Sükeŋe so künge deiın tört bala bergen-dı – ekeuı erkek färzänd, ekeuı naşar bala-tūǧyn. Qazekeŋ qyz balany äueden tamǧan tamşydai, qolǧa ūstaǧan qamşydai körıp, bala demegen deitın söz – bılmei, baiybyna barmai aitylǧan söz. Jas bala ölse, «terekten būtaq ūşyp, teŋızden köbık şaşyrapty» dep qoia salǧan eken degenı de şyndyqqa sai emes. «Bıreudıŋ şyǧar-şyqpas jany bar, ekeudıŋ pyşaq syrty jaly bar, üşeudıŋ Būqarda joly, Qorasanda qoly bar, törteudıŋ aspanǧa salǧan joly bar» dep, ıştei madiyqtanyp jüruşı edı, qūdai köpsındı me, balalarynyŋ ülkenı – jelkıldep jetılıp kele jatqan qos jauqazyn qyzy, aldy beske, soŋy üşke tolǧanda eldegı şaǧyr bıreulerdıŋ közı ötıp, tılıgıp öldı. Odan soŋǧy ūldyŋ töl basy Oŋaişany balasy joq naǧaşylary tüienıŋ şoqpyt jabuyna orap äketıp, sol jaqta Şoqpyt-Jabu atymen östı. Oŋaişadan keiın körgen Bürkıtı – aşamaiǧa mıngızermın dep jürgen ūly tua sala şetınedı. Endı, mıne, rahymy küştı qūdaiym jalqūiryqqa dep şekesı torsyqtai taǧy bır ūldy berıp edı, onysy da otqa tüsıp öleiın dep jatyr. Nyspysyn Qoŋyrşa dep badyraitsa da, Laşyn dep qoqyraitsa da, şeber qūdai qaramai alyp ketetın türı bar ǧoi. Endı qaittı?! Bala tūrmai, zärezap bop qalǧan äke janqysyldyda taǧdyrdy özınşe arbamaq boldy. «Toǧyz balany tösegınde oinatqan» bauyry qūtty ata-baba jolyn qiialmen köktei şolyp, zaryǧyp körgen balany aman saqtamaq bop qazaq jasaityn yrym-jyrymdardy şym-şymdap oiǧa oraltty. Köp qoi, köp, qaisybırın eske alyp tauysarsyŋ: bauyr etı – balasy üşın ata-ana baiǧūs nege barmaidy, jaŋa tuǧan närestenı qyryq oşaqtyŋ būtynan ötkızıp alǧan, bıreu ötırık satyp alyp, Satybaldy bolyp ketkender... kısınıŋ jebeuşı aŋynyŋ atyn arqalap, Qasqyrbai, Qūndyzbai, İtemgen atanǧandar… tıl-köz times üşın Oşaqbai, Qoişybai, Tezekbai sekıldı jaǧymsyz esım taǧynǧandar… bertıngı Sergeiler, Aleksandrlar, Svetlanalar… Tūrǧandar, Tūrsyndar, Saqtaǧandar… Älde Fermıbai dep qoiyp jıberse me eken, fermıde tudy ǧoi?! Mümkın Şora kelıp qalar. Bıraq ol üşın balanyŋ şeşesı jolbarys etıne jerık boluy jäne bala erek bop tuuy kerek, al Küikınnıŋ nege jerık bolǧany däl esınde joq, onyŋ üstıne myna şaryldaq bala elden erek bolmai şyqsa, erteŋ öskesın baldardyŋ mazaǧyna qalady ǧoi. Mümkın Şoraǧa ūqsatyp Şota der. Şota… Şota… Osy bır özgeden erekşe esım bala tūrmaǧasyn kındıgın yrym etıp şotaiaqpen keskenderge berılgen degendı bır jerden oqyp edı. Gürjınıŋ Şota Rustaveli deitın ataqty aqynynyŋ, bızdıŋ Şota Uälihanovtyŋ kındıgı osylaişa şotpen kesılıp, sodan Şot-Aman atanǧan deuşı edı. Ym-m… Kım bıledı… Auyldyŋ jügırmekterı taǧy da Şotabaidy Tiapkıbai dep kelekelep jürmese…
Osynyŋ barlyǧy da müinetke jetpeitın uaqytta mi qyrtystaryn alas-küles aralap öttı. Eŋ soŋynda köz aldyna qūndyz saqaly keudesıne tögılgen aqsaqaldy kısınıŋ beinesı tartylyp kele qaldy. Äkesın tanymai jyn ūryp pa?! Sol… Qūljan bapasynyŋ däl özı – jauar qardai tütep, şudalana bıtken auyr qabaǧyn bır qozǧap, üige qarai ym qaqqandai boldy da, ırgede şymyrlap aǧyp jatqan Jaiyq jaqqa qarai ǧaiyp bop kettı. Jaraly aŋdai atylyp baryp, sylaǧyn jauyn ezıp tüsırgen saman üiıne jügırdı. «Ymdy tüsınbegen dymdy tüsınbeidı». Tördegı tūs kılemde ılulı tūrǧan qara qylyşty jūlyp aldy.
Qarajolaq qyndy eskı qylyş. Zamanynda tau-tastan qaitpasyn dep zaharǧa salyp suarǧan şarbolat, temır men tasqa qarymas naǧyz kök baldaq bolǧany körınıp tūr. «Eldıŋ şetın ber, jaudyŋ betın ber» deitın süŋgılı berış tonau bır jyldary «şep qyluǧa jıgıt bermeimız» dep atqa qonǧanda Qūljan bapasy taǧynyp şyqqan eken, sol talaiǧy attanys-tüsıs, ürgın-sürgınnen bır belgı bop baldaǧynyŋ saǧaldyryǧynan joǧaryraq jerınde jau qūralynyŋ ızı – kertık qalǧan. Dūşpannyŋ töbesınde jasyn bop oinaǧany bylai tūrsyn, asylǧan adamnyŋ jıbın qolmen şeşpei, osy qylyşpen kesken, bosana almai qinalǧan äieldıŋ töbesıne üiırgen dep otyruşy edı bıletın şaldar. Būl es bılıp, etek japqaly auyrǧan adamnyŋ, äsırese balanyŋ köpşıgınıŋ basyna qoiady. Qynynan almai qoiady. Qylyştyŋ da sertı bar. Būrynǧydan qalǧan jol – oqtalǧan soŋ qaituǧa, kezengen soŋ atpauǧa, suyrǧan soŋ şappauǧa bolmaidy… O, qūdaia toba, sol mezgıl äldenetken bır küş qolynan eppen itergendei boldy – qylyşty qynynan qalai suyryp alǧanyn özı de aŋǧarmai qaldy. Talai jyl torǧaiköz temır sauytsyz jetımsırep, jüzın tat basyp jatqan imek bas dünie didaryn qaita köruı mūŋ eken, üidıŋ syrtynan ainala töŋırektı düsırletıp, üzeŋgılerı sartyldap, auyzdyqtary qarşyldap, külık mıngen bır top dübırlete jöŋkılıp ötkendei boldy. Mūnyŋ barlyǧy da müinettıŋ üşten bırındei ǧana uaqyt aldy, odan ärı Sükeŋ endıgı köp oilanyp tūrmastan bır şeşımge nyq bekınıp, imek bastyŋ mızın sylap kördı. Özınen-özı egeumen egegendei, bıleumen bılegendei, dem tartyp, ötkırlenıp tūr eken: er türkınıŋ qylyşy samuraidyŋ katanasyndai adam denesın kesuge ǧana arnalǧan, ony orynsyz suyruǧa, jerge daŋqsyz qadauǧa bolmaidy dep tegın aitylmaǧan. Qoidyŋ şikı qūiryǧymen mailap, er qaruyn meiırlendırıp alsa bolar edı, bıraq oǧan uaqyt qaida. Jebei basyp, qazandyq bölmege öttı de, «İia, Alla, qarǧamdy közdınıŋ közınen, sūqtynyŋ sūǧynan, tıldınıŋ tılınen saqtai gör», – dep tılek tılenıp alyp, zaiybynyŋ janyn japyraqtai qaltyratyp tūryp, şort kestı kındıktı. Qylyş tartudyŋ täsılın eşkım üiretıp körmegen-dı, alaida ǧasyrlar boiy qanda, janda būiyǧyp jatqan aqparat baranka ainaldyryp qana kele jatqan būǧan qylyş degenıŋ jüzı qylpyldaǧan ūstara iaki şappa emes ekendıgın däl ūqtyrǧany sonşa, ūstap tūrǧanynyŋ qaiyryla bastaǧan pyşaq älıptes jüzın qiǧaştai, oqys tartyp qaldy. Qylkeŋırdegı tajal kındıkten bosaǧan näreste anasynyŋ omyrauyna aparylǧannan keiın iıs alyp, jylauyn demde qoiyp, közı jyrtiyp ūiqyǧa kettı. Otaǧasy bolsa kındıktı taza jıppen bailap, tübıne kül septı. Qyz bala tusa ot basy, oşaq tübıne kömer edı, erkek balanykın üi küşık bolmasyn dep qyr asyryp laqtyrady, ne şabandoz bolsyn dep at jalyna, oqymysty bolsyn dep kıtapqa bailar-dy.     Sükeŋ äldenege soŋǧy joldy taŋdady. Älde taŋdamady… Bızdıkı qisyn ǧana. Şynymyzǧa baqsaq, tarlan tarihta būl jönınde anyq mälımet joq. Qaharmanymyzdyŋ nyspysy kındık kesken qūralǧa orailastyrylǧany ǧana talassyz şyndyq. Negızınde Sündet otaǧasy balanyŋ at-esımın semserden şyǧarudy da oiǧa alyp qoiǧan. Erteŋ azamat bolǧanda jūrt «Sükeŋnıŋ Sükesı» dep kädelese degendık qoi. Bıraq būl ıs äruaqqa – «täit» dese taidyryp tüsıretın äruaqqa şet, sebebı atadan qalǧan mūra semser emes, qylyş. Ol jaǧy jūrttyŋ bärıne aian. Sondyqtan qazannyŋ qūlaǧyn onşa dabyralatpai qaǧyp, onşa azandatpai at qoiu üşın oŋaşa ǧana aldyrylǧan moldekeŋe Sükeŋ jailap qana «Balanyŋ aty Qylyşbai bolsyn» dedı. Al aǧaiyn-aumaqqa «Qylyşbai degenge baiaǧynyŋ Älıbek batyry siiaqty şeşesınen alty qarys selebesın ūstai tuǧan bala eken dep qalmaŋyzdar. Kındıgı qylyşpen kesılgesın jäne ǧūmyr jasy ūzaq bolyp, elın jauǧa aldyrmaityn, jerın dauǧa saldyrmaityn qylyştai ötkır azamat bolsyn dep yrymdap qoiyp otyrmyz», – dep  jariialady. Kökıregı daŋǧyl qarttar sol sözge ūiyp, bırauyzdan bata berıp, maqūl ekendıkterın bıldırdı. Jäne bır qara qoidyŋ basy būl dünieden taiyp tūrdy. Al jūrtty ūlardai şulata kelgen jäne bır emes, ekı qoidyŋ obalyna qalǧan Qylyş bala būl kezde mämesın solp-solp emıp qoiyp, közı kılbiıp ūiqyny teuıp jatty.  

SEMSERDIŊ SUY

  Qylyş bala bır künde bır jasap, ekı künde ekı jasap erjetetın ertegınıŋ batyryndai tez jetıldı. Altyn jerde, almas belde, qylyş qynda qūr jata ma, Sükeŋnıŋ qasqa qūlyny  jelısınde būlqynsa, myna tausynşaq balasy besıgınde būlqyndy. Basşy boluǧa laiyq kısılıkterın jäne abailyq ruh synyn älden tanytyp, bırde közı otaulanyp ainalasyna kıdie qarap qoiady, endı bır auyq üidıŋ aşasyna oilana köz tıgıp jatqany. Künder ötıp jatty. Onymen bırge zamanaqyrdyŋ tastüinegı de bıldırtpei ösıp keledı. 1963 jyldyŋ qoŋyr küzı boluy kerek, jasy tolyp, auyldaǧy Furmanov atyndaǧy orta mekteptıŋ tabaldyryǧyn attady.   Osy jerde bır tarihi şegınıs jasap jıbereiıkşı. Äŋgıme bylai. Jaiyqtyŋ oŋ jaq jaǧalauy keiıngı ortaǧasyrda kazak-orystyŋ böktergısınde ketkennıŋ soŋynda qalyŋ qazaq bıryŋǧai sol jaq betke köşıp, özennıŋ atyrau jasap teŋızge qūiatyn tūsynan sonau Tekege deiın endep jatqan etektı elge ainalǧan-dy. Osy öŋırde köne tarihtyŋ talai altyn betterı qattalǧan. «Qyz Jıbek» jyrynda alty arys şektınıŋ jaz jailauǧa būzyla köşken köşınıŋ aldy Or, Elek jaǧynan qomdanyp şyqqan betı Jaiyqtyŋ tömengı qūiarlyǧyna deiın jetetını, osy maŋda Qyz Jıbek bes qyz nökerımen qyzǧaldaq terıp jürgende aiauly Tölegennıŋ qaza habaryn estıp, talyp qalatyny aitylady emes pe, soǧan qaraǧanda būl jer ertede qalyŋ şektınıŋ äuelgı maily jūrty bolǧan syŋaily. Olar ketkennen keiın basy bütın qalyŋ berışke, onyŋ sebek, tuma, sary, baidaulet bölımderıne qonys retınde bekıtılgen. Sodan berı keŋ atyraptyŋ şüigın jailauyna qazaqtyŋ usadbalary men imenielerı – ordaly qystaular ornaidy. Auyl-auyl bop qotan iırıp qonystanady. Özen boilap, sarşūnaq ınınıŋ tündıgındei bolyp, är jer-är jerde otyrǧan būl eldıŋ ejelgı atakäsıbı – tört aiaqty maldyŋ tısıne erıp, sümesıne qarau, jün jaiyp, jabaǧy keptıru-tın. Özennıŋ janabynda, kölderdıŋ qabaǧynda otyrsa da, «Balyq ūstaǧannyŋ bailyǧy etek-jeŋı kepkenşe» dep, jaralmyşta bauyzdalǧan osy bır maqūlyqty ūstap, saudaǧa şyǧaru käsıbıne aqqūla den qoia bermeitın. Bıraq jeudei jeidı. Nauqanynda şoqyr, jaiyn, sazan, aqqairan, kökserke sekıldı balyqtyŋ neşe atasy qabyrşaqtalady, qyzyl balyqtyŋ lai iıs uyldyryǧy da bar onyŋ ışınde, söitse-daǧy sorpasy qanşa jerden bal tatyǧanymen, qoidyŋ qoŋyrsyǧan sorpasynyŋ ornyna jüre almaidy (keşegı aşarşylyqta halyqty balyq qūtqara almaǧany da sodan – taza belok qalaida adamǧa qorek bolyp jarytpaidy, sebebı onda ettegı amin qyşqyldarynyŋ keneulıgı joq). Qysqasy, tırşılık közı – mal. Keşegı keŋes tūsynda osy qystaular men köŋder ylǧi bır nömırlep tastaǧan, sosialistık baqyt qūşaǧyndaǧy tız qatar qalqozdarǧa ainalǧanda da el käduılgı tırlık qalpynan ainymaǧan. Sol zamanda qazaq halqynyŋ jartysynan köbı auyldy jerde, ekıjarym myŋdai qalqoz-sopqozda tūrsa, būl eŋ aldymen ata käsıbımızden qol üzbegendıgımızdıŋ arqasy. Olardyŋ ärqaisysy on bes myŋnan qyryq myŋǧa deiın adam tūrǧan ırgelı eldı meken-tūǧyn. Köpşılıgı «Mal ösırseŋ qoi ösır, tabysy onyŋ köl-kösır» deitın ūran astynda eŋbek ettı. Sonyŋ ışınde el būrynyraqta Esbol dep tanyǧan, soŋǧy ataqpen Onbırınşı auyl dep nömırlengen, iaǧni bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ asqan qiyndyqpen kesılgen kındıgınıŋ qany tamǧan «Zaural» keŋşaryna qarasty №2 fermanyŋ özınde ǧana segız myŋ jylqy, sauyndyǧy men boidaǧy aralas alty jüz müiızdı ırı qara bolǧanda, qoidyŋ basy jiyrma myŋnan asyp tūratyn. Jäne jai qoi emes, asyl tūqymdy mal – qarakülşe. Tuǧanyna ekı-üş ai bolǧan marqa qozynyŋ būira-būira ädemı qarakülşe terısınen būryn qazaq ışık, tymaq tıkse, keŋes tūsynda asa baǧaly eltırı retınde eksporttalyp, qalǧanynan keŋestık aibyndy äskerdıŋ generalitetı qoqyraityp päpekı tıktırıp kietın. Säikesınşe Ortalyq eltırı baǧytyndaǧy ūjymdyq şaruaşylyqtarǧa airyqşa nazar tıktemegenımen de, nazardan qaqas ta qaldyra bermeidı. Ferma saiyn eŋbekşı halyqqa qajettı jaǧdaidyŋ bärı bar, tūrmystyq, mädeni qyzmet körsetetın oryndardyŋ, äleumettık nysandardyŋ paidalanuǧa berıluı jıtı qadaǧalanady. Onyŋ üstıne Esbol – sonau patşa zamanynda ekı tepkışektı orys-qazaq mektebı aşylǧan, odan berı de, auyl bırer jyl Baqsai (qazırgı Mahambet) audanynyŋ ortalyǧy bop, tıptı öz atyn qazırgı İnder audanyna berıp tūrǧanda osy maŋaidaǧy oqu-bılım ūialaǧan meken retınde daŋqtalǧan qūtty qonys edı. Onda kezınde alaşşyldar körkeitken, soŋynan olardyŋ aldyn körgen alǧaşqy mūǧalımder sabaq bergen önegelı mektep bar-dy. Myna qyzyqty qaraŋyz, Esbol būryn audan ortalyǧy bolǧandyqtan ondaǧy mektep onjyldyq edı, al keiın kele bolǧan sapqozdyŋ ortalyq usadbasy ortalau mekteppen otyrdy. Kezınde Jabu Dökesov basqaryp, Säule Masaeva, Nasiha Ermūhanova, Baqtyǧali Äldeşev, Sembı Berǧaliev sekıldı bılıktı ūstazdar sabaq bergen Furman mektebı auyldyŋ öz balalaryna qosa maŋaida jalǧyz üi otyratyn şopandardyŋ näsıl-nesıbıne de sapaly bılım, sanaly tärbie berudı būljymaityn berık dästürıne ainaldyrǧan-dy. Qylyşbai sol bılım ūiasyna bardy jäne salǧannan oquǧa alǧyrlyǧymen, ūiymdastyruşylyq qabıletımen közge tüsıp, aldymen ozat oktiabratşy, sosyn alqyzyl üşkıl galstugı jelmen jelbıregen maqtauly pioner atandy. Mūnyŋ aiaǧy bır klastyŋ būidasyn basy bütın ielenuımen tämamdaldy. Ol kezdegı synypta bırneşe körnektı lauazym bolatyn, ol – klastyŋ starostasy, onyŋ üş (keide tört) orynbasary – zveno jetekşılerı, tazalyqşy, qabyrǧa gazetınıŋ redaktory men sügıretşısı, kerneişısı jäne barabanşysy. Älbette, starosta solardyŋ barlyǧynyŋ üstınen qaraidy, ol sonymen bırge mūǧalımderdıŋ süiıktısı, – men būǧan būrynǧy klass barabanşysy retınde kepıldık ete alamyn. Mıne, sol bolaşaq barabanşy mektepke endı ılıgıp jatqan şaqta, sodan jüz jiyrma şaqyrym jerde bızdıŋ Qylyşekeŋ dürdei starosta bolyp sailanǧan eken. Bızge jetken derekterge qaraǧanda, bilık basyna kele salysymen, sodan on bes jyl būryn jany jahannamǧa attanǧan «mūrtty kösem» sekıldı bükıl bilıktı qolyna jiyp alǧan. Nemese parlamenttı kerek qylmaityn qazırgı prezidenttık bilık siiaqty. Söitse-daǧy, Qylyş bala jalpy avtoritalyq rejimderge tän ädetpen tärtıp, tärtıptılık mäselesın nazardan eş qaldyrmaǧan, dep habarlaidy taǧy da sol auyl «arhivı». Atap aitqanda, ol starosta sailanǧan künnıŋ ertesıne klastyŋ tazalyqşysyn özıne şaqyryp alyp, onyŋ nazaryn myna mäselege audarady. «Avrora» ünımen asqaqtai saŋq etken revoliusiia dabylyna biyl artyq-kemı joq elu ekı jyl. Ekı-üş ūrpaqtyŋ derlık ǧūmyr jasy. Sovet ökımetı qazaq dalasyna avtolavka men tuberkulez ǧana äkeldı deu ärine dūrys emes, būl – tarihqa qiianat. Bıraq sonymen bırge osydan bes myŋ jyl būryn oilap tabylǧan tıs pastasy auylǧa endı ǧana kele bastaǧany iaki elımızde 1951 jyldan bastap şyǧarylyp kele jatqan televizordyŋ osy 1969 jyly fermıde aty bolmasa zaty joq ekendıgı, qalqoz ortalyǧynda ılude bıreu ūşyrasatyny (basqarma, partorg jäne basbuhtyŋ üiınde ǧana tūrǧany) ötırık emes qoi (alǧaşqy teledidar ferma ortalyǧyna kelesı, 1970 jyly ǧana keledı). Auyldarda elektr toǧy joq, jūrt baiaǧysynşa bılteşammen otyr. Halqyŋnyŋ köpşılıgı şymnan oiyp tūrǧyzǧan jertölede tūrady. Qysqasy, qazaqtyŋ tūrmys-küiı asa ajarly emes, alaida būl jaǧdai tazalyq saqtau, boi kütu mäselesıne äser ete almauy tiıs, sebebı ata-babamyz būdan da jaman kezınde toiǧa barǧan, toiys tazalanyp jürgen. Al bügıngı klass jaǧdaiynda gigiena mäselesı eş syn kötermeidı, äsırese osy söz mektep janyndaǧy internatta jatyp oqityn şopan balalaryna qatysty, – dep sözın sabaqtady jaŋa starosta. Tazalyqşy osy mındettı bırınşı synyptan berı abyroimen atqaryp kele jatqan, auyldaǧy Ūlmaş Ädılbaeva deitın qyzy-tūǧyn. Sündet aǧaidyŋ myna baqa bolǧyr balasy sol talaiǧy eŋbegın bır-aq sätte tarih jüzınen syzyp tastardai syzdana söilegenıne şamdanyp: – Sonda sız balalardyŋ köilekterınıŋ jaǧasy kır, ūştary qyrqylǧanyn, tyrnaqtary ösıp, asty kırlenıp jüretının menen körıp tūrsyz ba? – dep şamaly şyrpyndy. – Odan da zoryn aitaiyn, bıraq osynyŋ barlyǧy da internattaǧy baldardyŋ kınäsınen emes! Jaŋa starosta «Mynau ne dep tūr?» degen kısışe qabaǧyn qiǧaştai kerıp, ūludyŋ aq qabaşyq qabyǧyndai jyltyraǧan tynymsyz öjet janarlarynan ūşqyn tastady. Tazalyqşy qyz jan-jaǧyna qaranyp alyp, qūlaǧynyŋ tübın ystyq demımen küidıre-müidıre sybyrlaǧanda baryp, mol denesı selk etıp, ūşyp türegeldı. Bit! İnternatta jatatyn balalardyŋ üstınde bastyŋ qara bitı, kiımnıŋ aq bitı örıp jürgenın tazalyqşy qyz talai körgen. «Nege?» dese, aitatyndary: «Monşa joq». Negızınde bar, bıraq alty aidan berı qazandyǧy būzylyp, ısten şyǧyp tūr. Al internat üiınde eŋ bolmasa jyly suǧa şomylyp alatyn jaǧdai jasalmaǧan. Bastyqtar būlardan syǧandardyŋ taiaqpen basqa ūryp bige üiretken aiu balasyndai etıp sabaq sūraudy iaki sonau sapqoz ortalyǧyna deiın dedektetıp aparyp, türlı saiasi-mädeni şaralarǧa qatystyrudy ǧana bıledı. «Baqa bolǧyr bala» denesı qatty türşıgıp, keşıne körgen-bılgenın äkesıne aitty. Basqa bıreu bolsa qabaǧymen tyiyp tastar edı, al jastaiynan jetım ösken Sükeŋ qūrt qainatsa, köbıgın jalaityn erke kenje ornyndaǧy maiqūiryǧyn (Qylyştan keiın Serık düniege kelgen-dı) janyna otyrǧyzyp qoiyp, ülken kısılerge äŋgıme aitqandai alystan söz şaldy. – Bızdıŋ halyqty kezınde tatarlar «sasy qazaq» deptı, ol sözdıŋ qaidan şyqqanyn bılmeimın. Qoi körmesek te, qi kördık qoi demekşı, menıŋ bıletınım, bızdıŋ ata-babamyz köşıp-qonyp, jaiyn jürgen künnıŋ özınde de boilaryn kütıp ūstaǧan. Bastyŋ bitın, sırkesın kerosin, skipidar qosyp juyp öltırgen. Bızdıŋ dalamyzda būryn auru taratatyn mikrob kem kelgen ǧoi. Onda monşaǧa tüspese de, kırlı kiım kise de mümkın edı. Közdıŋ şarasyndai tūnyp jatatyn möldır suly özen-kölder monşanyŋ ornyna jüretın. Sonan soŋ qazaqtyŋ bıletın adamdary monşa qan-sölıŋdı syǧyp alyp qoiady dep, üide jyly suǧa şomylǧan, saqar qainatyp jasaǧan qara sabynmen kırın ezıp, erkekter jūmyr qoǧalaq taspen denesın ysqylatyp, qūrys-tūrysyn tarqatqan. Al ondai üi jaǧdaiy joq uaqytta baiaǧy Ūrymdaǧy terma deitın ortaq monşa kerek. Sonyŋ ışınde qalaly jerlerde, internattaǧy qoişylardyŋ balalary üşın monşa auadai qajet närse. Mysaly, adai deitın halyq suǧa jylyna ekı-aq ret – köktemde, sosyn küzge qarai tüsken. «Balyq bolyp ketemız» dep. Äielı qoiymen bırge qozylap jatatyn qoişyǧa «Qasqa tıs qūnanym-ai, qalqozdyŋ oryndaiyq planyn-ai!» dep öleŋ aitqyzu üşın de jaǧdai jasau jön. «Tänı saudyŋ – jany sau» degen söz symǧa tartqan kümıstei ädemı, jyltyraq söz bolyp qalmauy lazym. Endeşe, monşanyŋ jarty jyldan asa uaqyt ısten şyǧyp tūruy oǧat ıs, ärine. Oǧat demekşı, qaibır halyqtarǧa monşa boidaǧy oǧatty şyǧaryp tūru üşın de kerek, al bit qaramasa otyra almaityn qazaqqa monşaǧa jiı tüsıp tūrmasa bolmaidy, – dep, sözınıŋ aiaǧyn zıl aralas äzılge jyǧa aiaqtady. Qylyşbai ol kezde «bit qaramasa» deitın tırkestıŋ «söz termese» degen astarly maǧynasy baryn bılmeitın, sodan da sözdıŋ tura maǧynasyna jarmasyp, aqyl zerek şyǧarǧan qorytyndymen: – Men mūny qalaida jazuym kerek! – dep kestı. Işı şılde tüsse jıbımeitın kökmūz şendılerdı bır jaǧyna şyǧaramyn degendei dala qaqqan qoŋyrqai jüzı qabarjyŋqyrap otyryp aitty. Sükeŋ ädepkıde «Myna jügırmek joǧaryǧa aryz yzǧytpaqşy ma?!» dep şımırıgıp qalǧan. Oŋ-solyn tanyp qalǧan on üştegı bozymbai äke qabaǧyn seze qoidy. – Joq, audandyq gazetke jazam. Tūp-tura Teŋdık Jauyrovtyŋ özıne jıberem! E, solai ma edı!? Dabyldatqyŋ keledı eken ǧoi... Sükeŋ ornynan sozalaŋdai tūryp, örısten qaitqan maldy qoralauǧa kettı. «Būǧanaŋ senıŋ qatqan joq, balaqqa jünıŋ jetken joq. Saǧan ülkendermen alysuǧa älı erte» degendı közımen ūqtyra kettı. Taǧy mysyqtai şaqar nemenıŋ nietın aşyq qoldamasa da, sol qabaǧymen-aq, maǧynaly ünsızdıgımen-aq alǧaşqy äkelık şylbyryn bere kettı. «Balam-ai, sol monşaŋnyŋ jūmysyna rabochkom ūiǧarymymen jauapty bolyp bekıtılgen men özım edım ǧoi» dep aita almady. Meilı, aqqa täuekel ıs. Tiıp ketken jerı tärbie eskınıŋ adamdary ūrpaǧyn solai tärbieleitın…  

