«Kúrkirep kúndeı ótti ǵoı soǵys» dep Qasym aqyn aıtqan alapat soǵysqa bıyl 77 jyl. Jeńis kúni qarsańynda belgili esseıst jazýshy Maqsat Táj-Muratqa habarlasyp, soǵys taqyrybynda jazylǵan alǵashqy týyndysy – Mánshúk Mámetovanyń 100 jasqa tolý mereıtoıyna oraı ázirlengen kitabynyń jaıyn bilgen edik.
— Al, Máke, ahýal neshik?
– Bir ánshi qyzymyz aıtpaqshy, óte jaman emes. Sorrentodan sálem deıin desem, Qaskeleńde jatyrmyn ǵoı. Buryn «týneıade» deýshi edi, qazirshe áliptegendefrılansermiz.
– Jaı jatpaı, jazý ústeliniń ústinde shapqylap jatyr dep estımiz. Batyr apamyz jaıly bir kitap peshten jańa shyqqan taba nan sııaqty aldymyzǵa kelmekshi eken, uzaǵynan bolsyn!
– Aıtsyn. Tolǵaǵy ay boldy desem artyqtaý bolar, degenmen, búgin qarap otyrsam, osy taqyrypqa ótken ǵasyrdyń ózegindegi 80-shi jyldary-aq aýalanǵan ekenmin. Meniń alǵashqy mamandyǵym – «trýjenık gazety» ǵoı, biletin bolarsyz, Esaqa?
– Bilgende men bileıin da ony. «Jýrnalıst degen qara nar, azdaý biraq gonorar» degen sóz ekeýmizge ábden qatysty ǵoı.
– Sol jýrnalıstik joldaǵy táý issaparym Ordadan bastalǵan eken. 1983 jyly qysta sondaǵy ataqty mýzeıge keldim. Jýrfakty bitirip jatqan kezim, dıplom jumysym – «Qazaqstan» gazetiniń tarıhy jaıynda materıal jınamaqpyn. Jetekshim – Mamytbek Qaldybekov «Sonda barǵyn, yrǵyn derek bar» dep bolmaı jibergen, kelsem bir betten basqa dym da joq. Ol kezde mýzeıdiń dırektory Temirbolat Mahımov marqum. Sol kisiniń ruqsatymen tómengi qabattaǵy murajaıǵa túsip, jınalǵan materıaldardy qaradym. Bir qor Mánshúkke arnalǵan eken. Batyr apamyz jaıly sonaý 50-shi jyldardan bastap jarııalanǵan maqalalardyń bıblıografııalyq tizbesi, Ǵumar Zarıpov sııaqty biliktiler qaldyrǵan túpderektik málimetter. Tizbesin kóshirip jazyp aldym. Keıin Mánshúk jaıynda kitap jazbaq bolyp Ulttyq kitaphanadaǵy elektron qordy qaraǵanymda, álgi tizbedegi kóptegen materıaldar onda bolmaı shyqty.
Sodan, Oral óńirine araǵa úsh jyl aralatyp qaıta keldim. Kolbınniń tusynda «aǵa gazettiń aýdandyq gazetterge kómegi» deıtin naýqan boldy, sonyń dúmpýimen «Soıalıstik Qazaqstannan» Jalpaqtal (Fýrmanov) aýdandyq gazetine jiberilgen kómekshimin de. Arasynda Oralǵa soǵyp turamyn. Bir joly sondaǵy Mánshúk mýzeıine barýǵa nıetim ketti. Dırektory Urqııa Ershoraeva eken. Sol jerde maǵan jaqsylap turyp tarıhtan sabaq berdi apaıymyz. Ap-maı, osy kúnge shekti Mánshúkti sonshalyqty jaqsy biletin ıakı sonshalyqty jaqsy kóretin adamdy kórmedim deýge aýzym barady.
