Бүгін Президент Қасым-Жомарт Тоқаев елдің алдағы жылдарға арналған стратегиялық басымдықтары туралы Жолдауын жариялады.
Осы Жолдауды Түркия тұрғысынан талдап, өз ойларын білдірген саясаттанушы және аймақтық зерттеулер маманы, Каппадокия университетінің оқытушысы әрі Түркия Сыртқы істер министрлігінің бұрынғы дипломаты Dr. Melih Demirtaş Қазақстан мен Түркия арасындағы ықтимал ынтымақтастық мүмкіндіктерін және саяси реформалардың маңызын атап өтті.
- Бүгін Президент Қасым-Жомарт Тоқаев Қазақстанның алдағы жылдарға арналған басты бағыттарын айтты. Түркиядағы мамандар мен саясаткерлер мұндай жыл сайынғы жолдауларды қалай қабылдайды?
- Тоқаев экономика, тұрақтылық, цифрлық трансформация, инфрақұрылымды, тұрғын үй мен энергетиканы жаңғырту және сыртқы саясаттың қайта құрылуы (соның ішінде БҰҰ реформасы және көпвекторлы сыртқы саясат) секілді тақырыптарға көп көңіл бөлді. Сондай-ақ парламент құрылымына қатысты ауқымды реформалар ұсынылды. Түркияның көзқарасынан қарағанда, мұндай мемлекет басшысының жыл сайынғы баяндамалары екі жақты қабылданады: біріншісі ішкі саясат тұрғысынан реформалардың жылдамдығы, ішкі тұрақтылық пен инвестициялық ахуал; екіншісі сыртқы саясат пен екіжақты қатынастар, атап айтқанда экономикалық мүмкіндіктер, көлік және энергетикалық ынтымақтастық.
Тоқаевтың цифрландыру мен жасанды интеллект, сондай-ақ инфрақұрылым мен транзит мәселелерін ерекше атап өтуі Анкара үшін үлкен экономикалық әрі стратегиялық мүмкіндік екенін атап өткен жөн. Соңғы жылдары, әсіресе 2023-2025 жылдары екі ел арасында көптеген келісімдер мен инвестициялық жобалар бекітілгені осының дәлелі.
Осы тұрғыдан алғанда, Тоқаев Астананың алдағы 1-3 жылға арналған басымдықтарын айқындады деуге болады, мұнда парламенттік өзгерістер, ірі инфрақұрылымдық жобалар және жаңа министрліктердің құрылуы (мысалы, Жасанды Интеллект министрлігі) бар. Сондықтан түрік саясаткерлері мен бизнес өкілдері үшін бұл сөз стратегиялық бақылау мен нақты жобаларды анықтау тұрғысынан өте маңызды. Тіпті Түркия кейбір тәжірибелерді қазақ бауырлас ұйымдарының жұмысы арқылы үлгі ретінде ала алады.
Астанадағы сарапшылар мен бизнес қауымдастығы да мұны «мүмкіндіктер тізімі» деп қабылдауда. Экономикалық ынтымақтастық ұлғайған жағдайда, егер саяси жол картасы (мысалы, парламент реформалары) орталықтандырылған шешім қабылдауға бағытталса, бұл саяси өзгерістерге қатысты позицияларды жылдам анықтауға мүмкіндік береді.
- Қазақстанда Парламентті екі палатадан бір палаталы етіп өзгерту ұсынылып жатыр. Сіз бұл реформаның Қазақстанның саяси жүйесіне және тұрақтылығына қалай әсер етуі мүмкін деп ойлайсыз?
- Тоқаев Парламентті бір палаталы ету ұсынысын білдірді, бұл мәселе кем дегенде бір жыл бойы талқыланып, референдум 2027 жылы өтуі мүмкін екенін айтты. Сонымен қатар, бір палаталы парламентті партиялық тізім бойынша сайлау қажеттігін атап өтті. Қазақстан соңғы жылдары әр салада жедел реформалар жүргізіп келе жатқан ел ретінде, бұл ұсынысты артықшылықтар тұрғысынан қарауға болады. Заң шығару процесін жеделдету, заңнамалық үйлестіру шығындарын азайту, кейбір бюрократиялық кедергілерді жою, әкімшілік тиімділікті арттыру – осындай аргументтер тиімділікті қолдайды.
Дегенмен, жылдам реформалар белгілі бір тәуекелдерді де туғызуы мүмкін. Сенаттың жойылуы аймақтық өкілдік пен бақылау функцияларын әлсіретуі ықтимал; сондай-ақ 2022 жылдан кейін басталған либерализацияның кері қайтуы туралы жергілікті және халықаралық алаңдаушылықтар бар, тәуелсіз кандидаттар мен плюралистік парламенттің азаюы мүмкін. Тәуелсіз сарапшылар мұндай реформалардың демократиялық ашықтықтың төмендеу қаупін туғызатынын басқа елдердің тәжірибесінен мысалдар келтіреді.