***

   Äke aldynan ot alǧan Qylyş starosta sodan qily-qily oiǧa böksın. Künde keşke jatqanda tereŋ oilarǧa jūmady. Ärine, äkenıŋ batasy bos qaldyrmaidy. Bıraq bata deitındei bata da berılgen joq qoi. Al ekınşı jaǧynan osy on üşke kelıp, at jalyn taraǧan şaǧyna deiın ädıldıktıŋ, aqiqattyŋ atasy öldı degendı de estımeptı. Klastas jan dosy Ǧalymjan Nūryşev aitatyndai, būl mäseleler kün tärtıbınen tüse qoimaǧan. Ekı dos būl şaqta kölbep jatyp kıtap oqityn, gazet dese ölıp tūratyn jäne «Smenamen» sügıret tüsıretın bır auru tapqan-dy. Bala bıtken oqyǧanyn toqidy ǧoi, solardyŋ köpşılıgı baldäuren şaqta ölermen Pavka Korchagin men äkesıne şektı ymyrasyz Pavlik Morozovtan qūryq äketetın. Däl osy joly bala Qylyştyŋ niet qoiǧan oiyna Pavliktıŋ jalauly erlıgı döp keletındei körındı. Tolqyn jaldanyp būiralanǧan qarakül eltırısınıŋ qyzyǧyn ärıde ortalyq köredı. Odan qaldy berıde jergılıktı atqamınerler men baskötererler «atasynyŋ malyn jaudai şabady». Baiaǧydan bergı ata ǧūryppen qaraǧanda, aǧaiyndy, tıptı auyldasty synau – şennen şyqqan, söket ıs. Bıraq ädılşıl, turaşyl «aidarly altyn» sovet ökımetı, qalamdy qaruǧa teŋegen ökımet sonyŋ bıreuıne de qarama, ala jıptı attaǧandy, jalaqy alyp jürgen jūmysyna taiaq ūşynan, nemkettı qaraǧan adamdy syn sadaǧymen aiamai tüire dep üiretedı. «Syn tüzelmei, mın tüzelmeidı» deidı. Jan-jaǧyŋa zer sal, ūzaq aŋdap, tereŋ barla, jas tılşı deidı. Masyldyq beleŋ alyp tūr. Eŋbek etuge, oi oilauǧa masyldyq. Jūmystan üige tyşqanşa tasityn masyldyq. Qazırde jymqyru delınıp jürgen memleket mülkın talan-tarajǧa salu. Jeŋ ūşynan jalǧasyp memleket qarjysyn ūrlau, para alu. Bügıngıler siiaqty keŋırdektep jemeidı, öŋeşterıne ögız qūlap jatqan jemqorlyq emes, aşyq asamaidy, ailamen bürkeŋkırep jeidı, şikıdei, şainamai-talǧamai qylǧytyp jıberse, şamadan assa tögıletının bıledı. Sebebı, ökımettıŋ emeurını solai: qazyna sybaǧasynan bır sydyrǧy jıp alsaŋ da  bıldırtpei al, bıldırttıŋ be, aiauşylyq kütpe – ekı közıŋ torközdıŋ arjaǧynda jyltyraityn bolady. Keŋestık jüienıŋ bır-bırıne şalys kelıp qalatyn, bıraq tereŋ tübınde qaşanda adam balasynyŋ janynan eskı mūrjanyŋ köleŋkesındei erbiıp qalmaityn pendäui osaldyqtaryn jıtı eskergen qaǧidattarynyŋ bırı osyndai-dy. Būl adam balasy oŋai oljaǧa suyq qolyn sozudy bärıbır qoimaidy, bıraq sony tejep, şektep otyratyn küş kerek degendık. Mıne, solai. Jaiyq jaǧasynda jaiyn jatqan sapqozdyŋ äkımqaralarynyŋ arasynda osyny qapysyz ūǧynyp, şaruaşylyqtyŋ qoŋ et, maily sübesıne tūmsyqtaryn qadap qoiyp, bıldırtpesten tespei soryp jatqan sülıkter joq emes-tı. Bala Qylyş osynyŋ bärın oişa salmaqtai kelıp, bır künı taŋ aldynda nyq bır şeşım qabyldady. «Köppen küresetın zaman keldı. Şylyq jeŋe me, bız jeŋemız be?» dedı ol terezeden sebezgılep tüsken oimaq säulelerge qarap oilanyp jatyp. Tarihi şeşım solai qabyldanǧan. Erteŋıne arty jer iıskemeitın qūlan aiaq Esboldan jetı şaqyrym Onüşınşı auylǧa – sapqoz ortalyǧyna jaiaulap baryp qaitty. Kıtaphanaǧa soǧyp, ondaǧy medisinalyq ädebiet bölımındegı sörelerdı qoparystyryp jürıp, ūlyqsan «kitobtyŋ» bıreuınen bit-bürgege qatysty mälımetterdı tapty. Pedikules auruynyŋ tūŋǧiyǧyna tüstı. Bit örmeitın jalǧyz-aq kiım – jıbek matadan tıgılgen kiım degen jerıne kelgende külkısınen kıtaphana ǧimaraty teŋselıp, jer qimyrlaǧandai boldy. Bestıŋ şäiın ışıp otyrǧan kıtaphanaşy apailar şaşaldy. «Oibai-au, bızdıŋ auyldaǧy qaidaǧy jıbek kiım?!» Iŋır äletınde üige jettı de, şäiın de ışpesten, aqşammen jarysa şabyt şyraǧyn jaǧyp, etpettep jatyp qalamǧa baǧyndy, qaǧazǧa tabyndy. Qysylşaŋda tez jazyp tastaityn jurnalistık maşyq keiın qara täjıribemen keldı ǧoi, al tyrnaqaldysyn jazu oǧan oŋaiǧa tüsken joq. Temır sapūşy kösteŋdegen on üşınşı nömırlı aǧaş qalamsabyn kök siialy sauytqa qaita-qaita matyryp alyp (şariktı avtoqalam onbırınşı auylǧa älı jete qoimaǧan), jazǧanyn qaita-qaita jyrtyp, ne jazsaŋ da kötere beretın bişara qaǧazdy deste-deste şyǧyndap, tünımen qalam tebırenttı. Kestesın kelıstırıp jatpastan iaki «ezop täsılımen» täsılşeŋdemesten, şiratqan qyl şylbyrdai şiyrşyq atyp, aşuǧa tyǧylyp soidaqtatty. Erteŋıne kerege köz däpterdıŋ üş betıne jazǧan otynyŋ aldy, suynyŋ tūnyǧy – feleton deuge de, pamflet dep atauǧa da keletın äşkereleu şyǧarmasyn qarlyǧaş qanat kök konvertke salyp, mūqiiat jelımdep, syrtyna Mahambettegı audandyq gazettıŋ adresın jazdy da, redaktordyŋ «tap özıne» joldap jıberdı.  