Súıtip, Mánshúk haqynda sovettik mıfologııamen áýeıi bop, aspanda «Baıraqtar» ne «Svıchbleıt» sııaqty qalyqtap júrgenmen endi qara jerge túskendeı boldym. «Dándegen qarsaq qulaǵymen in qazady» demekshi, Almatyǵa oralǵasyn Márııam Hakimjanovaǵa habarlastym. Apaı syrqastanyp jatyr eken, sonda da telefonmen biraz áńgime aıtyp berdi. Ol kisi 1932-1934-inshi jyldary «Áıel teńdigi» jýrnalynda Ámına Mámetovamen birge qyzmet atqarǵan ǵoı, sodan bastap ekeýi dos-jar bop ketken. Erkek qozynyń mańyraǵany sııaqty jýandaý qońyr daýysty adam eken, áńgimeni tamyljytyp, kórkem kestelep aıtady. «Alǵash Mánshúkti kóshede, Ahmet pen Ámınanyń ortasynda tulymshaǵy jelbirep qarǵyp-sekirip kele jatqanynda kórdim» degeninde jerge «okonchatelno» tústim ǵoı, al «Bir kúni redakııaǵa kelsem, Mánshúk ústeldiń astynan bantıgi seltıip «Bah!» dep atyp shyqty, zárem ushyp qulap qala jazdadym» degenin estip, júregim eljirep ketti. Sol eljiregennen áli eljireýli...
Qazir álgi adamdardyń bireýi de joq, qudaı menshigime buıyrtqan mezgilder eken ǵoı, qarap otyrsam. Álbette, Ulytaýdyń basyna shyǵa almaı, qasynan qaıtqandaı boldym, biraq sol jyldar bir nárseni – Mánshúk Mámetovanyń taǵdyrly ómir joly oń jambasyma jyǵylyp turǵanyn sezdirgen sekildi. Sezdim dep te, sezbedim dep te túıip túsýden aýlaqpyn, dese de sondaı birdeńe boldy. Sonda-daǵy uzaq ýaqyt bul taqyrypqa jolaı almadym. Onyń birinshi sebebi, álgi jyldary jazýshy Mereke Qulkenov Mánshúk jaıynda úlken bir nárse, – sirá, kórkem shyǵarma, – jazbaqshy bop daıyndalyp júrdi. Ámına apaımen, Mánshúktiń Faýzııa qurbysymen, taǵy da basqa kóz kórgen adamdarmen kezdesip, áńgimelerin jazyp aldy. Biraq, sátin salmady ma, áıteýir bir esse-maqaladan óńge eshteńe bermedi. Sonda da jazýshylyqtyń ádebine salyp, aǵamyzdyń aldyn oramaıyn dep kúttim, bolmaǵasyn ǵana kiristim. Ekinshiden, jazýshylyqta taqyryp kókirekte uzaq jyl jatyp, tap bolyp pisetin «túıe tolǵaq» jaǵdaı da kezdesedi. Mysaly, shyǵarmanytez jazyp tastaısyń, al biraq onyń kókiregińde neshe jyl jazýly hattaı bolyp mánistele syzylǵanyn tap basyp aıtý múmkin emes. Ýaqyty kelgende ǵana alǵa tartylǵan sybaǵaly tabaqtaı eriksiz boı usyndyra beredi. Erdiń jasy elýdi belinen bir búktep, alpysqa jasty shegelep, qazaqsha qaıyrǵanda «Hvatıtrabotatnadıadıý!» dep alyp, «Abaı da qyryqtan keıin jazǵan ǵoı» dep jáne ústep, quıryq-jaldy shart túıip, jazý ústeline alańsyz otyrǵan bertingi jyldary ǵana Mánshúk týraly kitabymnyń saǵaty soqty desem, qatelese qoıar ma ekenmin. Shardaq tartsaq ta shaý tartpaǵan sııaqtymyz – qalaı bolǵanda da jylyna bir roman berip otyrǵan Ilııas Esenberlınge, úsh jylda úsh óleńdi roman – qyryq myń jol – jazǵan Ábýlaqaptarǵa ilese almasam da, sońǵy jeti jylda «jetijyldyq jospardy artyǵymen oryndap», bes myń joldaı jazyp tastappyz, qaljamyzǵa qaramaı. Meniń jazýshylyq baǵytym – ne jazsam da adamdy, onyń taǵdyryn jazý, dáliregi, tarıhty adam taǵdyry arqyly