Тұрақтылық тұрғысынан алғанда, қысқа мерзімде (1-2 жыл) бұл реформалар саяси жағдайға екі түрлі әсер етуі ықтимал: біріншіден, атқарушы биліктің мүмкіндігін күшейтіп, тұрақтылықты қамтамасыз ету; екіншіден, оппозиция мен азаматтық қоғамда наразылық пен сенімсіздік туындауы мүмкін. Қазақстандағы әлеуметтік сезімталдық, әсіресе 2022 жылғы оқиғалардан кейін, мұндай институционалдық өзгерістерді мұқият бақылауды қажет етеді.
Түркия үшін бұл өзгерістер заңды-саяси белгісіздік тудырып, кәсіпкерлік пен инвестициялық келісімдерде, жергілікті серіктестерді таңдауда қосымша сақтықты талап етуі мүмкін. Анкараның дипломатиялық ұстанымы көбінесе «тұрақтылық пен инвестициялық ахуалға» негізделген прагматизмге сүйенеді, ал түрік компаниялары келісімдердегі кепілдіктер мен ашықтықты күшейтуге тырысады.
Дегенмен түрік-қазақ бауырластық қарым-қатынасы, түркі әлеміндегі ынтымақтастық рухы және ШЫҰ-ның соңғы отырысындағы үлкен Еуразиядағы серіктестік бұл процестердің оң дамуына септігін тигізеді.
- Президент цифрландыру мен жасанды интеллектке ерекше көңіл бөлді және арнайы министрлік құру туралы айтты. Бұл Қазақстанды технологиялық серіктес ретінде Түркия үшін қаншалықты тартымды етеді?
- Тоқаев «Цифрлық Қазақстан» жобасына ерекше мән беріп, жасанды интеллект пен цифрлық дамуды институционалдық деңгейде ілгерілету жоспарланып отырғанын айтты. Бұл жобалар инвестициялық ауқымды ұлғайтып, шетелдік серіктестер үшін тартымды болады. Бұрынғыдай түрік компанияларының бұл салаға қатысуы маңызды. Соңғы айларда Түркия мен Қазақстан арасында жасанды интеллект, энергетика және инфрақұрылым саласындағы келісімдер артты, көптеген түрік фирмалары Қазақстандағы жұмысын жеделдетуді жоспарлап отыр. Алдағы жоспарлар да осындай жылдам әрі ауқымды ынтымақтастыққа жол ашады.
Жаңа AI дәуірінде бірге жұмыс істеу, түрік әлемі аясында жаңа кезеңге дайындалу — бұл түрік-қазақ ынтымақтастығының маңызды аспектісі. Мәлімет қауіпсіздігі, мәлімет орталықтарының локализациясы, зияткерлік меншік және мемлекеттік сатып алу ашықтығы сияқты күрделі мәселелер бойынша бірлесіп жұмыс істеу арқылы жылдам шешімдер табуға болады. Электронды үкімет, ақылды қалалар, білім беру технологиялары, денсаулық сақтау цифрландыруы және ауыл шаруашылықтағы цифрлық шешімдер салаларында тәжірибе алмасу нәтижелі болады.
- Инфрақұрылым, тұрғын үй және энергетика саласын жаңарту мәселелері сөз болды. Түрік бизнесі үшін мұндай ірі жобаларда қандай мүмкіндіктер ашылуы мүмкін?
- Тоқаев көлік саласын (темір жол, Орта дәліз), энергетиканы жаңғырту (энергия тиімділігі, жасыл трансформация) және ірі тұрғын үй мен қала құрылысы жобаларына ерекше тоқталды. Мұнда түрік компанияларының рөлі мен ынтымақтастығы аса маңызды. Ірі құрылыс жобалары - теміржол желілері, логистикалық терминалдар, қала инфрақұрылымы (мысалы, Алатау Сити) бұл бағыттар Түркия үшін үлкен мүмкіндіктер береді. Түркиядан келген ірі құрылыс фирмалары өңірде белсенді болғандықтан, жаңа әрі ауқымды жобалар кезеңді әрі қарай дамытады. Бұл энергия, газ және электр желілерін жаңғырту, жаңартылатын энергия көздері (жел, күн), энергия тиімділігі, атом және термиялық станцияларға қызмет көрсету, тұрғын үй мен қаланы қайта құру сияқты салалар.
Түрік компаниялары үшін қаржыландыру мәселесі (мемлекеттік қарыз, көпжақты қаржыландырушы ұйымдар), жергілікті серіктестер табу және Қытай мен Ресей сияқты ірі бәсекелестермен бәсекелесу маңызды. Жоба ұсыныстарында ашық қаржыландыру құрылымы мен тәуекелді бөлісу модельдері пайда болуы тиіс.
- Президент Тоқаев Біріккен Ұлттар Ұйымын реформалау туралы ұсыныстарын Бас Ассамблеяда жарияламақшы. Қазақстан әділетті әлем жүйесін құруға қалай үлес қосуы мүмкін?