***

Apta aralatyp, audandyq «Maldy öŋır» gazetı jas tılşınıŋ «Auylda monşa joq» degen aiqai taqyryptaǧy syn maqalasyn ekınşı betıne qasqaityp jariialady. Ol kezde auyldarda gazet atauly pūşpaǧyna deiın oqylatyn. Qyrǧa barsaq qoi semız, oiǧa barsaq oi semız-dı. Nemese oqyǧandary oqymaityndarǧa aitady, äiteuır, ne kerek, bıreuden bıreu estıp, sūq habar türlenıp, san qūbylyp jetıp, tüske jaqyn auyl tügel qūlaqtanyp boldy. Bırınen bırı tyŋdap, qūştarlana äŋgımeleidı. Äsırese ot ala kelgen, sabynnyŋ būlqynşaǧyn sūrai kelgen qatyndarǧa kerım taqyryp boldy. Gazettı aldymen qolǧa alǧandardyŋ bırı, älbette, avtordyŋ özı edı. Jüregı atqaqtai soǧyp, maqalanyŋ soŋynda tūrǧan aty-jönın qaita-qaita oqidy. Endı şe, tauarihqa özınıŋ ǧana emes, atasynyŋ da aty ılıgıp tūr ǧoi (ol kezde Qūljanov bolyp jazylatyn). Keşkılık äkesı jūmystan kelgesın, üi-ışı jinalyp, bılte şamnyŋ jaryǧymen «gromkochit» jasaldy. Tasqa basylǧan sözdıŋ qūdıretı-ai, Qūljan tūqymynan jazuşy şyqqanyna jäne änşeiın «nama jazu» emes, balapandai qabyrşaǧyn jaryp şyǧa sap mynadai äidık syn maqala bergenıne üi-ışı, aǧaiyn-jūraǧat tügel quanysyp, şükırlık aitysty. Būlar osylai tūrsyn, auylda äm keŋse jaqta ne bolyp jatyr eken, soǧan keleiık. Ne bolsyn, «Öz äkesın özı qaraqtaǧany nesı, besıkten belı şyqpai jatyp?!» dep auyzdaryn sylp etkızedı äielder. «Alataudai ataǧa ūl qyşqyrǧan zaman boldy ǧoi, – dep kürsınısedı şaruaqor eresekter. – Ejırei ūl, bedırei qyz, kekırei kelın». Şaldar sirek saqaldaryn şöjımdep sauady: «Jaryqtyq Möŋke bi boljap ketıptı ǧoi būl kündı. «At jaqsysy arbada bolar, Jıgıt jaqsysy saudada bolar, Jas balşyqtan üiıŋ bolar, Jas baladan biıŋ bolar dep». Közı qaraqtylary keŋse jaqtyŋ auanyn aŋdap, iıs tartyp, älıptıŋ artyn kütıstı. Keŋse jaqta ne boluşy edı şulyǧannan basqa. Zappermı Esım jatyr üide oibailap, «Qap, saqaldy qoldan berdım-au!» dep. Ertesıne taŋerteŋ basqarmadan suyt şaqyru kelgende baryp eŋse tıktep, «bar bälenıŋ basy» Sündettı aldyǧa salyp, jan-jaǧynan äktıpke qorşatyp, bärı Onüşınşı auylǧa bet qoiǧan. Ol kezde gazettıŋ qahary küştı. Jüsıp Balasaǧūnnyŋ bır naqylyn «Keldek qalam ūşynda kök naizanyŋ sūsy bar» dep säl özgertıp alǧan keŋestık ideologiianyŋ kesken tärtıbı boiynşa bastauyştan ortalyqqa deiıngı baspasöz buyndarynda jaryq körgen kez-kelgen syn material aiaqsyz qalmaityn. Mındettı türde jauapty organdar tarapynan qaralyp, kınälı lauazym ielerı jazaǧa tartylyp, syn iesıne merzımınde jauap berıledı. «Gazetpen bır şybyndy, bır sapqoz direktoryn öltıruge bolady» dep el aŋyzdaityn uaqyt. Şybyndy qaidam, bū joly Nūrmahan Audanovtyŋ basyn būlt şalǧany, basy ketpese de tobyǧy ısetını anyq edı. Tobyǧy ısken adam qarap tūra ma, Sükeŋe qosyp zappermını tobyǧynan bır qaǧyp, ūşyryp tüsıruı äbden mümkın. Būlar osylai bara bersın, Onbırınşı auylda ne bolyp jatyr edı, endı soǧan keleiık. Erteŋıne, üiden asaudan üiretılgen mal syqyldy qalpaǧyn osqyraita kiıp şyǧyp ketken Qylyş bala sabaqtan oralsa, mässaǧan, bezgeldek, keşegı köterıŋkı köŋıl-küiden dym qalmaǧan. Äke qystyŋ közı qyrauda ortalyqqa, ükım şyǧarylatyn suyq otyrysqa suyt äketılgen. Keşegı 37-nıŋ zobalaŋyn köre qalǧan maqpal käzekeilı şeşege osynyŋ özı atyşuly «üştıktıŋ» onbes müinettık ölım mäjılısı bolyp elesteidı. «Qarap jürmei, qaidaǧyny şaqyryp! Endı äkeŋ tüigış köretın boldy, säigektelıp quǧynǧa tüsetın boldy» dep qamyryǧady. Būl: – Apa-au, qoryqpa, köp bolsa jinalysta bır sılkılep alar, – dep jūbauratsa: – Qaidaǧy sılkıleu, astyndaǧy mäşındı tartyp alady! – dep, tap bır qoradaǧy jalǧyz sauyndy siyryn jetektep äketıp bara jatqandai boi beretın emes aqköz adaidyŋ qyzy. «Zılqabaq, oibai, zılqabaq zaman kele jatyr!» Zılqabaǧy nesı dep tör üige baryp jatyp aldy. Bıraq qaraǧaidan qūlaǧan Er Tarǧyn siiaqty qaşanǧy jatsyn, ortalyqqa ketken aiǧyr top oralady-au degen qarsaŋda şydamai ornynan tūryp, qoraǧa baryp tyǧylyp otyrdy. Şapalaq degenıŋ änşeiın närse, aşulanbaityn, al aşulansa babasy İsatai siiaqty, kökdolysy ūstap, köterılıp ketken kezde äkenıŋ qolynda plantatordyŋ bişıgındei ysqyrynyp, jonyŋdy jalai qoiatyn jalpaq bylǧary belbeudı aitsaişy. Äsırese doǧa bas aiyl jaǧy… qolǧa tietındei kün tua qalsa, ūzyn aqqan Jaiyqtyŋ qalyŋ qorysyn betke alyp zyta jönelmek batyryŋ.
Deputasiia keşıktı. Aŋşynyŋ keşıkkenıne süiıner-süiınbesın bılmei, jas tılşı közı bozaryp, qoranyŋ jartylai aşyq esıgınen auyl syrtyndaǧy betegesı bozarǧan saiyn dalaǧa, saǧym qydyrǧan jalpaq jonǧa közderı botalap ūzaq-ūzaq qaraidy. Oqtyn-oqtyn tanauyn jelge tosyp, qūlaǧyn tıgıp, mäşınnıŋ daryldaǧan dauysy şyǧar ma eken dep dybys aulap qoiady. Özendı qūrsaulaǧan mūzdyŋ aiazǧa şydamai, äinektei şatyrlaǧan dabysynan böten eşteŋe estılmeidı. Jaǧy sopaiǧan, iını tüsken, oiy oiqy-toiqy. Qaitsın endı, aldy – ört, arty – jar bolsa. Jaiyna qarap jürmei, ne jyny bar edı monşany jazyp?! El ışındegı şylqyǧan ädılsızdık mūnyŋ nesın alǧan?! Aşyǧyn aitsaŋ aǧaiynǧa jaqpaisyŋ, aqiqatyn aitsaŋ äkımderge jaqpaisyŋ. Äkesındei kısılerge… joq, asqar taudai äkege aqyl aityp nesı bar edı!? Toŋ moiyn, tomar jelke, bylǧary bas şeneunıktı jönge salar būl ma?!.
Äkesı keştetıp keldı. Üige kıre sala, sary qūnajyn, tory atpen mūzdaiaq «kampan» bop otyrǧan mūny Jabu bala jügırtıp şaqyryp aldy. Qydyrbekşılep «Qara qypşaq Qobylandyda neŋ bar edı, qūlynym?!» dep dauys sala ma dep edı, joq, «Özuıŋdı, «Batyr bala Bolatbek» sen boldyŋ ǧoi (äkesın tap jauy retınde körsetıp bergen sovettık jas pioner Bolatbek Omarovty aitqany), äkeŋdı synap, ataǧyŋ elge tarady. Kel, şaiǧa qara», – dep külıp, üstel basynan oryn nūsqady. Söitse, jaǧdai bylai bolǧan eken. Şynynda da, moiyn būrǧyzbastai oryndy dälel, būltartpas faktılerdıŋ negızınde somdalǧan qol basyndai maqalanyŋ salmaǧy sapqoz basşylyǧy üşın qos bettı alyp, şırenıp jatatyn syn maqalalardan kem soqpapty. Mäsele monşada ǧana emes. Mäsele mynaǧan joǧarydaǧy ükımet-qūriiat qalai qaraidyǧa tırelıp tūr. Kommunizm tabaldyryǧynan attap basqaly tūrǧan, bit-bürge ymyrasyz kürestıŋ nätijesınde bırjola joq bolyp, tarih enşısıne ötkızıldı dep raport ūrylyp jatqan mynadai aqjarylqap zamanda bır emes, baqandai jiyrma sovettık ülgılı pionerdıŋ üstınen köp mölşerde aq jäne qara tüstı parazitterdıŋ tabylu faktısı alda-jalda burjuaziialyq synampazdardyŋ qolyna tüse qalsa, onysy qūmdaǧy keŋestık kesırtkelerdıŋ ızın kesıp, sudaǧy sovettık jylandardyŋ tısın sanap otyrǧan «Golos Ameriki», «Svoboda» radiolary arqyly berıle qalsa, ne bolatynyn tek közge elestetuge bolady – tükpırdıŋ tübegınde jatqan «Zaural» keŋşarynyŋ aty qadırlı Leonid İlichtıŋ baiandamasyna ılıgıp, tarihqa mäŋgılık qara jazumen jazylyp qalmaq. Jäne osynyŋ bärın büldırgen kım deisız ǧoi – monşaǧa jauapty adamnyŋ özınıŋ bauyrsaqtai balasy. Sovhoz direktorynyŋ kabinetınde ötken partiia, keŋes jäne käsıpodaq ūiymdarynyŋ bırlesken tötenşe jinalysynda üstel qūşaqtaǧan myqtylar osynyŋ bärın töndıre kelıp, kommunist Sündet Qūljanovtyŋ mäselesın däl osy qazır, däl osy jerde «maişammen» qarap jıberıp, tiıstı jaza qoldanudy ūsynyp, tabandap otyryp aldy. Bır-bırımen ılıktes, aşna äkım-qaralar, auylsovet töraǧasy men jūmysşylar komitetınıŋ töraǧasy balasyna dūrys tärbie bere almaǧan Sündettı jūmystan şyǧaryp, astyndaǧy mäşinenı tartyp aludy ūsynsa, sapqoz partiia komitetınıŋ hatşysy odan ärmen küşeiıp, partiiadan şyǧarudy talap ettı. «Bızge orystyŋ bitınen görı özımızdıŋ sırkeler qauıptı» dep Simon Petliura qalai däl aitqan deseişı. Häl jamanǧa ainaldy. Reseide Qazan töŋkerısın jasaǧan Lenin deitın kısı bolǧan. Mümkın estıgen şyǧarsyzdar, keremet oişy adam (oişy bolmasa dünienıŋ teŋ jarymynyŋ damu baǧytyn basqa arnaǧa būra alar ma edı). Revoliusiiany Mäskeude qarsylaǧan aǧylşyn barlauşysy Robert Brius Lokkarttyŋ jazuynşa, sol Vladimir İlich Sovnarkom mäjılısı üstınde, ädette Troskii bırınşı bolyp ortaǧa ūsynys tastap, oǧan komissarlardyŋ bıreuı tap berıp, ekı jaq dai-dai aitysqa tüsken şaqta tızesıne qoiǧan bloknotyna äldenelerdı türtıp qoiyp, qysyq közdı, şyqşyty şyǧyŋqy, moŋǧol repettı jüzın tömen salyp (äkesı türkı chuvaş bolǧan) özımen-özı otyrady eken de, eŋ soŋynda tasşainar komissarlardyŋ bıreuı tūryp, «Al endı Vladimir İlich kesıgın aitsyn» degende baryp jazuyn doǧaryp, bır-aq auyz sözben mäselenıŋ şeşımın aitady eken. Uäjdılıgı sonşa, jaŋa ǧana bıtıspestei bolyp tūrǧan taraptar tynşi qalatyn körınedı. Bızge üzık-üzık jetken mälımetterge qaraǧanda, sapqoz direktory Audanov älgı tarihi jinalys üstınde özın däl sol proletariat kösemındei ūstapty. Belsendıler ädetınşe sūq sausaqtaryn şoşaityp, talasa-tarmasa jaryssözge şyǧyp jatqan şaqta byljyr oi, bıteu qūlaq tırlıkke ytyrynǧandai, şyqşyt etı oinap, ün-tünsız otyrypty da, şeşender solyqtaǧan şaqta kesımdı sözın bır-aq aitypty. Aldymen qaramaǧyndaǧylar sılkınsın, serpılsın dep ötkır etıp, jandaryna batyryŋqyrap büi deptı: – Osy sender, barlyǧyŋ da, malşylardyŋ arqasynda jer basyp, semia asyrap otyrsyŋdar. Jekedegı maldaryŋdy qyrdaǧy baqtaşy men malşyǧa qosyp qoiatyndaryŋdy jerdegı men jasyrǧanmen, töbedegı «direktordyŋ» aldynda jasynǧa şyǧara almaisyŋ.  Söite tūra, malşy qauymnyŋ şyn mūŋ-mūqtajyn qyzdyrmanyŋ qyzyl sözınıŋ topanyna kömıp, auadan uäde, tozaŋnan tılhat berudı bılesıŋder. Monşanyŋ ısten şyqqanyn, mekteptıŋ qūrttap bara jatqanyn, balalardyŋ moiyny yrǧaidai, bitı torǧaidai bolǧanyn sezıp-bıle jürıp sender ünsız qalǧanda, tyşqandai bala şydamai, maidan aşypty. «Zaŋ-eke, partiia-eke, käsıpodaq-eke, būǧan ne aitasyŋ?!» dep. Bıle bılsek, bızdıŋ bärımızdıŋ boryşymyzdy altynşy klastyŋ oquşysy atqaryp, ülken erlık jasaǧan. Aitpady demeŋder, osy bala keiın el basqarady. Osy jaǧynan kelgende Sündet Qūljanovtyŋ mūndai balany tärbielep ösırgen eŋbegı jūmys barysynda jıbergen kemşılıkterın joiady, tıptı osy jaǧdai baqpa qonaq oisyz bala ösırıp otyrǧandarǧa ülgı, önege etıp körsetuge äbden laiyq deuge auzym barady… Jaǧdaidy uaqyt bilegen zaman ǧoi, soǧan qaramastan Nūrekeŋ şyndyqtyŋ betın kölegeilegen närsenı sypyryp tastap, özegın jaryp, bauyryn tılıp, betke soqqan. Bırınşı basşy osylai dep tūrǧannan keiın jiylys uäjdı sözge toqtap, Sündet Qūljanovty jazalaudyŋ ornyna, ony köterıp, zappermınıŋ orynbasary – aǧa jūmysşy qyzmetıne taǧaiyndauǧa ūsynys jasaidy jäne onymen şektelmei, bır jalaqy kölemınde syilyq aqşa beru, Sochige kurorttyq emdeu-sauyqtyru joldamasyn ūsynu jönınde şeşım alady. Monşa deitın mūǧjizaǧa ekıbastan bükıl küş jūmyldyryldy. Sol joly Audanovtan basqa direktor, bügıngınıŋ bärıne baiaǧy qorjynnyŋ tübınen qaraityn bıreu bolǧandai ǧoi, mäsele basqaşa şeşıler edı. «Jaqsy basşy – elge qūt» degen osy. Jaryqtyqtar, halyqqa «äi käpır» atanbai, soŋyna söz ertpei kettı ǧoi solar. Sükeŋ osynyŋ bärın üi-ışıne qysqaşa baiandap öttı de, qoradaǧy boidy alǧan suyq endı şyǧyp dırdektep otyrǧan «Bolatbegıne» qarap: – Al endı, balam, toqtap qalma, maqalaŋdy qarşa borat, – dep batasyn berdı. Qazaqta onşa kezdese bermeitın qasiet – balasynyŋ arman-maqsatyna onyŋ özımen bırge senu…  

SEMSERDIŊ DÄMI

  Ädıldık aqyr tübı oŋǧa basty ǧoi. Endı aita beruge bolady, baiaǧy kezderı menıŋ de basymnan osyǧan ūqsas bır kep ötken. Bıraq on üşımde emes, universitettıŋ bırınşı kursyn tügesıp kelıp, auyldaǧy audandyq gazette praktika ötkergen jazda özımızdıŋ käsıpşılıktegı komsomol jūmysyn synap maqala jazdym. Men – keşırek tuǧan körpeldeş, Qylyşbai – erterek tuǧan marqa. Degenmen, ekeuımızdı tuystyratyn bır jaǧdai – sol joly Qylyş siiaqty men de materialdy alystan arbalap jatpastan, esıkpe-esık körşı tūratyn komsomol ūiymynyŋ hatşysy Jaŋyl Ümbetaevadan ala qoidym. Osylai da osylai, Jaŋyldyŋ jazyǧy joq, jalyndap tūrǧan jas qyz, bar gäp jastar ūiymyna baǧyt sılteitın, eŋ bastysy, qarjylai kömek körsetetın käsıpodaq ūiymynda deimın. Eŋ ǧajaby, synymnyŋ nysany – käsıpodaq töraǧasy da alysta emes, osy bızdıŋ «Zaŋ töbede», üime-üi körşı tūratyn Düisen Jaqaşev edı. Körşılıgınıŋ üstıne, ru jaǧynan qualaǧanda da jaqyndyǧy bar. Klastas dosym Marat Jaqaşevqa erıp baryp, Räuaş apamnyŋ ırımşık-qūrtyn talai jaiǧaǧanmyn. Maqala şyqqasyn, älbette, ol jaqqa bettei almai qaldym. Dosymnan da airyldym. Taŋerteŋgı şäi üstınde apam marqūm qatty renjıdı. Esesıne tätem (bapamdy täte, al onyŋ aǧasyn bapa deitınbız) men jaǧynan tabyldy. Mūnysy jüregımdı jylytty. Bıraq bügıngı künnıŋ biıgınen bajailasam, sonym äbestık bolǧan eken. Jastyq köŋıldıŋ yntyǧuy da äsıre bola bereme, talaptyŋ aty aryndap, är qiianǧa salǧan şaq közsız be, kım bıledı, äiteuır sol joly tosyn şeşımnıŋ bet qaratpas kökıregımen äi-tüi joq perıp ketken ekenmın. Jastyq kısını qiiaǧa da şyǧarady, qūzǧa da laqtyrady degen osy boluy. Mūny jazyp otyrǧanym: men sondai edım deu emes, bälkım Qylyşbai da kezınde osyǧan ūqsas bır sezımdı bastan ötkergen şyǧar degendık. Äiteuır batyrlyqtyŋ da ebı men orny bar ekenın keiın ömır ūqtyrdy ǧoi. Taiaq jeitın jerdı bıletın boldyq. Eŋ bastysy, tazalyq üşın küresuden būryn aulany da, qoǧamdy da uaqtyly sypyryp otyru qajet ekenın tüsındık. Būl jolda söz, söz önerı – ülken qaru. Dünienı dür sılkındırgen alǧaşqy maqalasymen osy aqiqatty aǧatsyz tüisıngen jäne äkesınen bata alǧan Qylyş endıgı jerde söz sauyp, söilem baǧuǧa belın buyp, bılegın türıp kırıstı. Tym köp jazylǧan jazu, tym köp oqylyp qoiǧan kıtap balany balalyq mınezden ajyratqan da şyǧar, bıraq ömırlık şyndyq solai: basqa balalar astaryna siyrdyŋ japasyn qoiyp syrǧanaqta jürgende, bızdıŋ Qylyş bes sausaǧy mäimeŋdep, tereŋnen qūrastyryp namajazular jazyp otyrǧan. Basqa balalar syrǧanaqtan soŋ qūiryǧyn qasqyr tartyp ketkendei jamau qūiryq kiımmen jürgende, bızdıŋ Qylyşekeŋ süzılıp qatyp kiınıp jürgen. Qaitsın endı, tanylyp kele jatqan jas qalamger. «On üşınde halyq qamy üşın qabyrǧasy sögılıp, jüikesı jüdegen azamat» deitın ataǧy jäne bar. «Şynşyl» degen baǧaǧa qylapsyz ie bolyp tūr. Bırqatar jūrt ekı közı ottai jainap, asyǧynan jer qazyp tūrǧan syǧyrdan qoidai yǧysady. Ūstara-qalamyn tızesıne syrt-syrt janyp, äkesınen bastap basqarmaǧa şeiın mūrtyn basyp, saqalyn alyp otyrǧan balamen, bala emes-au, bälemen tıptı «Pälenşekeŋ» atanyp jürgen eldıŋ bas adamdarynyŋ özı jaqsy bolǧysy kep tūra ma, qalai?! Janynda jyluy joq, sūp-sūr şeneunıkterıŋ de betterıne qan jügırıŋkıregendei bolyp, synyŋqyrap qalady. Segızınşı klastyŋ oquşysyn fermadaǧy ärtürlı buyn basşylary beine bır audandyq gazet tılşısı kelgendei sonadaidan kütıp alyp, qyzmet oryndaryn aralatyp, jandarynda jüredı (mysaly, «Qarakölşe – baǧaly önım» reportajy). Olar ǧana emes. Būl jaŋadan ūştalyp kele jatqan qynaby altyn qyrqaryn asynyp, qarşyǧadai jūtynyp, köşege qylaŋ ūryp şyǧa kelgende, säkıldek qyz qūrǧyrlar erınderı külkımen qauyz jaryp, şeker közderın bır töŋkerıp ötetın boldy. Külmei kümırä bolǧyr keibıreuı būl asfahani almasyn qynaptan qylt etkıze şyǧaryp, jylt etkıze suyrǧan şaqta būrynǧy «pionersıŋ älı» deitın sözın ūmytyp, syŋq ete qalatynyn qaitersıŋ. Ädılsızdık ataulyǧa on üşınde atoi sap qarsy şapqan esboldyq Don Kihottyŋ zauraldyq Dulsineiasy boludan ketärı emes özderı. Baiaǧyda äiel halqy Rasputinnıŋ bır qaraǧanynan qaraşyqtary töŋkerılıp, şarualary bıtıp ketedı eken. Bügınge deiın qolda bar auyzşa derekter Qylyşbaidyŋ bır nazar qylǧanynan keibır äiel jynystylar sondai bır ekstativtık jaǧdaiǧa jaqyndap qalatynyn körsetedı. Jä, onyŋ jaiyn mūnda jazyp oryn almaiyn, sebebı, osy şetın mäselenıŋ şetın basudyŋ özı – avtory belgısız şyǧarmanyŋ iesın tabumen, iaǧni atribusiiamen ainalysqandai bır bolymsyz tırlık bolar edı. Būl taqyrypqa jalǧyz-aq qosarymyz – kezınde menı sportpen ainalysu ötpelı jas kezeŋınıŋ hikmetterınen saqtap qalǧany siiaqty, japonnyŋ segunyndai qylyşynyŋ ötkırlıgı aldymen zerdesın ötkırlegendıkten Qylyşbaidyŋ boiynda oqta-tekte oşaŋ etıp bas köterıp qalatyn, jauqazyndy tübınen qazyp jeudıŋ aŋsarynyŋ basyna su qūiylǧan. Selebesı qynyna syianuy, qyny basyna syianuy sebeptı der kezınde tyiylǧan. Äitpegen künde adamizät är türlı satydaǧy basylymdarda elu jyl boiy boiy üzdıksız jaryq körgen 530 atauly jurnalistık materialdardy tūşynyp oqu baqtiiarlyǧynan airylar ma edı, qaiter edı… Üşbu materialdarǧa qarap otyrǧanda, bızdıŋ Qylyş ta jazudaǧy alǧaşqy adymdarynyŋ bırın qazaq qalamgerlerınıŋ basym bölıgı siiaqty öleŋmen bastaǧanyn baiqaimyz. Qūitaqandai kezınde telpegın qolyna alyp öleŋge basqan Tūiaq jyrau, Eset Qaraūly, Mahambet, Mūrat, odan bergı Yǧylman, Qūmar şyqqan eldıŋ ūlany emes pe qaitse de. Apyl-tapyl basqan myna bır öleŋı (Sūltan-Mahmūttyŋ «Şäkırt oiyna» elıktep, «Oquşy oiy» degen at qoiypty, ruhy da sondai) jetınşı klasta jürgenınde jazylǧan eken: «Aspan, aily arai – tün, / Süisıne oimen qaraimyn. / Gagarin salǧan aq jolǧa, / Qūs jolyn appaq balaimyn…» Auladaǧy säkıde tüngı tūnjyr aspanǧa köz tıgıp, bala qiialymen baiyp jatqanda oiǧa kelgen şumaqtar ǧoi. Qylyşta balalyq qiialdy qanattandyratyn osyndai ekpındı ūiqasym öleŋderdıŋ onşaqtysy bar. Odan ärı bırtındep sūiylyp baryp, joǧary klastarda pyşaq keskendei syp tyiylady. Esesıne novella, äŋgıme dep aidarlanǧan qarasözdıŋ basy köbeiedı. Men būl jerde Qylyşbaidyŋ prozasyna syn berıp jatpaimyn. Sebebı olar qalamdy ermek etetın ärqandai adamnyŋ elıkteu, solyqtau kezeŋderınde mındettı türde bolatyn alǧaşqy özın-özı baiqau, synap köruler ǧana. Menıŋşe, Qylyştyŋ jazuşylyq jolǧa bırjola tüspei ketuınıŋ özındık bırneşe sebebı boluly. Bırınşıden, keiıpkerımnıŋ kıtap oqudy balalarǧa arnalǧan ädebietten bastaǧandyǧyna ülken kümänım bar. Bır kezdegı özım siiaqty Marşaktardy, Chukovskiilerdı, Mūzafar Älımbaevtardy attap ötıp, bırden qalyŋdyǧy kereqarys «Graf Monte-Kristolarǧa», tört tom «Aq Jaiyqtarǧa» sekırse özı bılsın. Būl – jalpy körkem şyǧarmaşylyqtyŋ ädepkı ūstaz deitın ūiasynyŋ bolmauynan tuatyn kemşılık. Ekınşı jaǧynan, bızder keŋestık ideologiianyŋ qūrbany ǧana emes, salmaqty närsenı jaqsy dep, köŋıl köteretındı jeŋıl, üstırt, iaǧni naşar dep tapqan jäne janrlary qataŋ bölıngen keŋestık odaq ädebietınıŋ biık idealdarynyŋ qūrbanymyz. Osynyŋ özı ışınde Qylyş bar, bälkım özım de bar bırqatar bolaşaq jazarmandy jaŋa qalam jasaqtai bastaǧan şaǧynda söz önerınıŋ käusar būlaǧy – balalar ädebietıne soqtyrmastan, naǧyz ädebietten alystatyp alyp ketken siiaqty. Äitpegen künde Qylyşbai Sündetūlynan täp-täuır prozaşy şyǧyp qaluy mümkın eken. Onyŋ metonimiialyq prinsippen jazylǧan tyrnaqaldy «Qarlyǧaş ūiasy» novellasyn, odan soŋǧy «Suret syry», «Şeşım» deitın dünielerın oqyp otyrǧanda osyndai oiǧa tırele berdım. Soŋǧy ekeuınıŋ janrlyq jynysy «äŋgıme» dep aiqyndalypty, bıraq olarǧa qaitkende de taza prozadan görı körkem ocherktık proza degen aiqyndauyş köbırek kelıŋkıreidı. Onyŋ sebebı älgı dünieler önboiynda prozalyq elementterdıŋ tolyp jatqanyna qaramastan, siujetterı ömırde törkını bar uaqiǧalardan şyǧarylǧan jäne eŋ bastysy salqyn aqyldyŋ qalybyna qatyrylǧan. Aşyǧyn aitqanda, mūnda aqyndyqtyŋ da, jazuşylyqtyŋ da aiqyn bırınşı şarty boluy tiıs, älgı «alyp ketıp», «äkelıp tastaityn» belgısız tylsym küştıŋ – bas qaŋǧyp, köz tūnyp jazatyn erekşe häldıŋ jazuǧa qatysqandyǧy onşa aŋǧarylmaidy. Qylyşbaidyŋ myqtylyǧy sol, osy jaǧdaidy, iaǧni özınıŋ joqtan jonyp eşteŋe jaza almaitynyn tüisık jıtılıgımen qapysyz ūǧynyp, ıştei qazyqbau etıp şaluy, özınıŋ deŋgeiındegı öleŋ-äŋgımenı qoiyp, ädebiettı tüsınıp oqityn sauatty oqyrman bolyp qaludy jön köruı. Bravo, Qylyş! Senı gazet aqyny bolyp ketuden qūdai saqtady ma, älde özıŋdı özıŋ saqtadyŋ ba, ol jaǧy maǧan mälımsız, bıletınım – mynauyŋ körkem ädebiettı hobbige ainaldyryp jürgen bügıngı bazbıreulerdıŋ közıne şūqyp körsetetındei-aq ülgı eken. «Iýpiter kısını jazalaǧysy kelse, odan aqyn jasaidy» (Genrih Geine) … Osylaişa Qylyşbai jurnalistika deitın qyzyq ta tauqymettı käsıptıŋ soqpaǧyna bırjola tüsken (ol Keŋes zamanynda mamandyq dep kädelengen būl käsıptıŋ ielerı akvalangtarmen, aspazdarmen bırge ǧūmyr jasy eŋ şolaq käsıpterdıŋ alǧaşqy üştıgıne kıretının bılmeitın jäne topşylaudyŋ ornyna bır kezde özın «publisist» dep eseptegen zaŋger, saiasatşy Lenin syqyldy älı künge «diplomy boiynşa tarihşy, al mamandyq boiynşa jurnalistpın» dep osy eŋbegı zor, tūzy sor taǧdyry üşın maqtanady). Sosyn da ǧoi jas tekeşık älgı monşa feletonynyŋ artynşa «myltyǧynyŋ bıltesın» jöndep alyp, ot alyp qopaǧa tüskenı, mektep bıtırgenşe «Maldy öŋırdıŋ» betın bermei hat-habar, maqala, suretteme, reportaj, syqaq, problemalyq material syndy ärqily janrlardaǧy dünielerdı süikektetkenı. Al endı bar ma, baqylau aŋǧarǧyştyǧy küştı bola tūra jas tılşınıŋ älgı basy dauǧa qala jazdaǧan «monşa hikaiasy» siiaqty aşy, aşyq synǧa būdan keiın attap baspauy oilandyrady. Segızınşı synypta jürıp jazǧan, «mäsele qoiady» deitın qosalqy aty bar maqalasynda ǧana sosialistık qoǧamdaǧy jaŋa salt, jarasty dästürlerdıŋ ornyn tolǧap kelıp, auyldaǧy ordendı eŋbek ardagerı apaidyŋ zeinet demalysyna şyǧuy eleusız qalǧanyn, qolyna gül şoqtary emes, pensiia qaǧazy ǧana tigenın jol arasy aityp, bıreulerdı atyn atamai tüirep ötedı. Baiaǧy «monşadaǧydai» aryn, qyzu joq, kedır-būdyr şyndyq joqqa tän, älde «küşıgınde talanǧan it jaltaq boladynyŋ» kerı kelıp tūr ma?! Ädepkıde solai oilaǧanmyn, bıraq maqalany tügel oqyp şyqqannan keiın qauaşaǧym ışındegı boz bylamyqqa bırdeŋe barǧandai boldy – bala arada ötken ekı jyldyŋ ışınde jazu önerınde bet tartyp maşyqtanǧan, ösken, öskeleŋdegen eken. «Qūiryǧyn teuıp oinap tūr» deuşı edı mūndaida marqūm Rahaŋ. Söilesken adamyn konservınıŋ qalbyryndai op-oŋai aşyp, aitqyzbasyn aitqyzatyn üzdık qabıletınıŋ arqasynda qalamyn döp sermeidı, ömır deregın, ömırlık faktını pernelı, ädemı sözderge orap jetkızuge talpynady. Sailap alǧan sadaǧy – aqiqattyŋ aq jolynan da auytqymaidy, syn jäne özara syn qyzu qoldau tauyp tūrǧanyn da eskeru bar, bıraq sonyŋ bärın maqsaty syn aitu bolǧan könenıŋ synşysyndai ärıden tartyp, tolǧap, iıp äkeledı. Qanşa aitqanmen de ol zamandaǧy jurnalist – eŋ aldymen partiianyŋ soldaty, komsomoldyŋ örenı (Qylyşekeŋ ädette pionerlık pen komsomoliianyŋ arasynda keletın ötelek – «jäiınjas» kezeŋın belden basyp, jetınşı klasta-aq komsomoldyŋ tolyq ekpındı müşesı bolyp alǧan, sol kezdegı slengpen aitqanda, qyp-qyzyl belsendı, «Men – komsomol, sūrapyldy kezeŋnıŋ, / Ot jalyny laulaǧanda tuǧanmyn» iaki «Partiianyŋ sara jolyn süiemız, / Kommunizm – armanymyz eŋ biık!» dep keletın joldarynan ne jazsaŋ da kötere beretın kömpıs qaǧazyŋnyŋ özı ūiattan qyp-qyzyl bolyp ketetın naǧyz tasşainar otörım edı). Sodan da onyŋ būl kezeŋdegı qalam alysyna tūtas alǧanda köterıŋkı lep, äsıreqyzyl stilmen közqaryqtyryp jazu tän. Qoiǧan taqyryptary da däl «Örısbaidyŋ örısı keŋ», «Baspaqbai şyqqan baspaldaqtar» bolmaǧanymen de, soǧan juyqtau tüsıp jatady. Qaitesıŋ endı, bastan ötken belgılı jaǧdai ǧoi, agitpropqa aldanyp, jarymesterıne tübı tesık közege qūm toltyrtyp qoiatyn baǧzy Atlantidanyŋ jūrty siiaqty jalǧan qoǧamda jalǧan aitpai tūra almaisyŋ. Sonyŋ özınde de Qylyştyŋ erterekte jazǧandarynyŋ ışınen «aldyŋǧy qatarly» aqyl-oi şırep tūrǧan özgeşe bıtımdı dünielerdıŋ ūşyrasuy ǧanibet. Ondailary köp bolmaǧanymen, jılıktıŋ jyqpylyndaǧy jyltaŋ qaraǧyndai, jas qalamgerdıŋ tūtas tūrqyna özgede joq bır airyqşa öŋ berıp tūrady. «Anama qolqanatpyn» deitın şaǧyn ǧana zametkany alaiyq. Qyz bala siiaqty apasynyŋ üi şaruasyna kömekteskenın tıl ūşyna mazaq etıp ala beretın joldasyna qaitarǧan jauaby: «Öz jūmysym bolǧannan keiın qyzy ne, ūly ne, bärıbır emes pe, ata-anaǧa ömır boiy qyzmet etu – boryş» dep keltıredı. Osy sentensiiany joldasyna auyzba-auyz aita salsa da bolar edı ǧoi, joq, avtor üşın būl söz qoǧam ainasy – gazet betıne şyǧuy maŋyzdyraq. Nemese joǧarydaǧy pensioner apai jaily jazǧanynda kelıp-kelıp, mektepterde ötıp jatatyn disput, keşterdıŋ taqyrybyn esti-esti qūlaq, köre-köre köz jauyr bolǧanyn eskertedı. Tabiǧatty süiudı, onyŋ tylsym syrlaryn aşa bıludı üiretetın, halyqtyq salt-dästürlerdı jadqa oraltatyn keşterdı köbırek körsek deidı. «Aqylşyŋ ärı serıgıŋ» deitın kelesı maqalasynda osy oidy kıtap töŋıregınde tereŋdetken. Selodaǧy qory 7246 kıtaptan tūratyn jergılıktı kıtaphanaǧa aijarym uaqyttyŋ ışınde jaŋadan on bes oqyrman qosyluyn az deidı (faktılerdıŋ däldıgın qaraŋyz!), būl kemşılıktıŋ sebebın taǧy da mektepterde oqyrman konferensiialaryna, disputtarǧa jete köŋıl bölınbeuden köredı. Jazuynşa, oquşy üşın ädebi kıtap oqudyŋ kömegı zor. Beseneden belgılı närse ǧoi, bıraq sony odan ärı nyqtauyn qaraŋyz. Kıtapty tüsınıp oqi bılseŋ, ondaǧy obrazdar men oqiǧalar jelısıne män berseŋ, mekteptegı programmalyq sabaqty meŋgeru jeŋıldeidı. Onysyn Gorkiidıŋ «Kıtap – dosyŋnan artyq» degen sözımen jöptep qoiady. Beine bır toǧyzynşy klastyŋ oquşysy emes, köptı körgen aqqaptal mūǧalım sabaq üiretıp tūrǧan siiaqty. Ädette bılmeitını, oqymaǧany joq «qarbyz» bastar ekı kısı bas qosqan jerde būlttyŋ su men gazdan tūratynyn, jyly aua aǧyny suyǧymen kezdeskende qūiyn paida bolatynyn, kökarai-kempırqosaqtyŋ jauyn tamşylarynyŋ auada synuynan tüzıletının ejelep aita beruşı edı. Al myna avtor öitıp anyqtamalyqtardan oqyp aluǧa bolatyn jalpy maǧlūmattardy alǧa jaiyp özeŋdemeidı, bılıksız bılgırsımeidı, ügıt baian qylmaidy, – bärın de jiyp qoiyp, eŋ aldymen adamdy dūrystyqqa būiyryp, būrystyqtan tyiǧysy keler qalyp tanytady. Basqany bılmeimın, öz basym Qylyşbaidyŋ jazǧandaryn, sonyŋ ışınde onyŋ qolynan erterekte qorytylyp şyqqandaryn oqyp otyrǧanda qalamgerlıktıŋ mekteptık, ūstazdyq maǧynadaǧy rölın körgendei bolamyn. Keŋes kezındegı rölı deuden būryn, bırdeme-bırdemesımen būrynyraqta, aitalyq, Ahaŋnyŋ (Ahmet Baitūrsynūlynyŋ) «Qazaq azamaty maŋaiynda ne bolyp jatqany üşın jauapty» deitın bır auyz sözımen tüiındeler Alaş kezeŋındegı aǧartuşylyq ruhty eske salǧandai.  