zertteý, muny ǵumyrnamalyq, personalıstik esse deıdi, al qalamgerlik kredom – belgili bir taqyrypqa telinip qalmaý, sony, tipti bir janrdy tuıaqkeshti qyp malshylaı bermeı, taqyrypty, soǵan saı tonaldylyqty ózgertip otyrý. Sonda sóz ózinen ózi quıylyp kele bastaıdy. Aıtalyq, álgi jeti jylda ataqty jas ánshimiz Dımash Qudaıbergen jaıynda dyraý kitap jazyp bitirdim, oǵan bes jyl otyrdym, bul men úshin rekord, al Mánshúk kitabyma nebári birjarym aı ýaqyt ketti, bul endi –antırekordym. Bári de zeıin qýatyńdy qanshalyqty sarp etýińe baılanysty bolar. Ideıa aınalańda qańǵalaqtap júredi, ishten bir kerneý kerneıdi, álgi kerneý bútkil zeıin qýatyńdy meńgerip alady. Ónerdegi shabyt deıtinimiz osy shyǵar. Mánshúkti jazǵanymda sondaı bir alapat kerneý boldy. Árýaq kótergen bolýy... Áıtpese, ádette qos maltany kóje qatyqqa úsh kún ezetin aldyńyzdaǵy pendeńizdi sonshalyq tez jazýǵa ne bastap ákelýi múmkin?! Kerek dese, kezinde meniń soǵys jaıly bilim-biligim álgi balyqtyń aspanda ushýdy armandaǵany sııaqty bolymsyz birdeńe-tuǵyn– maıdan turmaq, tipti eki jyl soldat bolyp, saýsyldap sapqa turyp kórmegen adamnyń verbolızmge salyp, soǵys psıhologııasyn, maıdan dıalektıkasyn, qarasýyq-qatqaq «okop shyndyǵyn» berýi, ne dese de ońaı sharýa emes. Soǵysty jazǵannan keıin, oǵan baǵa berý kerek. Al ózińniń moraldyq quqyń joq nársege qalaı, qandaı baǵa bermeksiń?! Mánshúk – kıe. Al kıege, kıelige baǵa berer aldynda sen aldymen álgi kıeni ólsheý, mızan-shekki qylyp ózińe ólshep kórýiń kerek...
Onyń ústine meniń aldymda kóp faktini, jaǵdaı-jaǵdaıatty oı eleginen qaıyra ótkizip, pisenttep-pysyqtap, jańa turǵyda turyp paıymdaý mindeti turdy. Bir qolymda qalam, ekinshi qolymda jitaına (lýpa), ár derekti qadaǵalap, ár sózdi tóńkerip qarap otyrǵandaı edim. Áıteýir túbi haıyr, sirá, avtordy bas keıipker ómir súrgen tarıhı mezgilge qaraı keri aýdaryp jiberetin kontramoııa qozǵalysyna ilige alsam kerek.
– Jańa «Aınalamda qańǵalaqtap bir ıdeıa júrdi» dep qaldyń. Qupııa bolmasa, sol ne ıdeıa?
–Túk qupııasy joq, aıtaıyn. «Ataqty úkimet beredi, abyroıdy halyq beredi» dep Qadekeń (Qadyr Myrza-Álı) aıtpaqshy, Mánshúk esimi qashanda ulyqtaýdan da, qurmettelýden de kende bolǵan emes. Qazaq halqy, – sonymen birge basqa halyqtardyń ókilderi de, – batyr qyzyn shyn júregimen jaqsy kórdi jáne kórip te keledi. Oǵan myńdaǵan sińlileriniń Mánshúk degen abyroıly brend-sózdi ózderine at-esim qylyp taǵynyp otyrǵany bir kýá. Osynshama ýaqyt dańq pen qurmetke úzdiksiz, úzilmeı bólený – eń ulyǵ baqyttyń biri. Sonymen birge Mánshúkti erlik isi jazyp qaldyrylýymen de naǵyz baqyt ıesi batyr deý jón. Iıa, bul jaǵynan alǵanda da ol armanda emes. Basyna uryp sanaǵan kim bar deısiń, degenmen, meniń konservatıvtik esebim boıynsha Mánshúk jaıyndaǵy materıaldardyń sany shamamen 600-ge jýyqtaıdy. Kóbisi túpderektemelerge jáne kezinde onymen, otbasy múshelerimen tonnyń ishki túgindeı aralasqan adamdar jazyp