- Тоқаев БҰҰ-ның тиімділігін арттыру қажеттігін айтып, реформалық ұсыныстарын Нью-Йорктегі Бас Ассамблеяда таныстырмақ. Бұған дейін де Қауіпсіздік Кеңесінің реформасы туралы сөз қозғағаны белгілі, бұл Түркияның ұқсас көзқарастарымен үндес.
Қазақстан суық соғыс соңындағы тұрақты дамып келе жатқан аралық держава ретінде маңызды ойыншы. Астана СІСА сияқты бастамалар мен Astana бейбітшілік пен келіссөз үлгілері арқылы өңірлік және халықаралық аренада делдал әрі көпжақты күн тәртібінің тасығышы ретінде танымал. Мемлекет қайраткері әрі академиялық білімі бар көшбасшы ретінде Тоқаев осы имиджді нығайтқысы келеді.
Жаһандық реформатор ретінде Қазақстан БҰҰ және Қауіпсіздік Кеңесінің реформасында «дамудағы және өңірлік акторлардың дауысы көбірек естілсін» деген идеяны алға тартады. Бұл Түркия мен Қазақстанның БҰҰ және өңірлік форумдарда бірлескен ұстаным қалыптастырып, басқа алаңдарда да бірге әрекет етуіне мүмкіндік береді. Мұндай бастамалар екі елдің өңірлік ықпалды актор ретіндегі имиджін нығайтады. Әскери күш пен күш көрсету шараларының жиі ұсынылып жатқаны қазіргі жағдайда, жұмсақ күш пен бейбітшілікті қолдайтын екі ел ретінде түрік-қазақ ынтымақтастығы жоғары деңгейдегі ұйымдарда да заңды әрі басым болмақ.
- Өңірлік ынтымақтастық пен серіктестікті кеңейту туралы айтылды. Алдағы жылдары Қазақстан мен Түркия арасындағы байланыста қандай жаңа мүмкіндіктер пайда болуы ықтимал?
- Жалпы алғанда өңірлік ынтымақтастық ең маңызды мәселелердің бірі болып қала береді. Келесі жылдары Түркия мен Қазақстан арасындағы қарым-қатынастар одан әрі нығайып, 2025 жылы энергетика, жасанды интеллект, инфрақұрылым және инвестиция салаларында ауқымды келісімдер жасалды. Түркия-қазақ саудасы мен инвестиция көлемі өсуде. Әзірбайжанның кәсіпкерлік рухы мен қолдауымен Қарс-Дилджу/Нахчыван дәліздері сияқты көлік жобалары Орта дәліздің дамуына серпін береді.
Бұл даму Қаратеңіз және Транс-Каспий бағыттары арқылы қазақ өнімдерін Түркия арқылы кең нарықтарға жеткізуге үлкен мүмкіндік береді. Баку-Тбилиси-Джейхан энергетикалық ынтымақтастығы осы бағытта мұнай тасымалы, жаңартылатын энергия жобалары және электрлендіру жобаларын қолдайды. Қытай, Түркістан/Орта Азия, Еуразия және Кавказ ынтымақтастығы Қазақстанның ықпалын арттырады.
Жаңа кезеңде цифрлық және жасанды интеллект саласындағы бірлескен жобалар, ҒЗТКЖ орталықтары, университет пен индустрияның ынтымақтастығы жастар мен жас ұрпаққа жаңа мүмкіндіктер ашады. Білім, адам капиталы, стипендиялар, технологиялық оқу бағдарламалары мен түрік-қазақ университеттерінің серіктестігіне ерекше назар аудару керек. Қорғаныс-өнеркәсіп және қауіпсіздік саласындағы ынтымақтастық та екі елдің жоғары деңгейдегі кездесулерінде талқыланып, бірлескен өндіріс, авиация және электроника жобалары қарастырылуда.
Қорытындылай келе, Президент Тоқаевтың сөзі жаңа өзгерістер мен инвестициялық мүмкіндіктерді, сондай-ақ саяси және кең көлемді трансформация сигналдарын білдіретін маңызды хабарлама. Түркия осы мүмкіндіктерді жылдам пайдалана алатын ең басты дос әрі бауырлас елдердің бірі. Цифрландыру мен жасанды интеллекттен бастап, инфрақұрылым, энергетика және логистикаға дейін Түркияға арналған ауқымды жобалар дайын; бәсекелестік көпқырлы (Қытай, Ресей, Еуропа), қаржыландыру мен жергілікті серіктестік маңызды.
Сонымен қатар, түрік әлемінің және кең Еуразияның екі көне өкілі ретінде Түркия мен Қазақстан қақтығыстар тоқтамай жатқан уақытта өңірлік ынтымақтастықты нығайтады. БҰҰ реформасы сияқты жаһандық мәселелерде адамгершілік пен әділдікке негізделген сыртқы саясат ұстанымдарын сақтап, көпвекторлы саясат арқылы бір-бірін қолдайтын маңызды мемлекеттер болып қала береді.