EŊ AUYR MAIDAN

    «Alaş qaida-a, Qylyşbai qaida-a!» deseŋız, qatty qatelesesız. Täuelsızdık kezeŋınde Atyrau jerındegı talai tarihtyŋ betı aşyldy ǧoi. Solarǧa aitqyzsaŋyz, būl ölke, sonyŋ ışınde Jaiyq jaǧasynyŋ bız söz qylyp otyrǧan osy bır tūsy ketpentūiaq qairatkerdıŋ talaiyn qūndaqtaǧan qūnarly topyraq bolyp şyǧady. Esbol öŋırı – zamanynda qarany qaltaqtatqan, törenı jaltaqtatqan ataqty juan sıŋır, küdıs bel esen berış Şoitas bidıŋ mekenı  (qazırgı Segızınşı auyl), Müsırälı bolystyŋ (mekenı – Qaraşyǧanaq auyly) bel nemeresı, qazaqtyŋ joǧary bılımdı alǧaşqy mal därıgerlerınıŋ bırı, Esbol ekı klasty orys-qazaq mektebınıŋ tülegı, Batys Alaş-Ordanyŋ Saǧyz üiezıne qarasty Qarabau bolystyq jergılıktı mahkemesı (zemstvo) basqarmasynyŋ töraǧasy bolǧan Ǧūbaidolla Berdievtıŋ, Esbol mektebınıŋ jäne bır tülegı, Saǧyz üiezı zemstvo basqarmasy töraǧasynyŋ orynbasary qyzmetın atqarǧan Qazmūqaş Ybyraşevtıŋ, belgılı aǧartuşy, tarihşy-şejıreşı Ybyraş Qorqytov pen jazuşy-dramaturg Berık Qorqytovtyŋ (qazırgı Segızınşı auyl) tülep ūşqan jerı. Künbatys Alaş-Ordanyŋ beldı qairatkerı, respublikanyŋ alǧaşqy Halyq aǧartu komissarlarynyŋ bırı bolǧan Aspandiiar Kenjin de tübı räköştık bolǧanymen, 1897-1900 jyldary Esbol mektebınde oqyǧan. Arnauly bılımdı alǧaşqy agronomdarymyzdyŋ bırı, Batys Alaş-Ordanyŋ jäne bır qairatkerı Sälımgerei Qaratıleuov tuyp-ösken jer de Esboldan taqa alys emes, özennıŋ arǧy betındegı, şektıler mekendeitın Taŋdai auyly. Osylar siiaqty «moldaǧa oqyp tärbie alǧan, ordaǧa kırıp jol körgender» (Halel). Aita berse, köp-aq, onyŋ bärın tızıp jatudy qaǧaz kötermeidı. Al endı solardan jūǧyn qalmauy mümkın be? Mümkın emes. Tıptı keşegı aşarşylyqtyŋ zardaby älı künge qanymyzda, gendık jadymyzda jür ǧoi (köp qazaqtyŋ oŋazalanyp tamaqqa toimaitynyn aitam). Mektepte bızge «Sūltan-Mahmūt» degen sözdı qos söz etıp, arasyn syzyqşamen bölıp jazudy üiretetın, keiın bılsek, būl Haleldıŋ singarmonizm zaŋy eken. Qylyşbailar da sol siiaqty keşegı Qazmūqaş, Ǧūbaidollalardyŋ aldyn körgen şäkırtterden oqydy. Oqymystylyq, bılımdarlyq, aǧartuşylyq sekıldı qasietter auaǧa sıŋedı, ol arqyly qanǧa keledı, jürekke qonaqtaidy. Keşegı Alaştyŋ jalǧasty bölıgınıŋ boiynda däneker bolyp jaŋa jaǧdaida alsyndap qaitadan ösıp-önedı. «Topyraǧy qūnarly», «qasiettı» dep kädelep jatatynymyz da sondai jerler. Eger olai bolmasa Esbol auylynan ǧana Ǧalymjan Nūryşevtei ekonomist-ǧalym, joǧary bılım beru ısın ūiymdastyruşy (bızdıŋ keiıpkerımızdıŋ bala künnıŋ bal-şyrynyn bölısken dosy Ǧalymjan Jūmabaiūly 2012 jyly avtomobil apatynan qaza boldy), Bürkıt Baimūhanovtai bılgır matematik jäne, älbette, Qylyşbai Sündetūlyndai aqberen şyǧar ma edı?! Jauhardyŋ ūşyp tüsken jaŋqasy da jauhar. Baiqasaŋyz, bız osy jerde «aqberen» sözıne anyqtauyştar jalǧamai otyrmyz. Jurnalist, tarihşy iaki äkımşılık qyzmetkerı Qylyşbai dep ara-dara atamadyq. Mūnda män bar.
Bız joǧaryda Qylyşbailardyŋ när alǧan ortasy, arqa süiegen negızı, ülgı körgen mektebı retınde atap ötken alaşşylardyŋ qareket mūraty – qaspaǧy ketpegen qyr qazaǧyn jalpy mädeniettıŋ būtaǧyna mıngızu, taqyrdan köterıp, tūǧyrǧa jetkızu bolatyn. Aldymen qolyna qalam ūstatyp sauattandyru, sosyn köŋılın qoiyp, közın aşu. Özderı mūny «qara qazaqtyŋ süiegın aǧartu» degen. «Aǧartu», «prosvetitelstvo» dep jürgenımız sodan şyqqan. HH ǧasyrdyŋ alǧaşqy qyryq jylynda alaştyqtar qaşan atylyp ketkenge deiın būl mındettı tämamdap boldy: qara qaltai qazaq başasynan keşesıne deiın sauattandy. Keŋes tūsynda būryn tızgın-noqta körmei kelgen arda halyq auyzdyqtalyp, mädenietke köndıgıp, būryn-soŋdy köz körıp, qūlaq estımegen qoǧam – baiy, ortaşasy, kedeiı joq, äleumettık teŋsızdık joiylǧan jaŋa qoǧam jasaldy. Gomogendık qoǧam sosializmnıŋ dausyz jetıstıgı me, joq pa, ol jaǧyn bılmeimın, közım anyq jetetın närse – qara süiekter aǧaryp, aqsüiekter joǧalǧan bırtektı qoǧam da, qara tanyp, hat jügırtken sauattylyqtyŋ qūr ataǧyna jyǧylu da, jalpy tausylmaityn ken – bılım, būlardyŋ barlyǧy da ana ışındegı üş qaraŋǧylyqta – qūrsaqta, jatyrda, qaǧanaqta – jaratylǧan adam pendenı qaraŋǧylyqtan aqi-taqi qūtqara almaidy eken. Adam balasy jerden ökşesı köterılse küşınen airylatyn Antei sekıldı, tamyrynan ajyrasa bırtektı qoǧamyŋnyŋ özın düdämal dın, şala sauat, şata tıl keulep, aǧaş özegınen şırıgendei äleumet ruhani meşeldıkke ūşyraidy eken. Kant aitqan «prosveşennyi svolochtar» – äulie aş-şaitan (astafiralla!).
Bügınde keŋes zamanynda ekonomikada stagnasiia oryn alǧanymen, mädeniette tūralau bolǧan emes degen oi aitylyp qalady. Bolsa bolar, mädeniet şynymen de keremet güldenıp tūrdy ǧoi. Bıraq däl sol kezeŋ – 1970-1980-şı jyldar aralyǧy – keŋestıŋ ǧana emes, jalpyadamzattyŋ müşäira-mädenietınıŋ adam aitqysyz örleu erasy boldy emes pe. Älgı däuır tarihtyŋ enşısıne qalai öttı, älemıŋmen bırge keŋestık güldengen mädeniet te solai sylq ete qaldy jäne ainaldyrǧan onşaqty jyldyŋ ışınde qoǧam baiaǧy toǧyşarlyq taz kepeşın qaita kidı – alaştyqtardyŋ esıl eŋbegı zaiaǧa şyǧyp, qazaq qaitadan oqyrmannan tyŋdauşyǧa (aitys pen arzan «popsadan» basqany bılmeitın, oqymaityn tyŋdauşyǧa) ainaldy. Nege būlai boldy? Jauap bıreu: halyqtyŋ zerdesı myqtap bailanǧan, imany joǧalǧan. Ruhani mäiegınen ajyraǧan. Özegıne qūrt tüsken. Mynadai bır äŋgıme bar. 1979 jyly Qylyşbai Gurev pedagogika institutynyŋ tarih fakultetın bıtırdı. Özgeler kök diplom, qyzyl mūrynmen şyǧyp jatqanda būl qyzyl diplommen kökmūryn bolyp şyqty. Viktor Sadovnichii siiaqty qyzanaqtai diplom men kögıljım neke qiǧyzu kuälıgın bır mezgılde qolyna aldy: jiyrma üş jasar qabylan jıgıt oqumen bırge äneu bır üş qadırsızdıŋ bıreuı – jıgıt-jeleŋdıkke de nükte qoiyp, özımen bırge oqyǧan Gülbadanmen köŋıl qosqan-dy jäne basqa jerdıŋ emes, öz qoryǧynyŋ aqquyn qolǧa qondyrdy – Gülbadan Qyzylqoǧanyŋ «Komsomol» keŋşaryndaǧy (qazırgı Qonystanu kentı) jaiyq berış Däulet Sarbaev degennıŋ qyzy. Oşaqbaev siiaqty «opyq jemeitın» Qylyş būl joly da qatelespeptı: alǧany er jıgıttıŋ basyn qadırlei bıletın ata-ananyŋ qyzy bolyp şyqty. Jıgıttıŋ tört sipatyn: qyrandai alǧyrlyqty, arystandai aibatty, qasqyrdai öjettılıktı, nardai tözımdılıktı jäne osyǧan qosa italǧyr zamanda öte-möte kerek maltabarlyqty boiyna bırdei jiǧan küieuıne Gülekeŋnıŋ de köŋılı bıttı. Bır jaǧdaiǧa ǧana könıŋkıremei jürdı: taŋdaǧany qaşanda qūiyndatyp jüredı jäne bır jaqqa bara qalsa, ekı aranyŋ apşysyn quyryp jıberetın jürıs jyldamdyǧy sonşa, ol attanǧanda būl qazanǧa salǧan ettıŋ köbıgı tarap ülgermei jatyp qaityp keledı. Sodan dıgır-dıgır «tamaq qaida?». Moŋǧoldar qūsap şala-soqta qylyp jemeidı, al ettıŋ bylqyp pısuıne kemı ekı-üş saǧat uaqyt kerek. Zaiyby būǧan da üirendı, üirenbei qaida barady, körıp tūryp şyqqan özı ǧoi… Sol jyly Qylyşbai joldamamen körşı Novobogat auylyndaǧy (qazırgı Hamit Erǧaliev auyly) Amangeldı İmanov atyndaǧy mektepke mūǧalımdıkke jüretın boldy. Gülbadannyŋ jasauynan bölek, Sükeŋ enşıge dep bıraz mal ataǧan, ışınde qaşar-qūnajyn, soǧymdyq ögız, uaq jandyq bar edäuır maldyŋ basy qūralyp qaldy. As jelındı, şaldar bet sipady, äke bata berdı, apa jylap-syqtady degendei, endı jol jüretın uaqyt taiady. Bıraq Qylyşy qūrǧyr bylq eter emes. – Ne äŋgıme, Bolatbegım? – deidı Sükeŋ balasynyŋ közınıŋ aǧy köbeiıŋkırep, aiǧūlaqtanyp otyrǧanyn sezıp. Bılgendei-aq oilapty. – Bapa, malyŋdy qaityp al, – dep qarap otyr. Sükeŋ şoşyp kettı: – E, nege?! Ata-babaŋnyŋ joly. Enşıŋ… – Sol enşıŋe ana qylyşty berseişı. – Qai qylyş?! – deidı Sükeŋ sasqanynan, däp bır Jäŋgır hannyŋ qaru-jaraq kolleksiiasyn ūstap otyrǧandai, ötırık bılmegensıp. – Menıŋ kındıgımdı kesken qara qylyş şe?! Sükeŋ syrǧaqtata bastady: – Bermestı sūrap qaldyŋ-au. Josyp jürgen balyqty qylyşpen şauyp ala beretın auyldyŋ eserlerınıŋ qolynda ketpesın dep, sandyq tübınde sedettep saqtap kele jatyr edım. Baldar auyryp qalǧanda ǧana alynady. Joq, bere almaimyn. Qylyşekeŋ saly suǧa ketıŋkırep, osyndaidaǧy üirenşıktı jūbanyş mekenıne – şym qoraǧa baryp otyrdy. Jaiyqtyŋ alysyraqta jaǧaǧa yrp-yrp soqqan tolqyndarynyŋ dybysy, jalmauyz ögız şaǧalalardyŋ jemge talasyp şaŋqyldaǧan dauystary keledı qūlaqqa. Bır mezgılde arhimedşılep «Taptym! Taptym!» dep atyp türegelıp, auyldyŋ ortalyǧyna – dükenge qarai qūstai ūşty. Onda Ǧalymjannyŋ şeşesı – dükenşı Dämetken apai bar, onda anau bata jürmeitın kökmoinaq bar. Bır jäşıgın äkelıp, äkesınıŋ aldyna sylq etkızıp qoia salyp edı, şırkın, mal közı... toiys, «Moskovskaia» ystyq qoi, būl joly Sükeŋnıŋ şegelerı kädımgıdei bosaŋqyrap qaldy: – Qaiteiın, bütkıl Qūljan äuletınen üzdık şyqqan özıŋ edıŋ. Alsaŋ, al. Bıraq joǧaltyp alma. Nemerelerım… bälkım şöberelerım… tūmaurata qalsa, köpşıgınıŋ basyna qoiǧaisyŋ… Uaǧda osy boldy. Sol qylyş älıge deiın Qylyşbaidyŋ qaladaǧy üiınde saqtauly tūr. Bala auyrǧanda şyǧarylady... sosyn Qylyşekeŋ bıreulerge yzalanyp, qara dauylyn azan da qazan sapyra bastaǧanda qynynan suyrylyp, mızı tekserıledı. Al Sükeŋ bolsa toqsannyŋ üşeuın büktep, kärılıktıŋ basyna teuıp jür. Äke men balanyŋ dıttegen oiy bıreu: naryqqa, jekeşelendıruge kelmeitın jalǧyz enşımız bolyp qalyp otyrǧan qazaqy qalpymyzdy – qara qylyşymyzdy qoldan şyǧarmau…  