qaldyrǵan ıakı aýyzsha aıtýdan aýtenttiquraldarǵa túsken jadyǵattar. Osy turǵydan kelgende qazirge deıin Mánshúk Mámetovanyń tolyq ǵumyrbaıany jasaldy dep sanaýǵa ábden bolady. Jazý, sonyń ishinde estelik jazyp-aıtý árkimniń kóńil talǵamyna baılanysty nárse ǵoı, soǵan saı álgi jadyǵattardy úsh-tórt tarmaqqa bólýge bolar. Ashalap aıtsaq, onyń birinshisi – arhıv derekteri jáne artyq boıaýsyz, dáldikpen berilgen estelik áńgimeler. Ekinshisi – Mánshúkke degen qaltqysyz adal, qaltaryssyz ashyq kóńilden, úlken de shynaıy jaqsy kórýden, ǵajaptanýdan týǵan jáne soǵan sáıkes pikirdi, oıdy kórkem tulǵalaýǵa beıim memýarlyq jáne ocherktik novellalar, óleń-jyr, dastandar. «Strochı, pýlemıotchık, zasınııplatochek» dep keletin sergitpe mantranyń sheńberinen shyǵa almaı qalǵandary da az emes. Ishterinde bilgenin oqyǵan «moldalar» da, keıde Mánshúk atyn maldanyp, taqyrypty tóske salyp taptap óte shyqqandar da bolmaı qalǵan joq. Bular eshteńe emes, eń qıyny – bedelden bereke jınamaq bolyp, Mánshúkti kózben kórgendeı, birge soǵysqandaı jazyp-syzǵandar. «Ańshyǵa asyryp aıtý aıyp emes, ótirik aıtý aıyp» demekshi, asyryp aıtsa eshteńe emes, biraq álgilerdiń keıbireýi áńgimeni Tazsha baladan ótkizip soǵady ǵoı. Sóıtip, júre-bara áý basqy propagandalyq shtamptarmen shalaptanǵan «jalpy maqtaý – túgel ótirik» (Ótejan Nurǵalıev) bir nárseni qaıtalap aıta bergennen sáni ketetin tatymal shyndyqpen tutasyp, kúregeılene kep, «Mánshúk Mámetova» degen sóz aıtylsa boldy, orta mekteptiń ádebıet baǵdarlamasy qoldan qalyp qıyp, ábden súrgilep tastaǵan sana dereý belgili bir obrazdy kóz aldyǵa ákep tarta qoıatyn refleksııa paıda boldy. Ekinshi sózben aıtqanda, adamnyń jeke ómirbaıanynan onyń obrazdyq bıografııasy ozyp ketti. Osy bir ıdeologııalyq qalyp 70 jyl boıy esh qyrǵy tıgizbeı turdy. 1980-inshi jyldar sońynda, keńestiń jaǵasy jyrtyla bastaǵan sátten bastap qana birqatar avtor ózderine deıingi bul taqyrypty bastandyryp, keńeıtip qalyptastyrýda alǵashqy qadamdar jasady. Sonyń arshyndysy – Mánshúktiń maıdandas syrdeski qurbysy AleksandraProkopenko men onyń jubaıy ÁkentaıHalımýldınniń qalamdarynan qorytylyp shyqqan «Mánshúktiń juldyzdy sáti» deıtin ómirderektik kitap. Onda Mánshúkpen bir jertólede turyp, baspana men asty bólisken Aleksandra jeńgemiz batyr qurbysy jaıynda bizge qundy mol derek usynyp qana qoımaı, jalpy onyń maıdandaǵy ómirin móltildetip, dál de áserli jetkizgen. Ádebıettanýshylardyń tilimen aıtqanda, harakter shyndyǵyn bergen.
Odan keıingi aýyz toltyryp aıtarlyq dúnıe – jýrnalıst Gúlzeınep Sádirqyzynyń1990-jyldar óresinde «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan ashylym-jańalyqtarǵa toly zertteý maqalalary. Aın moment, Mánshúktiń sińlisi Aıman Mámetova men oraldyq qalamger aǵamyz Tıhon Álipqalı birigip shyǵarǵan «Máńgilikke mazdaǵan qyrshyn ǵumyr» kitabyn da tushyna oqısyń, bul – osy taqyrypta Nevel sapary negizinde jazylǵan trevel-býk.
Bulardyń barlyǵy da kózben kórgen nárselerge negizdelgen, arasynda qujatpen shegelep turyp jazylǵan týyndylar bar, sonda-daǵy, –Esaqa, qulaǵyńyzdy bertaman ákelińizshi, sybyrlap aıtaıyn, – sonda-daǵy, Mánshúk jaıynda oqyp otyrǵanymdamen jazǵan áıteýir birdeńe jetpegendeı eriksiz jutynyp qalamyn. Ashyǵy, qońyltaqsımyn. Sirá, munyń sebebi bir Mánshúkke ǵana baılanysty bolmas. Jalpy bizdiń ǵumyrnama túzý isimizde júıelik qatelikterge oryn berilip, sonyń saldarynan tarıhymyzda, ýfologtarsha aıtsaq, tanymsyz ushaq-dáleńkeler kóbeıip ketkendiginde bolsa kerek.
Dúnıe júzinde, sonyń ishinde Batysta jaǵdaı biraz basqasha. Árıne, olarda da áli keletini de, áli kelmeıtini de qyzyl kórgendeı jabysa ketip, taqyrypty suıyltyp ketetinder joq deı almaımyz, desek-daǵy eýroamerıkandyq órkenıetke tıesili elderde kitapshyl talmýdıst tarıhshylardan oı oılaıtyn tarıhshylardyń basy molyraq bolyp keledi. Bul jerde másele taqyryptyń masaǵyn qaldyrmaı, túgel aıtýda, sol negizde mol maǵlumat berip, tereń sana qosýda ǵana emes, gápjúıeli negizben zertteı bilýde. Bul jerde júıe degenimiz – birinshi kezekte adamǵa, tulǵaǵa den qoıatyn ıntellektýaldyq tarıh jasaý. Muny «jańa tarıh, jańa tarıhnama» deımiz. Múbáda dúnıe tarıhyndaǵy jaýynger áıel-qyzdardyń ómiri jaıynda jazylǵan osyndaı jańa kózqarastaǵy eńbekterge keletin bolsaq, aldymen D’AnnKempbelldiń «Áıelder shaıqas ústinde: Ekinshi dúnıejúzilik soǵys tájirıbesi» deıtin zertteýin aıtý lazym. Sondaı-aq belorýs jazýshysy Svetlana Aleksıevıchtiń2015 jyly Nobel syılyǵyn alǵan «Ý voıny ne jenskoelıo» atty esse kitabyn aıtamyz. Amerıkan kınoóndirisiniń úzdigi – «Soldat Djeın» fılmi de osy qatarda, onda Demı Mýr amerıkalyq alǵashqy jaýynger áıeldiń beınesin shynaıy somdaıdy. Joǵarydaǵy kitaptar modernıstik yńǵaıǵa qurylǵan, ıaǵnı olarda ótirik jazý, oıdan qosý degen bolmaıdy. Taqyryptyń basyn bas, baqalshaǵyn qaratas qylyp, shıqanyn shyǵaryp aıtady, al Aleksıevıch syndy esseshi qalamgerler keıipkerler basyndaǵy hal-kúıdi sózben jiliktiń maıyndaı uıqastyryp, toǵystyra kep, qan-tamyrǵa, julyn-moıynǵa túsiretin bólekshe jazý mashyǵyn tabady. Sonyń arqasynda zertteý nysany – keıipker tulǵalanady (personıfıkaııalanady).
Aleksıevıch kitaby tap-taza ınsaıderlik derekterge qurylǵan, al mende Mánshúkti kórgen-bilgen adamdarmen keń otyryp áńgimeleserlik múmkindik bolmady, sebebi bul taqyrypqa dendep kiriskenimde álgi adamdar bul dúnıeniń júzinde joq edi. Ony aıtasyz, «kúnde erteńmen» júrip, Aıman apaımen de júzdese almaı qalǵanym nendeı ókinish – apaı burnaǵy jylykovıdten qaıtys bolyp ketipti. San soqtym da qaldym. Ásirese Mánshúk janyndaı jaqsy kórgen Mádına ájesine (Ámınanyń sheshesi), Jaýharǵa (Ámınanyń sińlisi), Ájiǵalıǵa (Ámına apaıdyń ekinshi eri) qatysty t.b. suraqtaryma jaýap ala almaı qapyda qaldym. Nege deseńiz, maǵan aldymen Mánshúk ómiriniń kóptegen avtorlar basyn aıaǵyna keltirip, bylyqtyryp jibergen kómes tustaryn anyqtap, sabandy tozańnan tazartý, ıaǵnı bútkil ómirderekterdi júıelep birizdendirý mańyzdy mindet boldy. Sonda ǵana tereń taldaýǵa, keńinen mánisteýge jol ashylady.