***

  İ-i, aita berseŋ söz köp. Alaştan qalǧan mirastyŋ bırı – äleumettık ämbebaptyq-tūǧyn. Oljas Süleimenov lūǧatymen aitqanda, bır mezgılde ärı «osvetitel», ärı «prosvetitel» boludy būiyrǧan daǧa, missiia. Qarapaiym tılge köşırgende, elge oi tüsırıp, dem salǧan baqsydai oiatyp, şamyrqandyryp şiryqtyratyn küzgı taŋnyŋ jelındei aǧartuşylyqty otan namysyn, ūlt aryn joqtaityn küreskerlıkke telu, oi basşylyq pen aqylgöilıktı būqaraşyldyqqa kösem jektıru. İdeialyq janyp qana qoimai, bıreudıŋ jıgerın janumen ǧana şektelmei, sol ülken ısterdıŋ basynda bolu, jeke şyǧarmaşylyqqa saiasi şyǧarmaşylyqty – qoǧamdyq jūmysty öz qolymen atqaru daǧasyn ūştastyru. Aitty-aitpady, köptı moiyndatu üşın tek kökten qarap tūru kerek. Äsırese qazaqqa kelgende. Qylyşbaidyŋ eŋbek jolynyŋ qūm jolyndai bytpyldyq, tıptı şaşyraŋqylau körınuınıŋ jūrt bıle bermeitın (sonyŋ ışınde onyŋ özı de aŋǧarmauy mümkın) osyndai tūŋǧiyq tereŋı boluy mümkın. Būǧan deiın aittyq qoi, būl atqa erte qonǧan jıgıt dep. Äsırese ideolog basşy retınde. Nūrmahan Audanovtyŋ osy tarapta ne degenın ılgerıde keltırdık. Auzyna qūdai salǧan eken, solai boldy da qoidy – Qylyşbai äkım boldy. Äkım bolǧanda da «bırtürlı» äkım boldy. Endı aita beruge bolady, ol salǧannan aǧartuşy, būqaraşyl äkım retınde körındı, iaǧni alaşşyldardyŋ eskı de jaŋa tūrpatyn anyq tanytty. Bärıne kınälı – sol baiaǧy «ainaly neirondary». Midaǧy oqyp-üiretu ısıne jauap beretın jüike talşyqtarynyŋ toby. Bır qyzyǧy, Qylyştyŋ neirondary – eşkımge ūqsamaityn, özı siiaqty bıregei neirondar. Mektep bıtırıp, endı qaida baram, qaida oqimyn degen sūraq tuǧanda jūrt esınen tana ǧaşyq bolyp jatqan Almaty jaqty, tıptı Gurevke, odan da jaqyn paitaqyt Mäskeudı atamaǧan. Äldenege oblys ortalyǧyn nūsqaǧan. Äitpese Qylyştai «qarbyz bastyŋ» bılım-öner besıgı Almatyŋdy da, Mäskeuıŋdı de on orap aluǧa bılıgı de, bılımı de jetetın. Ekınşıden, bauyr basqan jurnalistikany emes, äldenege tarihşy mamandyǧyn taŋdaǧan. Sebebı, ol kezde oblystyq institutta ataǧy zor, eŋbegı sor jurnalist mamandyǧyna oqytatyn fakultet bolmaityn, söz baqqandar tarih-filologiia fakultetın ainaldyratyn, al jurnalist bolǧysy kelgen men siiaqty jalaŋaiaqtar poiyzdyŋ töbesıne otyryp, älgı ülken qalalardyŋ bıreuıne tartyp ketetın. Al Qylyş poiyzdyŋ töbesıne otyrǧysy kelmedı. Qarystan süiem jaqyn dep elde qalyp, äkım bolǧysy keldı. Şekpen süiretken jäi äkımqara emes. Elınıŋ basyn oŋǧa qaratu jolynda eselı eŋbek etetın jäne sol sürleude qolynda bilıgı bar aǧartuşy äkım, eldıŋ körkı de börkı ideolog basşy bolǧysy keldı (şyny kerek, bır jaǧynan airandy ışken küiınde, tauyqty pısken küiınde köretın qalalyq bolǧysy da kelmedı, ekınşı jaǧynan Gülbadanynyŋ ülken qalada betın syrlap, qasyn taldap jūlyp otyrǧanyn köz aldyna elestete almai-aq qoidy). Eldı süi, eldıŋ qyzdaryn süi. Qūtty qonys, qūiqaly atamekenıŋdı süi.
Söitıp, alysqa kete almaitynyn, ketse de bärıbır eldı oilap, ışı tolyp jüre almaitynyn sezgen Qylyş altyn ūiasy – bylq etpes tüp qazyǧynda qala berdı. Şırkın, tuǧan ölke – tūnǧan tarih qoi. Şejıre şertıp jatqan şūǧylaly jerde tuyp, aqyn iaki tarihşy bolmau mümkın emes. «Tarihy joǧalǧan ūlttyŋ özı de joǧalady» deitın Älihan ūlaǧaty ol kezde Qylyştarǧa jetpegen, bıraq alǧyr bala osyny tüisıkpen-aq sezınuşı edı. Tarih muzasy – Klio hanymdy ol osylaişa taŋdaǧan jäne ömırındegı eŋ auyr maidan – nadandyqpen küres maidanyna da sol tūrǧyda, aǧartuşy-tarihşy, jurnalist-tarihşy tūrǧysynda tūryp şyqqan.
Joǧaryda Qylekeŋ eŋbek jolyn qazaqtaǧy eŋ bır qadırlı mamandyq – mūǧalımdıkten bastady dedık qoi. Bıraq mektepte köp jasaǧan joq, ūzamai baiaǧy özı betın bermeitın audandyq gazetke (endıgı aty «Jaiyq şūǧylasy») bölım meŋgeruşısı bolyp keldı. 1980-şı jyldardyŋ basynda ony Mahambet audandyq komsomol komitetınıŋ hatşysy qyzmetınde köremız. Osy jyldary ıskerlıgımen, tabandylyǧymen, ūiymdastyruşylyq qabıletımen tanyldy. Söitıp joǧary jaqtyŋ közıne ılıgıp, oblystaǧylar auzy eptı, aiaǧy da, qalamy da jeldı jıgıttı 1985 jyly Mäskeude ötken Studentter men jastardyŋ HII festivalın äzırlep ötkızu ştabyna, sol kezdegı el astanasyna jıberedı. BLKJO ortalyq komitetınıŋ ştatyna alynyp, bes ai sonda jatyp, jūmys jasaidy. «Men bır beibıtşılık aŋsaǧan aq kepter» dep marqūm ärıptesımız Amanǧali Dairabaev aitpaqşy, öz däuırınıŋ dübırlı uaqiǧalarynyŋ bırın közımen körıp, ıştei aralasady. Altyn üzbendı paitaqytta, granit jamylǧan Neva jaǧalauynda, Moldavanyŋ Ungen qalasynda bolǧanyn, botsvanalyq, zimbabvelık «qara marjandardy» qalai milandyrǧanyn «Jalyndap jastyq alauy», «Jastyqtyŋ jauqazyn merekesı» maqalalarynda tamyljytyp jazady. Ol kezde şetke, şetten ışke tyşqan jorǧalatpaityn temır darbazaly elde jäne de saiasi-ideologiialyq ahual şiryǧyŋqyrap tūrǧan şaqta ırı saiasi nauqandy abyroimen atqarysqan qyzmetkerdı jerde qaldyrmaityn (1957 jyly Mäskeude ötken alǧaşqy festivaldan keiın el astanasy myŋdaǧan qara baldarǧa tolyp ketkenın aitsaq ta bolar) – jüie boiynşa Qylyşekeŋ «aqpyz, qara, sarymyz, baqyttymyz bärımız» Mäskeu saparynan oralysymen audandyq partiia komitetınıŋ ügıt-nasihat bölımıne nūsqauşy bolyp taǧaiyndalady. Ol kezde būl ülken qyzmet. Aupartkom nūsqauşysynyŋ klassikalyq tipı – syrtta kün şyjǧyryp tūrsa da üstınen kostiumın, moinynan galstugın şeşpeidı, qolynda mındettı türde qalyŋ däpterı, tösqaltasynda avtoqalamy bolady jäne būl ekeuın bügıngı smartfon siiaqty qaida barsa da tastamaidy. Bar orgtehnika sol bolsa qaitedı endı. Süitıp jürıp kompiuter, mobil qūraldarmen tolyq jabdyqtalǧan qazırgı äkım apparaty jabylyp atqaratyn şaruany bır özı tyndyrady. Osyndai qat-qabatta täjıribesı tolysa kele, aldyn ala jasalyp qoiǧan kadrlyq rezerv tızımı boiynşa jūmystyŋ «jeke uchaskesıne» jıberıledı. Odan ärı qajettı qyzmet tepşıkterınen ötedı. Qaita qūru tanaurap tūrǧan 1988 jyly Qylekeŋe de sondai «qoidyŋ kezegı» kelıp jettı. Onyŋ Jaiyqtyŋ ekı betınde tūs kiızdıŋ oiuyndai oidym-oidym bop jatqan köp auyldyŋ bırı – Aqjaiyq selolyq keŋesıne (atqaru komitetı deidı) töraǧa bolyp baratyny belgılı boldy. Tärtıp boiynşa aupartkom hatşysy Şapauovanyŋ qabyldauynda, «bata» alǧaly otyr. Talşyn apasy baryn salyp üşkırıp jatyr, qyzmetkerınıŋ qyzuqandy mınezın jaqsy bıletındıkten äsırese salmaqty bolu mäselesın, qaita qūru jaǧdaiynda är sözge esep beru qajet ekendıgın qadaŋqyrap aitady. Bıraq bır ǧajaby, äşeiınde auyzdyǧa söz, attylyǧa jol bermeitın Qylekeŋ bylq etetın emes. Auzyna su toltyryp alǧandai. Äkım apasy söilei-söilei şarşady. – Ou, ne aitasyŋ būǧan? Bırdeŋe deseişı endı… Qylekeŋ özınen keler jel sözdıŋ nesın aiasyn: – Ne aitam, qazırden bastap özımdı-özım qaita qūryp otyrmyn ǧoi, – deidı. Talşyn Ǧinaiatqyzy külıp: «Tuh, saǧan daua joq eken, bar, jüre ber», – dep qolyn sılteptı. Qylyşbai sol ketkennen tabandatqan jetı jylǧa auylda qaldy. Ol bır köruge de qiyn, könuge de qiyn italǧyr jyldar edı. Onyŋ üstıne el ışınde neşe türlı adamdar bar ǧoi. Aitalyq, daukester… qyrttar… myljyŋdar… myryŋbailar… ezbeler… ezgender… qūdaidan bezgender… t.b. jäne t.s.s. Onyŋ üstıne atyraulyqtar Baukeŋ (Bauyrjan Omarūly) aitatyn «Ärkımmen ūryssaŋ da, äkımmen ūryspasaŋşy» deitın, «iujandar» üşın qataŋ tärtıptei qaǧidatty onşa moiyndai bermeidı. Mūndaǧylar zekıp söilegendı bazynanyŋ bır türı dep bıledı. Kezınde Qylyşbaidyŋ ılıp tüsetın tapqyrlyqtaryn bır kısıdei jinastyrǧan jurnalist, marqūm Qūttykerei Smadiiar özı jaqsy köretın ınısınıŋ äkımdık däuırınen bır qyzyq äŋgıme şalatyn. Zeinettegı Quanyş deitın egde kısınıŋ keŋsege baspatörelei kırıp, «Osy sen, äkım bala, maǧan nege medel bermeisıŋ? Tylda jūmys jasap ölıp qala jazdadym. Maidangerlıkke sen teŋestırmeseŋ de, özımdı özım teŋestırıp qoiǧanmyn. Dabai, dükenıŋnıŋ tızımıne qoi menı!» dep aiqai şyǧaratyny jaily (ol kezde soǧys ardagerlerıne közı az tauarlar kezeksız berıletın). Qylyşekeŋ bıraq asyqpaidy – Talşyn apaiynyŋ baiaǧy tegın aqyl-keŋesı boiynşa «supertözımdı qyzmetkerge» ainalǧan ol Quekeŋnıŋ böksesın maqpal būlyqty jaily kresloǧa böktırıp qoiyp, özınde būryn joq ädetpen maŋyzdanyp, auyz bölmedegı hatşysyna barady da, seifte şaŋ basyp jatqan «SSSR Qaruly küşterınıŋ qūrylǧanyna 50 (variant: 60) jyl» degen eskı medaldardyŋ bıreuın qaǧazyn toltyryp alyp keludı jäne keŋşar aktivın tügel jinaudy būiyrady. Sosyn käbinetıne qaityp kelıp: – Osy sız äulie bolarsyz, Queke! – dep keluşınıŋ qūiryǧynyŋ astyna jūmsaq köpşıktıŋ bıreuın tastap kep jıberedı. Quekeŋnıŋ astyndaǧy maqpal būlyqty bylǧary oryntaq syqyrlap-aq ketedı. «Äulie» degenı maidangerlıkten de artyǧyraq jaǧyp barady. Tek bala toqtap qalmai, aita tüsse eken. – Aitsam, – dep sözın sabaqtaidy äkım bala, – tüneu künı, Toǧyzynşy mamyrdyŋ aldynda tyl eŋbekkerlerıne tapsyryŋdar degen nūsqaumen merekelık medal kelgen edı. – Osy jerde mändı kıdırıs: – Sol tızımde özıŋız de bar ekensız. Mıne, ispolkom müşelerı de keldı, endı osy Otannyŋ äskeri nagradasyn özıŋızge saltanatty türde tapsyryp qoiuǧa rūqsat etıŋız. Quekeŋ ekı ūryqty, perıp ketpeleu kısı – myna sözdı estıp, ūşyp türegeldı. Tösınde – ottai qyzyl medel. Köpten kütken, aq tüienıŋ qarny jarylǧan kün būl. Jūrt «Endı sız soǧys ardagerısız» dep ūlardai şulap qūttyqtap jatyr. Ol ol ma, äkım bala aǧasynyŋ myna quanyşyn köp bolyp atap ötpekke orynbasarynyŋ joldasy Tılekteske qazanǧa as saludy da tapsyryp qoiǧan (äkım orynbasarynyŋ üiı keŋsege jaqyn-tyn). As kelgenşe dep medel «juylyp» jatyr. Bärı de qalyptaǧydai edı, eger aulaǧa şyǧyp ketken ür jaŋa maidanger «Myltyq qaida? Atamyn. Tözbeimın myna mazaqtaryŋa!» dep ışke alaqūiyn jügırıp kırmegende. Keiın anyqtalǧanyndai, qartyŋ tysqa şyqsa, aulada bır bala oinap jür deidı – orynbasarynyŋ Däuren deitın alty jasar ūly. Jäne jäi oinamaidy, maidanger bolyp oinaidy. Keudesıne bır syldyrmaqty taǧyp alyp, qaryndasynyŋ quyrşaqtaryn qazdai tızıp qoiyp, özın qūttyqtady. «O, Däuke, mıne, endı sız de ardager boldyŋyz!» dep qarǧadai şulaidy quyrşaqtar. Jaqyndap kelıp qarasa, Mama Miia, balanyŋ keudesıne taǧyp alǧany – jäi teŋge-tana emes, däl özınıkındei medel: «SSSR Qaruly küşterıne … jyl»! – Qaidan aldyŋ mūny, Däurenjan? – dep balanyŋ tamyryn jäilap basyp kördı. Balanyŋ tılı tas jaryp tūr. – E, üidegı kılemde mūnyŋ neşe atasy ılulı tūr, ata, –deidı, ülken kısınıŋ özınen şarua sūraǧanyna däserdei bop küpınıp. Quekeŋnıŋ üige atyrynyp kırıp, myltyq ızdep jatqan sebebı sol eken. Abyroi bolǧanda, esıne qūrdasy Sükeŋnıŋ qara qylyşy tüsıp ketıp, jynyn aldyrǧan baqsydai jym bola qalypty, deidı bızge jetken tarlan tarih. Osylaişa Qylekeŋ Gülbadannyŋ jäne şiettei balalarynyŋ baǧyna bır ölımnen aman qalǧan.   Jalpy qolda bar derekter būl jyldarǧy Qūljanovty qyzmetın ülken aǧanyŋ basşylyǧymen, ınınıŋ qosşylyǧymen, aqsaqaldyŋ toǧaşylyǧymen atqarǧan būqaraşyl, halyqşyl azamat retınde, jäi erqara äkım emes, onsyz auylda eşbır keŋes ötkızılmeitın, eşbır dau-damai bıtpeitın äkım-bi retınde baiyptatady. Äitkenmen oqpany pen qaqpany är qadamyn aŋdyǧan äkımşılık qyzmettı alyp ta jyǧu, şalyp ta jyǧu oŋai şarua emes. Äsırese auyldyq jerde. Tölegennıŋ bır öleŋın säl özgertıp aitsaq, «Äkım bop ǧūmyr keşıru, oŋai deimısıŋ, qaraǧym?! Ūşynda tūru ol özı, uşyqqan ärbır jaranyŋ...». Eldıŋ körkı de, börkı de äkım dedık qoi. Aituǧa ǧana oŋai. Körkı – halyqqa jaǧamyn demei, ūnai bılu. Alqy bolsaŋ, tükırıp tastaidy, tättı bolsaŋ, jūtyp qoiady. Tym biık ketseŋ, qūlaǧanda süiegıŋ synady. Tym alasarsaŋ, töbeŋnen ärkım jüredı. Abzaly – aqyŋdy eşkım jemes teŋ ortasy. Al endı osy ortany teŋbe-teŋ ūstap tūru – qiynnyŋ qiyny. Onyŋ üstıne qas qylǧandai Qylekeŋnıŋ el basqarǧan kezı toqsanynşy jyldarǧa şappa-şap kelıp qaldy ǧoi. Jaǧdaidy uaqyt bilegen, üŋgırlık kapitalizm basa-köktep törge şyǧyp jatqan qirakezık, qiyn kezeŋ. Eskınıŋ qamytyn üzu, jaŋany qabyldau deitın qos bırdei mındet artyldy eŋsege. Apyrm-ai, «Senderge zamandy ainaldyryp äkelem» dep Rabbyŋ qalai aitqan deseişı – Beiımbet jazǧan otyzynşy jyldarǧy sanadaǧy psihologiialyq kürt özgerıster ainalyp soqqanyn Qylekeŋ jūlyntūtamymen sezdı. «Oian, qazaq!» dep qalai aitam, özımdı oiatatyn bıreu kerek» demekşı, bırdeŋe üireteiın deseŋ, estiiar degenı noqtasyn kerıp dalaǧa qaraidy. Jastary köşe tegıstep, sölekteudı bıledı. Qysqasy, qyzmetıŋe adaldyǧyŋdy ǧana emes, azamattyq aryŋdy da synǧa saldy būl naryq. Ekı jaǧdai ülken syn boldy, ekeuınen de taqtaidai sydyrylyp, taspadai örılıp şyqqan soŋ ǧana basşylar mūny täuır qyzmetker retınde tūşyndy, al būqara halyqtyŋ būl şaqtaǧy pıkırı... ol endı Qylekeŋ jürıp ötken köşede it ürıp, qaz qaŋqyldap jatatyndyǧymen yspat etıletın. Älgı qos synaqtyŋ ılkısı – şırıŋkeşılermen, iaǧni qalaǧa alyp kele jatqan malyŋ men önımıŋdı jolşybai qala auzynda kütıp alyp, azdaǧan tiyn-teben ūstatyp, sipanke qylyp qaitaratyn juan bılek, öpırem reketşılermen alysyp, tıptı atysyp jürıp, bazar-dükenderge töte jol aşqany. Ekınşısınıŋ sipaty töten, iaǧni tabiǧi apat edı, ony da eŋserdı. Eldıŋ közıne körıngenı de osy ekınşı erlıgı (rekettermen tasa jerde atysatyn jäne onysyn jariia etuge bolmaidy ǧoi). Älhissa, 1994 jyldyŋ köktemınde Atyrau jerıne būryn bolmaǧan ülken su keldı. Jaiyq pen oǧan qūiatyn äm qūimaityn ırılı-uaqty özenderdıŋ aŋǧary mölşerden köp tüsken şyq-şylam, erıgen qarmen lyqa tolyp, onyŋ soŋynan būrqana tasyp, ainala töŋırektı qaraŋ qaldyra jazdaǧany bar. Sol jylǧy tasqyn söz bolǧanda ädette Oiyldy jyryp, Qyzylqoǧanyŋ halqyn aman alyp qalǧan Esengeldı Nūrşaevtyŋ esımı aldymen auyzǧa alynady. Ol özı solaiy solai. Sonymen bırge Jaiyqtan aqtarylǧan tasqynǧa tosqyn qoiǧan jaǧalau auyldary äkımderın de ūmytpau lazym. Oiyldyŋ köbırek aitylatyny, būryn ondai mınez körsete bermeitın, soǧan sai su toqtatudyŋ qamy da jasala qoimaǧan būl özendı jaǧalap otyrǧan eldı tılsız jaudan alyp şyǧu bır josyn erlık bolsa, su bögeu