Onan soń burynǵy avtorlardyń qateligin qaıtalamaý, nazardy nátıjege emes, proeske shoǵyrlandyrý ylǵı da mıymnyń bir buryshynda turdy. Osylaı etkende pazl ataýly jıyla kep bir arnaǵa sarqady, nátıjesinde faktiler ózara baılanysqa túsip, ıdeıaǵa aınalady. Keıipkerdiń shyn, shynaıy ómiri, jasampazdyq eńbegi, bolmys-bitimi mıfologııadan arshylyp, bólek shyǵady. Jarqyn sózderdiń arjaǵyna jasyrynǵan shyn ómirimen kezigesiń. Aıdyń, ondaǵy kraterdiń tasa betine úńilgendeı bolasyń. Men úshin faktilerdi ózara qabystyrǵan álgindeı túpózek ıdeıa – qolǵa alǵan taýarıhtyń otyz búkteý, qyryq qattaýynda jasyrynǵan motıv-sebepterdi ashyp, saldarlardy túpteý boldy. Iaǵnı, Mánshúk maıdanǵa óz erkimen nege bardy? Nelikten kóre-bile tura ózin ajalǵa baılady? Nege erlik jasady? Jalpy adam nege aınaldyrǵan birneshe mınýtta, tipti qas-qaǵymda kózsiz erlik jasaýǵa bel býady? Buǵan qandaı jaǵdaıattar áser etýi múmkin? t.b. saýaldar. Kitabymnyń aty da osy túpózek ıdeıaǵa baılanysty. «Qaharmandyq anatomııasy. Mánshúktiń málimsiz maıdany» dep qoıyldy. Oryssha nusqasynda – «Anatomııa geroızma. NeızvestnaıavoınaManshýk».
–Jańa «Mánshúk taqyryby jazylýdan kende emes» dep qaldyń. Degenmen, bul taqyryp derektemelik jaǵynan tórt aıaǵy túgeldengen be, álde «aqtańdaqtar» onda da kezdese me?
–«Aqtańdaq» joq, biraq aqparattyq paradoks túrindegi biraz «boztańdaq» bar. Syrt qaraǵanda, qynaǵa boıaǵandaı anyq-qanyq tarıh, al ishine túsip kórseń, bilmekke qushtar ashqaraq kóńil birqatar suraqtyń qorshaýynda qalady. Mysaly, sońǵy jyldary Mánshúktiń eresekteý shaǵynda Orda mektebinde oqyǵany jaıly derek shyǵa bastady. Buǵan deıingi málimetterde ondaı sóz kezdespeıdi. Mánshúktiń medıına ınstıtýtynda oqyǵany jaıly da anyq-qanyq málimet joq. Qolda bar derekter rabfakta jáne ınstıtýttyń daıarlyq kýrsynda bilim tııanaqtaǵanyn, odan ári Narkomatqa jumysqa ornalasqanyn kórsetedi. Buǵan 1940 jyldan bastap úkimet qaýlysymen JOO jáne orta mekteptiń joǵary klastary aqyly oqýǵa kóshirilýi sebep bolýy da múmkin. Stýdent ár semestrge 200som tóleýi tıis edi, al ol kezde táýir aılyq 250-300 somdy tóńirektegenin eskersek, jumyssyz stýdent úshin bul edáýir aqsha. Sol sebepti oqýǵa túsip turyp, aqysyn tóleı almaı elderine qaıtyp ketkender de az bolmaǵan. Sondaı-aq Mánshúkti qyz bala bolýy sebepti maıdandaǵy áskerge almaǵan dep keldik. Al Almaty medınstıtýtynyń mýzeıi qyzmetkerleriniń aıtýynsha, Mánshúk malıarııa (bezgek) aýrýymen aýyrǵandyqtan áskerı qyzmetke jaramsyz dep tabylǵan. Syrqattyń bul túri Edildiń Jánibek (Oıań) óńirine taıaý aımaǵynda jıi ushyrasady eken, mysaly, Saratov mańyndaǵy Kamyshın jeriniń týmasy ataqty ushqysh Maresev malıarııadan saryp aýrýyna ushyrap, áskerge shaqyrylmaı, maıdanǵa biraz qıyndyqpen barǵan. Gollıvýd «juldyzy» ErrolFlınn de Jańa Gvıneıaǵa ekspedıııamen barǵanynda juqtyrǵan bezgek aýrýy tosqaýyl bolyp, soǵysqa alynbaǵan. Muny aıtyp otyrǵanym, bezgek – adamǵa sýly-batpaqty jerlerde, ań-qustan, masadan juǵatyn zoonozdyq aýrý ekenin eskertý.