şaralarynyŋ basy būrynnan qairylǧan, alaida sonyŋ özı esepsız tasqyn suǧa böget bola almaǧan 94-tegı Jaiyq boiy halqynyŋ qimyly özınşe bır josyn erlık edı. Arizona men Edılden keiın älemdegı üşınşı ūzyn özen bolyp sanalatyn Jaiyqpen oinauǧa bolmaidy. Osy tūrǧydan kelgende ışınde Qylyşbai bar jaǧalau auyldary äkımderınıŋ sol künderı Nūh paiǧambar syndy su keşken, lai keşken aiyr şaptan keletın saptama etıkterın muzeige qoisa da eş artyqtyǧy joq edı, ökınıştısı, solardyŋ bır de bıreuı tarihi mūra retınde saqtalmaǧan, esesıne älgı künderdıŋ öşpes daŋqy gazet betterınde taŋbalanyp qalypty. Mıneki, sonyŋ bıreuın alyp, oqyp köreiık. «Tabiǧat qūbylystarynyŋ syryn, sebebın bılgen adam – baqytty adam» deidı oişyl-danyşpandar. Adamzatqa talai ziian şektırgen su tasqyndary jönınde ertedegı aŋyzdar men ertegıler jelısınen qūrylǧan dıni Taurat şejıresınde onyŋ jantürşıgerlık zardaptary beinelenıp, jazylǧan», – dep ärıden tolǧapty avtor. Odan ärı satylap bergı uaqytqa tüsedı: «Qai kezde de halqymyzdyŋ bükıl tırşılıgı tabiǧatqa täueldı bolǧannan soŋ ärbır jyldyŋ, ärbır mausymnyŋ erekşelıgın köŋılge toqyp, oi elegınen ötkızıp otyrǧan. Sodan da bolar, köneköz qariialar it jylyn «qauıp-qater jyly» dep eseptep, odan beker seskenbese kerek». Hoş deiık, sonda mūnymen ne aitpaqşy jazarman? E, bır qystyŋ erekşelıgı eken aitpaǧy, iaǧni, sol it jyly qatty aiaz ben nauryzdaǧy aq boran qystyŋ aiaǧyn ūzartyp jıbergenın, Edıl men Jaiyq aralyǧyna qar normadan ekı ese artyq tüskenın, soŋynda osy ekı aradaǧy elge «ör suy» deitın kılkıgen sudyŋ astynda qalu haupı tuǧanyn daqpa-daqtap aita kep, selo äkımşılıgı keŋşarmen bırlesıp, oblys ortalyǧynan qima betı bır metr, ūzyndyǧy otyz metr keletın alyp qūbyrlar, quatty traktorlar, tonna-tonna ūn aldyrǧanyn habarlaidy. Jeke mal qyrǧa şyǧarylǧan, jaǧalauda ūzyndyǧy alty şaqyrym, enı tört jüz metr damby salynǧan, jaǧaǧa quatty projektorlar ornatylyp, sudyŋ mölşerı, su jyryp ketuı mümkın osal jerler anyqtalyp, būl jönınde täulıgıne ekı ret radio arqyly habarlanyp otyrǧan. Soǧan qaramastan mamyrdyŋ 14-22-sı aralyǧynda, segız kün ūdaiy su mölşerı saǧattap ösıp, aqyry Jetınşı auyl men Korovnik eldı mekenın alyp tynady. Qaraiǧan qora, qystau, jemşöp, transformatorlar men nasostar kılkıgen sudyŋ astynda qalady. Jaǧdaidyŋ qiyndaǧany sonşa, oblys äkımınıŋ özı tıkūşaqpen ūşyp kelgen. Atyraulyqtar barjamen küş-qūral jıberdı. Selo ortalyǧyn aşalap qorşap, azaraldamen aman alyp qalady. Sonda bazbıreuler tyrp etse naǧylsyn. Jūrt jūmylyp, tılsız jaumen küresıp jatqanda bas sauǧalap, üide bödeneşe būǧyp qalǧandar da, özen tasyǧanda oipaŋdarǧa tolǧan su jaiylmalardan sazan qualap ketkender de bolmai qalǧan joq, dep aşynady avtor. Özı sondai jūrtşyl. Halyq degende auzynan jalyn şyǧady. Būqaranyŋ küşı el basyna tüsken qiynşylyqta körıngenın qaita-qaita jazady jäne osy oraida tasqyn sudyŋ betı tehnikadan, onyŋ küşımen köterılgen damby, töselgen qūbyrlardan būryn halyqtyŋ qara täjıribesınıŋ arqasynda qaitarylǧanyn daralap körsetumen bolady. Su alǧaş kele bastaǧanda-aq auyl tūrǧyndarynyŋ jalpy jiynynda qabyldanǧan qamysty toqymalar töseu ädısınıŋ zor kömegı bolǧanyn aitady. Tūrǧyndardan jyŋǧyl, qazyq äzırleitın arnauly top qūrylǧanyn körsetedı. Avtor būl taza halyqtyq ädıstıŋ qarabura deitın atyn anyqtap aitpaǧanymen, äŋgıme jerge arqan tösep, üstıne qamys, saban, topyraq aralastyryp salyp, şamaly su qosyp, buattap, jan-jaǧynan aǧaştan, jyŋǧyldan jonylǧan qazyqtarmen bekıtıp, özen arnasynyŋ jyrylǧan jerlerın tyǧyndaityn, auyldyŋ şetıne aşalap üietın ejelgı täsıl jönınde bolyp otyrǧany körınıp tūr. Osyny avtor «Köp tükırse – köl», qol küşımen qyruar jūmys bıttı» degen jalǧyz söilemmen tüiıp, maidan taǧdyryn qylyş pen qylyş aiqasardan būryn arttaǧy halyq şeşıp qoiatyny siiaqty, tabiǧi apattyŋ da taǧdyryn halyq şeşıp qoiatynyn ūqtyrady. Habardy jalpydan jalqyǧa, kürdelıden jekege köşıre, qalyŋdata beretın «piramida» täsılımen jazylǧan, Mahambet audandyq «Jaiyq şūǧylasy» gazetınıŋ 1994 jylǧy 28 mausymdaǧy nömırınde jaryq körgen būl materialdyŋ avtory basqa emes, sol uaqiǧa ötken Aqjaiyq auyldyq okrugınıŋ äkımı Qylyşbai Qūljanov bolatyn. Özı jönınde bır auyz söz joq. Arada on ekı jyl ötkende ǧana būl avtordyŋ so künderdegı erlıgıne gazet betınde (būl joly «Atyrau» gazetınde) laiyqty baǧa berıldı. Maqsot Baǧytjanov özınıŋ «Auyldastary ony auzynan tastamaidy» deitın şaǧyndau maqalasynda «Qylyşbaidyŋ syn sättegı sauatty da eren eŋbegınıŋ arqasynda Aqjaiyq auylynyŋ köşelerıne tılsız jaudyŋ bır tamşysy da kıre almady» dep, atap tūryp aitypty. Osy sözder, menıŋşe, Qylekeŋnıŋ ordenge onşa tola qoimaǧan keŋ keudesıne halyq atynan taǧylǧan marapat, nagrada. Al halyqtyŋ qūrmetınen artyq ne bar myna jalǧanda!? Altyn emes, alǧys arqalaǧan üşbu jandardy sūlama būtaqtan, tamyr sabaqtan ösırıletın öskın qūsatyp klondap köbeitıp, auyldarǧa basşy etıp qoisa, şırkın. Qyzyq emes pe, qai auylǧa barsaŋ da aldyŋnan typyŋ-typyŋ basyp, dybyr-dybyr söilep, «klon» Qylyşbai şyǧa keledı. Su qaptamaq tügıl tau qūlap ketse de qannen-qapersız ūiqyny teuıp jatasyŋ änşeiın. «ChS» Qylyş bar ǧoi… Sonymen, keiıpkerımız ekpındı jetıjyldyqta el basqarudyŋ türlı qyrlaryn meŋgerıp tastady. Jetı jyl bır närsenı qataŋ ūqtyrdy: halyqty qanşa jerden jaqsy körıp tūrsaŋ da pıkırıŋdı köpke bermeu kerek eken. Adamdardyŋ yŋǧaiyna köşe bermei, öz yŋǧaiyŋa, özıŋ jetken tūrǧyǧa beiımdeseŋ, jön. Önege körset, ülgı sal, taptap tūryp tüsındır. Boiǧa sıŋgen ädet qala ma, Qylekeŋ auyl basqaryp tūrǧanda da «Jattap aitqan myŋ sözınen äkımnıŋ, jürekjardy bır sözı artyq aqynnyŋ» dep, qalamnan qol üzıp körgen emes. Sol jazǧandarynyŋ qai-qaisysyn da halyq qiialyn ūştau nietınen tuǧan, opyrylyp tüsken jartastai kesek-kesek oi, sony derekter şarbydai şyrmap jatady. Denı – eŋbek etudı ösiettegen söz. Bäukeŋnıŋ «Ärqandai şyǧarmanyŋ özegınde aǧartuşylyq oi jatady» degen örelı sözı qūddy Onbırınşı auyldyŋ Volterıne qarata aitylǧandai. Myna bır maqala. Özı audandyq keŋestıŋ deputaty bolyp jürgende, Damby, Mahambet, Esbol, Saraişyq kentterındegı naubaihanalardy aralaǧan saparynan söz şyǧarypty. «Is müddesın oilaǧanda: deputat oi tolǧaidy» deitın sätsızdeu at taǧynǧan, ärı negızgı aty men «podzagte» söz qaitalanyp tūr. Men redaktor bolsam, «tavtologiia» dep sol qolmen soidaqtatar edım. Al audandyqtaǧylar olai etpegen, sauyrynan bır salyp, terımge so küiınşe qoia bergen. Osylai dep maqalany oquǧa kıjınıp kırısıp edım, şamalydan soŋ älgı aşuymdy ūmytyp ketıppın. Taqyryby qanşalyqty naşar bolsa, maǧynasy sonşalyqty küştı eken («Jaqsy materialǧa naşar at berme, oqyrmanyŋnyŋ desın tüsıresıŋ» degen osy). Mazmūndylyǧy, ūtqyr jinaqylyǧy, emosionaldyq jaǧy özara teŋdei qabysqan. Bylaişa aitqanda, nan turaly qarasözben jazylǧan dastan. «Nansyz ömır joq», «Nan bolsa – än bolady», «Nan atasy dän, balam» dep keletın naqyldardyŋ tereŋ mänın käsıp ielerı – naubailardyŋ kündelıktı tırlıgın suretteu arqyly ädemı aşatyndyqtan, osy taqyryptaǧy şalqymalardan sonaǧūrlym artyq şyǧyp tūr. Osy bır eŋbekterı ylǧi da eleusız qalatyn qadırlı mamandyqtyŋ bylaiǧy jūrt bıle bermeitın qyr-syryn alǧa jaia kelıp, problema köteredı – qazır jūrt baiaǧy diırmen salu, ūn tartu käsıbınen qol üze bastaǧanyn qalam ūşyna alady. Söitıp, alypsatarǧa jem boludamyz deidı. Ülken naubaihanalarda köp üşın pısırılgen qalaştardyŋ sapasy men taǧamdyq qūndylyǧy oidaǧydai bola bermeitının, mūnyŋ özı adam densaulyǧyna ziian ekenın nyǧyrta aitady. Avtor barynşa perfeksionist. Myna ejeleuın qaraŋyz: «Adam organizmıne qajettı komponentter tek qana nan jäne odan jasalǧan önımderde bolady. Nanǧa dastarqan mäzırınıŋ kaloriialyq ülesınıŋ jartysyna juyǧy tiedı. Nannyŋ qūramynda 5-8 prosent när uyzdary (beloktar), 0,8-1,6 prosent mai, 44-56 prosent kömırsutegı (uglevodtar), vitaminderdıŋ V toby men S, E jäne RR vitaminderı, fosfor, natrii, kalii, kalsii siiaqty mineraldyq zattar bar. Būnyŋ özı adam üşın eŋ asyl taǧam ekenı aidan anyq». Bügıngınıŋ oqyrmany üşın qalaǧan uaqytynda İnternetten sauyp aluǧa bolatyn mälımetterdı osynşalyq ejelep tüsındırudıŋ jäne solardy qazyp aitam dep qajyp qaludyŋ eş qajetı joqtai körınuı mümkın. Al ol kezde būl kerek edı, onyŋ üstıne älgı yŋǧai Qylyşbaidyŋ sonau monşa jaiynda jazǧanyna özek bolyp örılgen, tübı alaştyq «Tänı saudyŋ – jany sau» qaǧidaty sekıldı onyŋ ömırlık kredosyna – aǧartuşylyq daǧasyna (missiiasyna) kıretın. Būl yŋǧai, osy maşyq tıptı ömırımızge İnternet dendep engen keiıngı uaqytta jazǧandarynan da jyrtys berıp jatady – 2005 jyly qalamynan qorytylǧan «Aua raiyn boljai bıl» deitın maqalany oqysaŋyz, osyǧan közıŋız anyq jetedı. Avtor gugl-muglıŋe qaramaidy, qalamy baiaǧy 20-30-şy jyldardaǧy Halelderşe kösteŋdeidı. Pa, şırkın, jazǧyş adam jazǧan eken de, äitpese atjalman Fobos tūrǧanda bügıngı oqyrmanǧa it bolyp Ai qarap, jūldyz sanap, erteŋgı iaki bır aidan keiın bolatyn kün raiyn boljamdaudyŋ ne qajetı bar dep taŋyrqaisyŋ, a bıraq Qylekeŋ üşın ol maŋyzdy emes, ol – aǧartuşy, ol – Halekeŋder moinyna jüktep ketken missiiany ornyna keltıruşı. Boldy, bıttı. Sosyn da «Jaŋa tuǧan aiǧa män ber, ataŋ qazaq söitken» deidı, odan ärı Aidyŋ tıgırek tuuy, şalqasynan jatuy, şomyluy, ölarasy… siiaqty bırqatar astronomiialyq jaǧdailardyŋ basyn auyrtady. Sondaǧy aitpaǧy, keibır halyqtyq ūǧymdarǧa süienıp, ǧylym babyn eskermei, aǧat qorytyndy jasaudan saq bolu kerek ekendıgı. Jaz ailarynda bolatyn jai tüsu jaiyndaǧy dästürlı ūǧymnyŋ da qate jaǧy bar deidı. «Eldıŋ tüsınıgı boiynşa jai aq ne jaltyraǧan närsege tüsedı. Būl – öte qate tüsınık. Jai degenımız – şyn mänısıne kelgende, ekı būlttyŋ arasyndaǧy elektr zariady. Ol aq närsege emes, aǧaşqa, salt atty kısıge, jeke jaiylǧan malǧa, iaǧni jer betındegı oqşau biıgırek närselerge köbırek tüsedı. Sondyqtan naizaǧai jarqyldaǧan kezde daladaǧy biık aǧaştardy, ne jylqyny, ne siyrdy panalamau kerek» dep üiretedı. Taǧy da ölketanu sabaǧynda üşınşı klastyŋ oquşylaryn üiretıp tūrǧan uchitel siiaqty. Bätır-au, Amangeldı mektebınen ketkenıne pälenbai jyl, sonda būl jıgıttıŋ özı būl jaqta da, jüregı Hamit auylynda qalyp qoiǧan ba deisıŋ, al endı myna HHI ǧasyrdyŋ zamanynda künı ötken mūǧalımşe söz saptau, mūǧalımşe taptap üiretu nemene kerek dep, densaulyǧyna küdıktenedı de ekensıŋ. Menıŋşe, osynyŋ özı kerek närse. Qazaq üşın mekteptık maǧynadaǧy mūǧalımdık alaştyq sauat aşu kün tärtıbınen tüse qoiǧan joq. Adam balasy näsükır, onyŋ ışınde bızdıŋ qazaqtyŋ da bılımı, sanasy ılgerı kettı, tıptı ölşeusız östı deuge bolady, bıraq hromosomasy özgergen joq. Mūnyŋ özı adam pende ejelgı üŋgırlık qalpynan älı alysqa ūzai qoimaǧandyǧyn bıldıredı. Qylyşbaidyŋ «Europadaǧy 20 kün» deitın düniesı bar. Gülbadan Däuletqyzy ekeuı halyqaralyq kompaniiada jūmys jasaityn myŋ bolǧyr qyzdary Svetlananyŋ ūiymdastyruymen qai bır jyly Europanyŋ Parij, Rim, Milan, Venesiia, Koma jäne San-Donata qalalaryn aralap qaitqandarynyŋ soŋynda jazylyp qalǧan jolsapar ocherkı. Ädette mūndaida bıreuler (köbınese jambastaryna aqşa batyp, şetelde kekırelep qaitatyn baişıgeşter) «jaman jegenın jazadynyŋ» kerın keltırıp, ışıp-jegenın, şopingterın täptışteidı ǧoi, al bızdıŋ Qylekeŋ būl joly da özınıŋ osy zamanǧa keide üilesıp, keide üilespei jatatyn qalamgerlık kredosyna Gülbadanǧa adaldyǧyn saqtaǧandai adaldyǧyn saqtaǧan. Älbette, Europaǧa bırınşı barǧan qazaq Qylyş emes. Qazekeŋ alǧaş başqūrt kavaleriiasynyŋ qatarynda sonau onsegızınşı ǧasyrda-aq Berlindı alysqan. Sosyn Parijge sadaǧyn kezene kırgen. Sosyn būl jerlerdı elauǧan emigranttarymyz panalaǧan. Qazır ǧoi atasynyŋ basy jatqan jerden köp ūzamaityn qazaqtyŋ şetke qoparyla ketıp jatqany, soǧan orai ata-babamyz «aqyl alsaŋ Frankstannan al» dep ketken köne frankter men galldar mekenın körmegen kısınıŋ tudym, dünienı kördım degenı beker eken deitın tüsınık bızde soŋǧy jyldary berık qalyptasa bastady. Neşe millät eldı köru közı qaraqty adamdy öz ölkesın köbırek bıluge, onyŋ jaǧdaiyn jaqsartu jaiynda oilauǧa bastaityn siiaqty. Sonyŋ ışınde Batystyŋ syryna qanyǧyp, pısulı astai daiar önerıne ie bolu, tamyrynan ajyramai älem mädenietın meŋgeru keşegı jädidşıl alaştyqtardan qalǧan mūrat edı äm Europa mädenietınıŋ bar asyly – ruh syny qazaqqa Abai taŋdaǧan jol-tyn. Osylardyŋ qai-qaisysy da Qylyşbaidyŋ joljazbasyna obektivtı türde qabysuy mümkın, sol siiaqty avtor osyny ädeiı mūrat ettı desek te qatelesuımız mümkın. Sebebı, Qylekeŋ mūnda özderı barǧan, körgen jerlerdegı mädeniet jädıgerlıkterın ǧana äueze etedı ǧoi. Tıptı Qylyşbaidan keiın solardy ädeiılep saparlap körudıŋ qajetı de bolmai qalady deuge auyz barady. Bır künı Sara äjeige nemerelerı skaipty äkep körsetse kerek. «Qalai, äje, ūnady ma?» dese, keiuana «Ūnaǧanda qandai, bütkıl aǧaiyn-tuma bır jerge jiylyp kelıp tūr, bıraq as äzırlep, dastarqan jaiyp äure bolmaisyŋ, rahat» deitın körınedı. Sol aitqandai, Qylyştan keiın Europany qiialmen sydyryp, sanamen terbelıp qaitqandai bolasyŋ. Tük şyǧyn joq. Rahat. A eşe ruhani azyq alasyŋ. Europa memleketterınıŋ ūly mädeniet jasauşy memleketter ekendıgı, olardyŋ ūzyn tarihynyŋ önboiynda basqa närse emes, mädeniet qana öskeleŋ ūrpaqqa ūlttyŋ ruhani täjıribesın berıp kele jatqany, halyqtyŋ bırlıgın qamtamasyz etıp otyrǧany, europalyqtardyŋ älemge yqpal jürgızuın de köbıne-köp osy mädeniet belgılep berıp otyrǧany kökıregıŋe hattai bolyp jazylyp qalady. Europa – aumaq emes. Europa – bas pen qol. Bas oilaidy, qol jasaidy. Būl menıŋ aqyl zeregım şyǧarǧan qorytyndy emes. «Normalnyi» oqyrman Qylyştyŋ 16 betten tūratyn mädeniettanuşylyq ocherkın oqyp şyqqannan keiın tüiındeletın tüiın. Qasqaŋ sızge on alty bet boiy tegın gid bolyp, seruenbasylyq qyzmet körsetedı. Qūdai-au, osy täptıştıŋ ne keregı bar, barsam, aqysyna özderı-aq alyp jüredı ǧoi deisıŋ, a bıraq avtorǧa sızdıŋ būl pragmattyq oiyŋyz esep emes, sebebı oǧan sahnadaǧy artist siiaqty nätijeden görı üderıs-prosess maŋyzdyraq, performans qymbattyraq. Endı şe, mūǧalım Europada da mūǧalım, aǧartuşy, Parijde de aǧartuşy. Milandaǧy La-Skala teatry, Kastello Sforsezo qamaly ornalasqan Duoma alaŋymen tanystyrǧannyŋ soŋynda älgı ataqty teatrǧa üş-tört ai būryn İnternet arqyly bilet alyp qoimasaŋ kıre almai ketetınıŋdı jäne teatr zalynda fotoǧa tüsıruge bolmaitynyn eskertedı. Parijde de solai, barlyq jerge aldyn ala satylǧan biletpen ǧana kıre alasyz jäne baǧasy udai bolyp keletınıne daiyn bolyp baryŋyz. «Parijde L Open Tour atalatyn omnibusqa otyryp, qalany toppen aralap şyqqanyŋ maqūl, on ekı baǧdardyŋ ışınen mındettı türde köruıŋ kerek täbärık jerlerdı taŋdai bıl» dep nūqyp körsetedı. Odan ärı osy eŋ kerek marşruttyŋ boiynda jatqan Opera teatry, Notr-Dam ǧibadathanasy, Luvr muzeiınıŋ, Saltanat arkasynyŋ, İtaliiadaǧy Vatikannyŋ, Sikstindık kapella galereiasynyŋ, Vatikan Pinakotekasynyŋ, İmperator Forumynyŋ, ondaǧy Kolizeidıŋ, Kapitoliidıŋ, Via dem – Korso köşesınıŋ, Navona alaŋynyŋ, Massimo saraiynyŋ, Termini vokzalynyŋ syrty, ışı, qūrylystarynyŋ tarihy, säulettık erekşelıkterı, ekspozisiialary täptışteledı. Bır ǧajaby, äşeiınde dünie şırkınnıŋ betıne qaramaityn tua salqam Qylekeŋ myna jerge kelgende sondai jahatker, ūsynaqty. «Bolaşaqta däm tartyp, osy jerlerge baryp ta qalarsyz» dei otyryp, mynalardy ejıkteidı: aldymen aǧylşynşa bırınşı kezekte keletın qarapaiym bırneşe sözdı üirenıp alyŋyz; sosyn tölqūjatyŋyz ben aqşaŋyzǧa abai bolyŋyz, basqasy eşteŋe emes, būl ekeuı bolmasa jat jerde qiynşylyqqa ūşyraisyz; üşınşıden, eşuaqytta jalǧyz jürme, eŋ bolmasa aldyŋda ketıp bara jatqan topqa qosyla ket; eŋ soŋynda aitary, tosynnan syi ūsynǧan bıreuler bolsa, tıptı de nazar bölme, sözderıne tüsınbegen bolyp basa ber, äsırese qara näsıldılerden aulaq jür (qanşa aitqanmen, kezınde botsvana, zimbabvemen jūmys ıstep qalǧany bar ǧoi). Osylai-osylai ūzynnan ūzaq kete beredı. Beişara qaǧaz-ai deisıŋ, söite tūra oqisyŋ, jadqa alasyŋ, sebebı jolnūsqama, jolbasşy qaǧazdarda būlardyŋ bıreuı de aitylmaidy. Tanymaityn aqylşyŋ, tıptı syrlasyŋ, ömırdıŋ aşy sabaǧyndai şyndyqty jazumen kele jatqan Qylyşbai aǧartuşy ǧana aitady mūnyŋ bärın. Osynyŋ bärı ne üşın kerek? Älem bızge nadandarǧa qaraǧandai qaramauy üşın bılım-tanym, talǧam-tūşym kökjiegımızdı keŋeitıp, ünemı özdıgımızden üirenu arqyly özımızdı-özımız taiyzdan tereŋge, etekten asqarǧa alyp şyǧu üşın kerek. Qylekeŋ Europa saparynyŋ hikaiasyn Atyrau qalasynda otyryp bezbendegen. Biograftarynyŋ anyqtauynşa, ol sodan bırqatar jyl būryn, iaǧni 1995 jyldyŋ jazynda oblys ortalyǧyna qonys audarypty. «Baqa özınıŋ kölınde» dep, asyq oinaǧan töl mekenınde bala-şaǧanyŋ tıleuın tılep otyra berse de bolar edı. Eşkımnen sorly emes-tı. Degenmen, taǧdyrdyŋ tuǧan jerge bailanuy däl tuǧan auylyŋa qarmaqtalu degen söz emes – alysyraq jürıp te, qai şaruanyŋ da «bır qūlaq suyn» tuǧan jerge qarai būruǧa bolady. Ömırdıŋ problemalarynan basylyp qalar ūiaberıgıŋ äste Qylyşbai emes, sonda da osy tūsta ol bır saryndy tomaǧa-tūiyq ömır keşıru öz qabıletın tosaŋsyta bastaǧanyn, qaitse de bır köŋıldıŋ ışıne ekı talap syimaitynyn sezdı me eken. Qabıletı bar janǧa naǧyz jazatyn kez – jas kezı, al sol şaqtar ömır köşımen bırge ılbıp, ūzap barady. On üşınde jazu aiyqpas auruyna, dertıne ainalǧan, sodan berı jaza almai tūra almaityn jampoz üşın būl özı bır jatqan tragediia. Sonan soŋ bılgenın kımge üireterın, bılmegenın kımnen sūraryn bılmei daǧdarar sätter de bolady adam ömırınde. Älde elge qalam önerımen qyzmet qylyp, aq qaǧaz ben qara siiany ermek etkısı keldı me? Älde «qara qazan, sary balanyŋ» qamy... Qalai bolǧanda da sol jyldardyŋ ar jaq, ber jaǧynda Qylyş qaladaǧy gazetterdıŋ, mektep-kolledjderdıŋ köşın tüzestı, Halel Dosmūhamedov atyndaǧy Atyrau universitetı Zaŋ jäne Gumanitarlyq fakultetterınıŋ dekany boldy. Sonda jürıp, «Qazaqstannyŋ Batys ölkesındegı baspasöz tarihy. 1917-1940 jyldar» degen atpen kandidattyq ǧylymi dissertasiia taqyrybyn bekıttırdı. Būl 2004 jyl edı. Qylyşbai jaiyndaǧy osy bır qoldan kelgen qoraş düniemdı oqyǧan bazbıreuler «Jurnalist jurnalist turaly jazsa, qaitse de bırdeŋenı qosyp jıberedı» räuıştı kekesınmen aşy jymiiuy, bälkım tıptı «Osynşama ölıp-öşıp ūlyqtaityndai sonşama ne bıtırıp edı?» deuı mümkın. Osyny köldeneŋ qystyrylar kergıme kerauyz sūraq dep emes, zaŋdy närsedei qabyldap, ışte qūlta qadyrmas üşın ärıden bastap aitaiyq. Ilgerıde Qylyşbai Sündetūlynyŋ qany da, jany da aǧartuşy ekendıgın şamamyz kelgenşe däleldegen boldyq. Būl rette basyn bırden aşyp aitar jaǧdai – onyŋ osy bır azamattyq ajary men şyǧarmaşylyq airyqşa sipatyna sol aǧartuşylyq däuır jadyǧattarymen tıkelei ainalysuy sebep boldy degennen görı, älgı ǧylymi taqyrypty taŋdauyna öz basynyŋ tuabıttı üzdık aǧartuşylyq qasietı sebep bolǧan deu jön. Alaida sonyŋ özınde de, tıptı bazalyq bılımı boiynşa tarihşy bola tūra, Qylyşbai tarihşylyqqa, tarihi taqyrypqa qol artuǧa aşy terın tögıp ūzaq daiyndaldy dei almas edık. Tarih degen bır ūialşaq, būldanşaq qyz bala siiaqty ǧoi, qaşan özıŋ jaqyndap, bige şaqyrmaiynşa ornynan qozǧala qoimaidy. Ündemes oinaudy ǧana bıledı. Ekınşıden, Atyrau – qazylmaǧan bailyǧynan jazylmaǧan tarihy köp ölke. Būǧan Rahaŋ (Rahymjan Otarbaev) aşynyp aityp ketkendei, «adamy köp, kısısı azdau», iaǧni qazaqy qaimaǧy būzylmai,  ūzaǧyraq tūryp qalǧan öŋırde tarih ǧylymy boiynşa maman ǧalymdar daiarlau jaǧy da bır aiaǧynan myqtap aqsaitynyn qosyŋyz. Kök dönen köŋılmen ǧalym atanǧandar özge aimaqtarǧa qaraǧanda basy molyraq bolǧannan ba eken, mūnda «Ǧalym köp, jaŋalyq käne?» deitın sūraq köbırek qoiylatyn. Sodan da aşylmai jatqan araldai 30-40-şy jyldar baspasözın zertteudıŋ tauqymettı mındetı bır Qylyşbaidyŋ eŋsesıne artylǧan. Älbette, ol osy taqyryptyŋ alǧaş toŋyn oiyp, tyŋnan türen saldy deu artyqtau bolar, deitūrsaq ta, alynyp otyrǧan mäsele boiynşa bütkıl Batys Qazaqstan ölkesın tūtastyryp zertteu jürgızgen, jüiege tüsırgen alǧaşqy ızdenuşı Sündetūly boldy desek, adasa qoiar ma ekenbız?! Jäne bır eskeretın jaǧdai – qanşa jerden «mūnaily astana» dep dabyraitsaq ta Atyrau bärıbır provinsiialyq qala, mūnda ǧylymi ortadan, kıtap-gazet közderınen jyraqta, öz bılık-bılımıŋe, intuisiiaǧa ǧana süiene otyryp keŋ kölemdı zertteme jürgıze almaisyŋ. Mūraǧattyq ızdenısterdı, jalpy arhivtık evristikany jazba derekterdıŋ denı Qazaqstan qalalarynda boluy odan ärı qiyndata tüsedı. Onyŋ da bırqatary şombal qara qūlyptyŋ astynda jatyr. Sonan soŋ 30-şy jyldar gazetterı qazırgıdei jetısıne bır şyǧyp tūrmaǧan, üzdık-sozdyq, ärtürlı merzımde jaryq körgen, al mūnyŋ özı indeksteu ısın qiyndatady. Eŋ bastysy qarıp problemasy: qazaq tılındegı basylymdar 1929 jylǧa deiın arab qarpınde, al 1929–1940-şy jyldar aralyǧynda latynşa şyqqandyqtan, zertteuşı būl älıpbilerdı bıluı kerek. Közı kömılıp qalǧan būlaqtardy arşudaǧy jäne bır ülken qiyndyq – gazet tıkpelerınıŋ jaǧdaiy. Kıtaphanalarmen qatar arhivterde saqtauly olar älı sifrlanbaǧan, elektrondyq nūsqalary jasalmaǧan, şetterı tyşqan qiǧandai jyrym-jyrym bolyp, kärı qoidyŋ tısındei sarǧaiǧan tıkpeler boiauy köşıŋkırep, temekınıŋ jūqa qaǧazyna basylǧandyqtan ydyrap ketkelı tūr: jıbekten yzǧan qaǧaz ǧana myŋ jylǧa ketedı, organikalyq qaǧazdyŋ ǧūmyry ūzasa jüz elu jyl, odan ärı ügıtılıp, tozaŋǧa ainala bastaidy, al myna basylymdarǧa Qylyşbai ıske kırısken jyldary jetpıs-seksen jyl bolyp qalǧan-dy. Betterıne udai aşy şaŋ tūrǧan, şaŋ emes-au, tozaŋ, tozaŋ-au emes-au taza mikrob – tamaqtyŋ baspa auruynyŋ ūiasy. Osy mikrob-tozaŋǧa kömılıp otyryp, är joldy marjan süzgendei jinastyryp, mūraǧatşylardyŋ zıl qabaq tärtıp, sekemşıl aibatymen aiqasyp jürıp, tört köz atanyp, şyraǧyn jasauratyp, tal tüste adam ızdegen Diogenşe sonyŋ bärın jiystyryp kele, Qylyşbai äuelı batys ölkedegı merzımdı baspasözdıŋ jalpy tızımın, sosyn indeksın jasaǧanda, sızge ötırık, maǧan şyn, zertteuşınıŋ özı «Jalpylama körsetkış» dep ataǧan älgı indeks 93 atauly basylymdy qūrady («däldılık kategoriiasy» adam öltırgendei). Solardyŋ köbın ol tapqan, kirillge köşırgen, taldaǧan, tamsanǧan. Sonda deimın-au, bır adam ainaldyrǧan tört jylda (taqyrybyn 2004 jyly bekıtken Qylyş tarih ǧylymdarynyŋ kandidaty ǧylymi därejesın alu üşın jazylǧan dissertasiiasyn 2008 jyly qorǧady) tau tūrǧyzǧandai sonşa eŋbektı atqara aluy mümkın be (kezınde baspasöz tarihymen ainalysqan men bır ǧana «Qazaqstan» gazetın onşaqty jyl zerttegenım bar-dy)? Bırde osy küdıkke toly sūraǧymdy keiıpkerımnıŋ özıne qoidym. – Qatelesesız, qatty qatelesesız! – dedı ol barbiǧan sūq sausaǧyn menıŋ şi tübındegı tyşqannyŋ közındei jyltyraǧan közderımnıŋ aldynda şoşaŋdatyp. – Men būl ıstı 1985 jyly, Mäskeude jürgenımde, sondaǧy arhiv-kıtaphanalardan bastaǧam. – Sosyn sausaqtaryn bügıp sanai bastady. – Artyq-kemı joq jiyrma üş jyl ömırımdı sarp etken ekenmın. Ol jyly tuǧan balalar qazır üilı-barandy…
Būl – bır. Ekınşıden, mūnda atyraulyq belgılı ölketanuşy Maqsot Joljanovtyŋ da eselı eŋbegı bar ekenın aitu jön. Öz basym marqūmdy Qalekeŋ (Qaltai Mūhamedjanov) aitqan «akademiianyŋ qalbyrǧa salyp tastaǧan şabaqtarynan» äldeqaida joǧary qoiuşy edım, qazır de solai. Qylyş Mäkeŋmen körşı tūrǧan, ekeuı aqtan ketırıŋkırep otyryp, material almasqan. A bıraq denın özı Mäskeudı, Peterbordy, Orynbordy, Astrahandy, Saratovty, Samarany, Sol-İleskını, Oraldy, Aqtöbenı, Aqtaudy, Qyzylordany, Şymkenttı aiaqtai aralap, solardaǧy arhiv-kıtaphanalardan tapqan. Iz kesken ǧylymi qainarlary 18 arhiv-kıtaphanany qūraidy. Söitıp, Qylyştyŋ būl tarihi derek-qūjattardy tabuynyŋ özı bır tarih bolyp şyǧady. Jiyrma jylǧy tentıreudıŋ jai-japsary onyŋ qara qabyrǧasynyŋ astynda. Işın saqardai qainatqan talai äŋgımenı özımen bırge äketetın şyǧar. Bızdıŋ estıgenımız şet-şepırı – aŋyzǧa bergısız bır tämsıl.
Bır künı erlı-zaiypty ekeuı qonaqqa baratyn bolyp, Gülbadan aldymen şyǧyp ketedı de, kiınemın dep qalyp qoiǧan küieuın syrtta kütıp tūrdy deidı. Qylyşekeŋ ūzaq küttırıp, qara penjek, aq köilek, küreŋqoŋyr «babochkamen» lyp etıp şyǧa keldı. – E, bügın kün suyq, tömen jaǧyŋdy jyly ūstap jürgenıŋ dūrys boldy, – deidı jar-qosaǧy. Qylyş airan-asyr. – Būl ne degen ǧalamat tüisık?! Ne degen deduksiialyq oilau jüiesı deseişı. Şerlok holmit-simenonit! Menıŋ bügın jyly kiınıp şyqqanymdy qandai ǧana täsılmen anyqtai qoidyŋ eken, Gülbadanjan?! – Qasqa-au, köşege kalsonmen şyǧyp tūrsyŋ ǧoi... Bır telehabarda aitylatyndai, solai deiık, solai bolǧanyna seneiık. Qylekeŋ esık aldyna erkektık artyqşylyǧyn körsetıp atyp şyqty ma, joq pa, ony anyq bılmeimız. Dostyq äzıl bolyp qaluy da äbden mümkın, bıraq obektivtı türde sondai-sondai hikaianyŋ oryn alu mümkındıgıne öz basym qūlai senemın. Nege deisız ǧoi?! Aǧartu däuırınde tarihşylardyŋ ekı türı bolǧan eken. Bırı – şalbaryn süiretıp jürıp filosofiia soǧatyn tarihşylar. Ekınşısı – tıkelei derekközdermen jūmys ısteitın «antikvar» tarihşylar. Bızdıŋ zamanymyzda aldyŋǧylaryn köbınşe «arhivtık aqparattyŋ akademiialyq paidalanuşylary» dep aidarlaidy. «Antikvarlar» öz attarymen qalǧan. Bızdıŋ Qylyş soŋǧy topqa jatady jäne sonyŋ sirek kezdesetın «jürgeleŋ» deitın sortynan. Iаǧni qoraşyldau, käbinetşıldeu menıŋ de, otyrǧan ornynan tapjylmaityn şoiyn qūiryq Aqqali Qabijanūlynyŋ da tap antipody. Aqaŋ qozyǧadai denesın qazdityŋqyrap, aldyndaǧy qūjatqa şūqşiyp, telmıre qadalyp otyrǧanda «aiaǧynyŋ jelı bar, alynbai jürgen terı bar» Qylekeŋ Ortalyq arhivten şyǧyp, Ūlttyq kıtaphanadaǧy Tolqynǧa zymyrap otyryp äldeneşe märte baryp keledı. «Myna qalpymen taǧy bır jiyrma jyldai jüretın şyǧar» deisıŋ. Qatelestıŋız. Qylyşbai qolyna alǧan şaruasyn ıs qylyp şyǧarmasa Qylyşbai bola ma – sız ben bız jazǧanymyzdy qaita-qaita ūltaryp, sozbaqtap, qalyp alǧan aiaŋ jürıspen jürgenımızde, ol qaşandaǧydai jazaryn tögıp-tögıp, marjandai tögıltıp tez jazdy jäne ūzatpai qorǧap ta aldy. Nätije kütkendegıdei – «Qazaqstannyŋ batys ölkesındegı baspasözdıŋ tarihy» deitın qalyŋ monografiia (Astana: Foliant, 2016). Mūnyŋ tüzetılıp, keŋeitılıp, segmenttelıp, är jyldary jaryq körgen varianttary: «Ordadan qanat qaqqan ünparaqtar» (Oral, 2008), «Merzımdı baspasöz – derekter közı» (Almaty: Kie, 2009), «Baspasöz tarihy – el tarihy» (Almaty: Kie, 2009), «Atyrau baspasözınıŋ tarihy. 1917-1955 j.» (Almaty, 2014)   jäne «Qaharly jyldar şejıresı. 