Sondaı-aq Mánshúk quramynda bolǵan 100-inshi jeke atqyshtar brıgadasy qatysqan belgili «Mars» áskerı operaııasynyń, – durysy, qyrǵynynyń, – materıaldary arhıv qulpynyń astynan tolyq alyna qoıǵan joq. Batyr apamyz Nevel jerinde eki ret jerlengeni jóninde málimetter bar, biraq ol da memýarlyq-arhıvtik evrıstıka júrgizýdi tileıdi. Maıdanda Mánshúk súıip qaldy deıtin Núrken Qusaıynovtyń da ómirderegi taptyrmaı otyr. Maıdanger qazaq qyzdarynyń taǵdyrlaryn zerttep júrgen Dına Igisátovanyń jazýynsha, batyrlyq ataqqa Mánshúkpen qatar 100-inshi brıgadanyń bir medbıkesi de usynylǵan, bálkim sodan ataq Mánshúkke keshiktirilip berilgen... Mine, jaýabyn kútip turǵan osyndaı-osyndaı birqatar jaǵdaı bar.
–Haıyr, endi qotanymyzǵa qaıtyp oralaıyq. «Bárin qoıyp, Manasty aıt» demekshi, jıyrmaǵa endi tolǵan jap-jas kókórim qyzdy qanqasap maıdanǵa ózi tilenip baryp, erlik kórsetýge ne ıtermelegen dep oılaısyń?
–Bısmılla degende-aq sózdiń basyn ashyp alatyn bir másele bar: Mánshúktiń boıyn osynshama qulshynys, sonshalyqty jiger nege bıledi? Soǵys jaǵdaıyndaǵy moraldyq-psıhologııalyq rýh – jaýyńdy mert qylýǵa daıyn bolý ǵana emes, sol jolda ózin qurban etýge de ázir bolý deımiz ǵoı, sonda-daǵy Mánshúk nege ólimge baqul boldy? Ne úshin? Kim úshin? Osy suraqtar búgingi bizdi mazalaýyn qoıar emes. Arada talaı jyldyń júzi jańǵyrsa da olarǵa tushymdy jaýap ala almaı otyrmyz. Anyq jaýap ózin taptyrta da qoımas. Sonda da bul saýal ózin barynsha jan-jaqty qarastyrýdy qajet etedi der edim. Menińshe, tipti osy jolda Mıhaıl Bahtınniń «Fılosofııa postýpka» kitaby sekildi jotaly zertteý eńbekterdi qarap shyǵý artyqtyq etpeıdi. Bir nárseniń basy ashyq: Mánshúktiń erlik jasaý sebebi – jalǵyz-jarym emes, onyń sabaýdaı-sabaýdaı birneshe sebebi bolýy ábden múmkin, ıaǵnı ol qatqabat, kópmaǵynaly nárse. Soǵan oraı sebeptik-saldarlyq baılanysy da tereńde jasyrýly. Ony fakti-derekterdi qum ishinen altyn jýǵandaı ekshep, iriktep, tarazyǵa tartyp baryp qana taba alasyń.
— Ashtyń ba endi sol sebep-baılanysty?
— Solaı deýge yqtııarlymyn.
— Aıtsańshy endi, úzdiktirmeı.