1941-1945 j.» (Atyrau-aqparat, 2015). Qysqasy, Qylekeŋ qazırdıŋ özınde Säbeŋ aitqandai, «bır özı bır biblioteka kıtap» berıp otyr. Būl alty kıtapty bıreu-mıreu qazaq «myjyma» degen maiǧa ezılgen ystyq nanǧa da teŋer. Bırınen bırı küşıktep, bırınen bırı balalap jatqandai körınetındıkten. Bıraq būl syrt äser. Bärı de bır taŋba qalyptan şyqqandai bügıngınıŋ süreŋsız köp «kitobynan» Qylyşbai eŋbekterınıŋ erekşelıgı, olar – belgılı bır taqyryptaǧy jelıles dünielerdıŋ tūtas jüiesın tanytady. Ärberdesın şyn ǧylymdy tūlǧalaityn närsenıŋ bırı de osy ǧoi. Basyn är jaǧaǧa bır soǧu emes. Ekınşıden, Sündetūlynyŋ būl eŋbekterın syqityp sıltemeler men «qūjattarǧa» toltyryp tastaityn profandyq närselerden oşaqtyŋ üş būtyndai üş qasiet airyqşalap tūrady, olar – erudisiia, mälımetközdermen tıkelei jūmys ısteu jäne zertteuşınıŋ tüisıgı. Jūmystyŋ ädısnamalyq prinsipterı retınde jiyndylyq, derek jinaudyŋ tolymdylyǧy, olardy taldaudaǧy naqtylyq, jinaqtaulardaǧy obektivtılık qaǧidattary alynǧan. Refleksivtılık daǧdylar (mälımetterdı josparly türde öŋdeu, aqparatty jinau, retteu, taldau), jalpyqisyndyq daǧdylar (jüieleu, jıkteu, taldau jäne toptau) qoldanylǧan. Zerttemelerdıŋ airyqşa qasietı – dausyz naqtylanǧan faktıler jäne sol derek-faktılerdı mättaqamdyqpen berık ūstanu söz bop otyrǧan dünielerdı bügınde Batysta qoldanylyp jürgen aiqyndama – «faktologiialyq prozaǧa» da bır taban jaqyndatyp tūrady. Qylyşbaidyŋ stilın taza ǧylymi stilge jatqyzu da qiyn, būl – avtordyŋ emosiiasyn, simpatiialary men antipatiialaryn, ūnatuy men ūnatpauyn äbden bıldırıp tūratyn, dolaŋ tıldı qūrǧaq akademizmnen ada bırtürlı stil. Naqty derek, däldı faktılerdı ǧylymi prinsiptermen oi tezıne salyp jazyp otyrǧanynyŋ özınde sözı de özıne laiyq döŋgelengen Qylekeŋ qalamynan şeşen adamǧa tän bır şabyttanudy sezınıp, ot alyp otyrasyŋ. Tıptı onyŋ jazǧandarynda mırdıŋ oǧyndai bolyp, bır ızden şyǧyp otyratyn siujet tartysy baiqalady deuge auzym barady. Batysta mūndai aralyq dünienı «inforoman» dep ataidy. Bızşe aitqanda, däiekteme-roman. Avtorlary köbınese jazuşy, jurnalister bolyp keledı. Mysaly, bızde osyndai inforomannyŋ jarqyn ülgısın jazuşy Änes Sarai tanytyp jür. Tarihty adamnyŋ qatysynan, oŋ-soldan aiyryp, tūldyrlap tastau jäne tarihi tanym men bılımnıŋ aktualdanuynyŋ jetkılıksızdıgı Qazaqstan tarihyn zertteu ısınde problemaǧa ainalyp otyrǧan qazırgıdei kezde tarih ǧylymyna adami öŋ beru, sol arqyly ony qalyŋ jūrtşylyqqa oqytu qai kezdegıden de maŋyzdy. Sebebı, keibır tarihi faktılermen tanysyp, olarǧa basqa tūrǧyda tūryp qaraǧannan keiın sız olarǧa mındettı türde öz baǧaŋyzdy beretın bolasyz jäne myna dünie tırşılıgındegı köptegen jäitterge endı basqa közben qarai bastaisyz. Ol üşın zertteu, qazırde köp qoldanylatyn bır sözben aitqanda, tıl-stil jaǧynan «qoljetımdı» bolmaq kerek. Dolaŋ sehtyq leksikon aralastyrmai, ekınşı jaǧynan köz qaryqtyrmai, osy ekeuınıŋ aralyǧyn ūstau, iaǧni qarabaiyrlandyrmai qarapaiym jazu oŋai mındet emes. Oljas Omarūlynşa aitqanda, kıtap stilımen ǧana emes, nätijesımen de ǧylymi boluy kerek. Qaitkende de tarih ǧylymy – keŋ maǧynada hronosofiiaǧa (tarihi kezeŋdı sipattau därejesıne) ülken män berıp, däuırdı keŋınen orasa da, bärıbır de eŋ aldymen tarihi uaqiǧalar men oqiǧalardyŋ tızbesı, jylnamasy ǧoi. Qoldan jasalǧandy emes, qolda bardy iaki bolǧandy jinap, synyq ainadai jamap-jasqap, tarazyǧa tartatyn ǧylym. Şaǧyn tarihtardan tūtas, ülken tarih jasaityn ǧylym baby. Būryn ǧamzatovşylap, az halyqqa ülken qanjar kerek deuşı edık, endı şaǧyn halyqqa ülken tarih kerek deitın boldyq. Bıraq, joǧaryda aitqanymyzdai, ne desek te, jasandy emes, şynaiy ülken tarih şaǧyn tarihtardan (būl jerde Qazaqstan tarihy ölke, aimaq tarihtarynan) jasaqtalady. Körkem ädebiet aimaqtyq bolmauy mümkın, alaida belgılı bır aumaqta örbıgen uaqiǧalar men oqiǧalardan tūratyn tarih ölkelık bola alady. Osy tūsta tarih ǧylymynyŋ aimaqtyq jäne otandyq deŋgeilerı degen mäsele şyǧady, būl rette Qylyşbai Sündetūlynyŋ bes oblystyŋ baspasözın tūtas alyp qarastyrǧan zerttemelerı jalqydan jalpy jasau ısıne merzımdı baspasöz tarihy arqyly ädemı olja saldy deu jön. İ-i, nesın aitarsyŋ, Qylyş aǧai qaşanǧysyndai talai uaqiǧany tulaqşa sabap qana qoimai, gazetter tarihynyŋ kömegımen tüie moinaq iır bır ǧasyrdy közınen kögertıp, kögendep tastaǧan. Jäi kögendemeidı, ūlttyq tarihty jaŋaşa, basqaşa zerdeleuge bastaidy. «Pravda» gazetın bes jyl oqyǧan adam universitet bıtırgenmen bırdei» deuşı edı bızge universitette ūstazymyz Äbılfaiyz Ydyrysov. Ol kezde ondai sözderge şynymen ilanuşy edık. Sol «Pravdaǧa» Nikolai Buharindy nemıs şpiony dep aiyptaǧan maqala şyqqanda, älgı nömırge gazet redaktory Nikolai Buharin qol qoiǧanyn keiınırek bılıp, jaŋaǧy «universitette» taǧy bır bes jyl oqyǧandai bolǧanymyz bar. Ne dese de Lenin «Bız gazetsız revoliusiia jasai almaimyz – «Ūşqynnan» jalyn laulaidy» dep jäidan-jäi aitpaǧan ǧoi. Qazır ǧoi baspasözımızdıŋ sarjaǧaldanyp, bilıkke orynsyz järeukelenıp, soǧan säikes oqyrmanynan, taralymynan airylyp, saiasi ärı ekonomikalyq bankrottyqqa bettep bara jatqany. Al bız bügınde oryndy-orynsyz jamandai beretın keŋestık merzımdı baspasöz zamanynda bır oqyrmany jüzge baǧalanatyn, sözı bır kündık bolǧanymen özı myŋ kündık salmaqty baspasöz-tın. Qazırgıler siiaqty tasqyn sudyŋ seŋındei basyn är jaǧaǧa bır soqpaidy – är gazettıŋ öz baǧyty, özındık bet-beinesı, soǧan sai aitar sözı bolady. Saiasi nauqandarǧa orai pafostyq sipat alyp, daqpyrttap ketetındıgıne qaramastan, redaksiialar «gazettıŋ tılı men stilı qaradürsın de emes, äsıreqyzyl sūlu da emes, baisaldy, ötkır oily, qajet jerınde ǧylymilyqqa talas boluy tiıs» deitın talapty ūstanuǧa tyrysatyn. Jäne bır qaǧidat «Gazet – melşigen nysanalarǧa atyp jattyǧatyn tir emes» dep üiretedı, iaǧni kerı bailanys – oqyrmanmen bailanys ornat degendık. Osy qalpymen keŋestık baspasöz – tūnyp tūrǧan tarih. Būl oraida äsırese 30-40-şy jyldar baspasözınıŋ bererı şaş-etekten. Sebebı, kezınde būl kürdelı kezeŋnıŋ aşy şyndyǧy hatqa tolyqtai tüspei qaldy. Ol kezde jasaǧan adamdar bügınde ölım-jıtımge ūşyrap boldy, közı tırı otyrǧandardyŋ ışınen äŋgıme aitatyny ılude bıreu. Mūndai jaǧdaida baspasözdı ǧana kömekke şaqyruǧa bolady. Ärberdesın olardyŋ betındegı ölımge kesken, ükım şyǧarǧan «atu» maqalalardyŋ özı de tarih. Halyqty jau şappai sorlatqan aşarşylyqtyŋ, quǧyn-sürgınnıŋ yzǧarly şyndyǧyn da jol arasy oqyp, şyǧaruǧa bolady. Keşegı «qamal būzǧan qaharly söz» de osy qatarǧa kıredı. Qaitse de ol kezeŋdegı öreskel zaŋsyzdyqtardyŋ qūnykerı gazetter emes, qaita repressiiadan qaşanda şyndyqty taisalmai aitatyn jurnalister qauymy köbırek zardap şekken. Qylyşbai Sündetūly, tüptep kelgende, jäi bır gazetterdıŋ tarihyn, olardyŋ qaşan şyǧyp, qaşan jabylǧanyn äueze etıp qana qoimaidy, tarihymyzdan jūlynyp tastalǧan osy tūtas bır bettıŋ şyndyǧyn aşuǧa tyrysady. Būryn bız audandyq gazettı baspasözdıŋ bastauyş buyny dep kelgenbız. Al Qylyşbai basqaşa jüieleidı. Körsetuınşe, eger däl tarihyna keletın bolsaq, 30-şy jyldary audandyq gazetter baspasözdıŋ orta buyny bolǧan, al bastauyş buyny – sovhozdar, MTS-ter, ekpındı qūrylystar, joǧary oqu oryndary janynan şyǧyp tūrǧan saiasi bölımderdıŋ köptirajdy gazetterı, odan da tömen alsaq, qabyrǧa gazetterı, ünparaqtar, tıptı Sündetūly ol kezde qazırgı «nakleikaǧa» keletın «japsyrma» gazetter de bolǧanyn keltıredı. Tömengı buyn dep soŋǧy ekeuın aitu kerek şyǧar. Al köptirajdy gazetter keiın audandyq, al audandyqtar atauynyŋ aldyna orden taqqan oblystyqtarǧa baza bolǧan. Mıne, solai. Qylyşbai öz zertteulerınde ekı närsenı – gazetter betındegı oqu-aǧartu mäselesın jäne «Redaksiianyŋ jüregı – redaktor» deitın taqyrypty qaşanda qaldyrmaidy. Al atalǧan kezeŋ jaǧdaiynda baspasözdıŋ orta jäne joǧary buynynyŋ köşın tüzeskenderdıŋ köpşılıgı alaştyqtar jäne solardyŋ ızın ala şyqqan «jas qazaqtar» edı. Sündetūly sol qairatkerlerdı gazetter boiynşa bas-basyna atai otyryp, sıŋırgen eŋbekterın, jazǧan maqalalaryn, redaktorlyq sapalaryn bajailaidy, būrynnan bar ömırbaiandaryna öz tapqandaryn qosyp, jalpy ömırhaiatyn tüzgen. Būl – tūlǧatanu. Atyrau boiynşa hattalǧan Fedor Golovanov, Sabyr Şärıpov, Nūǧman Manaev, Serıkqali Jaqypov, Seiıtmūhamed Mämbetov, Zaitūn Syzdyqov, Batyrbek Äljanov, Şiiap Qojahmetov, Tölepkerei Öteuliev, Qūlmaǧambet Börıqūlaqov, Oŋai Şonaev, Ajyrǧali Sūltanǧaliev, Qazmūqaş İbraşev, Ǧatau Mahambetov, Tauman Amandosov, Älımbek Jaŋǧaziev, Maqsot Jalmūqatov, Täjıbai Tekeev, Maŋǧystau boiynşa J.Särsembin, J.Täpesūly, Nūrtılep Nesıpbekūly, Tölegen Mūqambetūly, Meŋdeş Järdemov, astrahandyqtar Nyǧmet Säbitov, Dosqali Qūlbaev, Q.Janşurin, Aqtöbe boiynşa Qūbaş Qojamūratov, Saqyp Meŋgereev, Rahiman Nūrsūltanov, E.Aişev, Oral boiynşa Ǧabdol-Ǧaziz Mūsaǧaliev, Ahmet Mämetov, Quat Tastaibekov, Zaitūn Syzdyqov osyndai tūlǧalar bolatyn. Solardyŋ köbı repressiiada, soǧysta joq bolmaǧanda bar ǧoi, bügın bız basqa qiyrlarda, özge deŋgeilerde jürer edık. Bır nazar audaratyn jaǧdai, būl şoǧyrdyŋ bırqatary «perebroska» saiasatymen körşıles oblystarda jūmys jasai bergen, mysaly, Atyraudyŋ baspasözın örkendetuge qatysqan Serıkqali Jaqypov, Tölepkerei Öteuliev, Şiiap Qojahmetov, Ǧatau Mahambetov, Batyrbek Äljanov oraldyqtar bolsa, Aqtöbe gazetterınde Qūbaş Qojamūratov, Bahiman Nūrsūltanov syqyldy atyraulyqtar eŋbek ettı. Mūnyŋ özı erterekte ölkedegı oblystar arasyndaǧy aralas-qūralastyq mörlı şekara tüsken qazırgı kezge qaraǧanda küştırek bolǧanyn körsetedı. Kezınde «Batys Alaş-Orda» biobibliografiialyq sözdıgıme Ahmet Mämetov pen Batyrbek Äljanovty kırıstırgen men Ahaŋnan redaktorlyqty mūralaǧan, keiın Atyrau okrugtık «Erık» gazetınıŋ negızın qalaǧan Tölepkerei Öteulievtı arnauly taqyryp etpegenımmen, bır sürleuge qosa ketermın dep ol jaiyndaǧy derekterdı jinastyrǧanmyn, osy üş tūlǧa jönınde Qylyşbai eŋbekterınen mol mälımet alyp, joǧalǧan tüiem tabylǧandai quandym. Sol siiaqty Zeinolla Qabdolov, Hamit Erǧaliev, Berqaiyr Amanşin, Fariza Oŋǧarsynovalardyŋ audandyq-oblystyq gazetterdegı alǧaşqy maqalalary, öleŋ-aitystary jaiyndaǧy bölım qyzǧylyqty oqylady. Soǧys jyldarynda Atyrauǧa kelıp, «Mūnaişylar, mūnai ber!» tolǧauyn jazǧan Asqar Toqmaǧambetov jönınde būryn-soŋdy aitylyp jürgen äŋgımeler Qylyş kıtabynda derektık negızın tapqan eken. Tūtas alǧanda, osynyŋ bärı tarihşylar, derektanuşylar, jurnalisterge taptyrmas däiek-mälımet, al jekelegen ökılderı aldarynda eşteŋe bolmaǧandai köretın jas qalamgerler üşın taǧylymdy sabaq. Osyndaida äŋgıme Qylyşbai siiaqty zertteuşılerdıŋ nasihaty şala bolyp jürgen joq pa degenge tırele beredı. Olai deitınımız, öz basym älıge deiın ol turaly Aitqali Nūrǧaliev aǧamyzdyŋ jazǧanynan basqa jöndemı maqala iaki resenziia oqymappyn. Bäigede bırınşı keletın atqa bıreu qyzyǧa, bıreu qyzǧana qaraidy ǧoi. Ūly dübırde tızgının süze tartyp, qalyŋ toptyŋ keude tūsynda kele jatqan jüirıktıŋ qara üzıp şyǧyp, “ŋ” deitın dauyssyz tanau dybysy sekıldı közge erek tüspei jürgenı sodan ba dep qalasyŋ. Būl dūrys emes. Ataqsyz qazaq özın sapsyz ojau siiaqty sezınedı demeimız. Boiküiez qazaqtan tüŋılıp, körsoqyr qazaqtan jeŋılıp, ömırden armanda ötıp jatqan talanttarymyz az ba edı bızde deimız. Ärberdesın aqyn tuǧan atadan ǧalym da tuǧan. Ǧylymi ortaǧa kütpegen jaŋalyq syilamaǧanymen, pälenbai qalany «kalsonmen» aralap, arhiv-kıtaphananyŋ tozaŋyna kömılıp otyratyn «arhivşy» ǧalymdar, aitalyq, sol aqyn-jazuşylarǧa iaki käbinetşıl ǧalymdarǧa berılıp jatqan Mahambet syilyǧynan nege qūr qaluy kerek?! Abai atyndaǧy syilyq Abai jaiynda jazǧandarǧa ǧana berılmeidı ǧoi. Ärine, soǧan bola qylyştar synbaidy. Qylyşekeŋ saqtanbai jüretın serılıgımen, sekemsız söileitın ırılıgımen, «Alty san alaş at bölıp, tızgın berse qolyma, zaular edım-au bır köşke» dep jürıp jatyr. Adal adamǧa qyzmet aram astai bolyp tūr ǧoi deitın emes, qylyşym qynnan suyrylmai qaldy-au dep qynaly jyryn da bebeuletpeidı, qabılet – qūdaidan, bap – jūbaidan. Qūdaiǧa şükır, bır oblystyŋ bılım, ǧylym käsıpodaq qyzmetınıŋ tyǧyryqtan jol tauyp jüre alatyn, söz tauyp tüiındı şeşe alatyn, tızgınşısı. Gülbadany, örıktei Sūŋqar, Sūltan ūldary, almadai Svetlana, Gauhar qyzdary, ömırınıŋ jalǧasyndai nemere-jienderı qasynda. Ülkendık moiynǧa mıne qoimaǧanymen, şaşty onşa-mūnşa qyrau şaldy – bıreuler «paiǧambar jasy» dep tanityn, endı bır dındarlar «olai emes, qyryq jas» dep jasynǧa şyǧaratyn äneu bır jasqa ainala şauyp jürıp kelıp qaldy. Adamǧa jetpeitını säl-aq närse ǧoi, «ne habar joq, ne qara qaǧaz joq» dep Rahaŋ aitqandai ün-tünsız ketkendei bolsam, köŋılınıŋ tündıgın aşyp tastap jüretın Qylyşekeŋ «Osy senderdı mektepte telefon soǧuǧa üiretpegen ǧoi, sırä!» dep mobilmen-aq jäukemdep tūrǧany. «Döŋ asyp otyrmyn, Mäketaiym. Mereitoi degen toi iesın de, tılektesın de bır serpıltıp, sergıtıp tastaityn närse eken. Ötkenıŋdı şolyp, erteŋıŋdı boljap, aqtara qarap alasyŋ. Senı bır körgenım – bır taily bie. Kelseişı, auyldyŋ etın jep, tıs şūqiyq», – deidı, beine bır «köpes Tritai Geldi» sekıldı.  «Ätteŋ, qūs tärızdı qanatym bolar ma edı?» dep jürgende, mynausy ızdegenge – sūraǧan. Kümıs qanat lainermen laqtyrǧan tymaqtai top ete qalam. Şırkın, bır-bırımızdı ızdegen qandai jaqsy, dep. Mıne, endı... Serıtap, köpşıl jıgıt qaiyŋdai terbelgen äleumettıŋ aldynda maŋdaiy jarqyrap, äruaq kötergendei aşylyp än salyp tūr. Delbenı qozdyryp, däserletpeidı, tolqytyp toqsan bunaqqa salady. «Bır ännıŋ änşısı» degen sözdı aitatyn jalǧyz-aq änı bar dep te, köp ännıŋ ışınen bıreuın asa naqyşyna keltırıp salady dep te tüsınuge bolady ǧoi. Qylyşbai sonyŋ soŋǧysyna jatady: ärine, Tūrdy-Qylyştyŋ Hanbibı apaiymyz sözın jazǧan «Nurikamalyn» Jūbanyştan asyryp aitu qiyn,  degenmen teŋdes aityp jürgender de bar, sonyŋ bırı – bızdıŋ Jatpas-Qylyş. Qūr dauys ūzaqqa aparmaidy ǧoi, ändı jüregın, janyn erıtıp, özı de eltıp aitpasa. Qylyş ol jaǧyn qatyrady. Sodan da tyŋdap tūrǧandar änge onymen bırge eltıp, qalai qūtyryna qyzdyrmalatyp jıbergenderın de aŋǧarmai jatady. “Aspandaǧy Ai ma dedım, / Jastyq şaǧym qaida menıŋ?! / Jüregımdı eljıretken, / Janym, qandai jaidary edıŋ?!” – Teptır, Qylyş, teptır! Düniesı ainalsyn! – Soq, Qylyş, soq! Kırpış qalaǧandai soq! – degen dauystar är jer-är jerden-aq şyǧyp qaldy. Än manaǧydan ärmen eskektep, qūiqylji şalqydy. Meiramhananyŋ tündıgın tastap şyǧyp, Atyraudyŋ üstımen kökşulan tolqyndary döŋbekşıgen kärı Kaspiige qarai maŋyp barady... “Nurikamal, Kamalym-ai, / Kündei aşyq janaryŋ-ai / Qolym jetpei, sözım de ötpei, / Jautaŋdadym qabaǧyŋa-ai, / Qaraǧym-ai...”   67-şı avtobus büiırınen bırdeŋe tüiıp jıbergendei solq ete toqtap, artynşa lekte oqys jürıp kettı. Bıreuı ekınşısın soǧyp, ekınşısı terezege maŋdaiyn soǧyp, jūrt u da şu. Közım ılegıŋkırep, mamyrajai küi keşıp otyrǧan men myna jyndysürei şopyrdyŋ kesırınen nauşnik arqyly kelıp tūrǧan manaǧy äsem ännıŋ üzılıp ketkenıne jynym kelıp, şopyr kabinasyna tepsınıp jetıp bardym. «Qylyşymmen» bır tartyp, topalaŋ asyraiyn ba, osy!?

        Maqsat TÄJ-MŪRAT, 

                      jazuşy-esseist,

1.04.2019 – 11.04.2019

Qaskeleŋ şatqaly,

Almaty q.

Pıkırler