– Aıtsam, bylaı: Mánshúktiń erligi – Mánshúktiń ómiriniń ózi eken, al ǵumyr joly obektıvti jáne sýbektıvti jaǵdaı-jaǵdaıattarǵa toly bolǵandyqtan qaharmandyq erligi de soǵan saı otandyq, otansúıgishtik sezimdermen, sondaı-aq jeke ómirindegi jáne dúnıetanymyndaǵy dramalyq, tragedııalyq jaǵdaılarmen qalyptasady. Iaǵnı Mánshúktiń soǵysy, Mánshúktiń maıdany – bir mezgilde ári búkilhalyqtyq soǵys, Uly Otan soǵysy, ári ózine ǵana tán jeke soǵys.
– Beý, ne depti-aý! Sonda manaǵy sabaýdaı sebepter osy jalpy men jalqydan kelip shyǵady ǵoı?
–Ótejan aǵamyzsha jibersek, «metko» aıttyńyz. Jalpy men jalqy. Munyń alǵashqysyna kelsek, Mánshúk semserin sertke baılaǵan jurttyń ókili ekenin aldymen este ustaý jón. Batyr qashanda halyqtyń qanasynan jaralady. Qazirgishe aıtqanda, záýzat qory ról oınaıdy. Al qazaqtyń záýzaty – negizinen batyrlyqtyń záýzaty, jaýyngerlerdiń DNQ-sy. Eldiń shetin jaýǵa bastyrmaý, jerine kóz alartyp egese kelgen dushpandy muqatý bizdiń qanymyzda bar jáne ol qan kezi kelgende uıqysynan oıanyp, orys «postýpok» deıtin ekshn, ıaǵnı batyr batyl qadam jasatatynyna tarıh týrashy. Keshegi soǵysta orystardyń jazýynsha, urys bastalǵan kezde qazaqtar shamaly qorqasoqtap turady eken de, shaıqas qyzǵan shaqta eki kózderi shoqtaı janyp ot bolyp ketedi eken. Sodan keıin-aq olardy eshteńe toqtata almaǵan. Orystardyń aıtýymen jibersek, «Kazahdolgoterpıt, nopotom, nakopıvgnev, ne spýstıt». Iaǵnı qan kórgesin qandary dolyrǵan. Bul – qazaqtyń ekstrım tarıhty halyq, shynaıy sapa qasıetteri ekstremal jaǵdaılarda ashylatyn jurt ekendigine yspat.
Osy sóz bizdiń qyzdarymyzǵa da ábden qatysty. Tolyq emes málimet boıynsha, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa Qazaqstannan 5183 áıel zaty qatysqan. Sonyń basym kópshiligi qazaq qyzdary. Iaǵnı, qıyn-qystaý kúnderde qazaq áıelinen úlken qaısar-qaırat shyǵa alady. Óńmenińnen óter ótkirlik jigitterde bolǵanda súısintedi, al qyz balanyń qasqyrdaı ójettigi qanshalyqty jarasymdy, áıeldiń myqty qarýy náziktigi, synyqtyǵy emes pe deısiń ǵoı. Áıel genetıkalyq turǵydan beıbitshilik uryǵyn sebýshi ekendigi búginde dáleldengen. Biraq burynyraqta qazaq sahyrasyn aralaǵan orys jáne Batys saıahatshy-ǵalymdaryna aıtqyzsań, qazaq áıelderi atqa minip, naıza-soıyl alyp jaýmen soǵysýǵa kelgende erkektermen teń túsken, al tasshaınardolyqtylyq jaǵynan tipti erlerinen asyp ketken. «Smert do togoprezıraıýt, chtoohotneesoglashaıýtsıaýmeret, nejelıýstýpıtneprııatelıý, ı býdýchırazbıtygryzýtorýjıe, eslıýje ne mogýtsrajatsıaılıpomoch sebe», – dep jazady D.Fletcher. Qasqyrdyń qurtqasy jany barda qolǵa túspeýge tyrysatyny sııaqty.
–Muhıt babań shyrqaǵan «Bala Oraz» ániniń táý aty – «Jylqyshy» eken. Kedeı jylqyshy jigit baıdyń qyzyn alyp qashady. Qýǵynshylar jetip, soıyl urysta jigit óledi. Qyz ilgeri ketken eken. Qaıtyp kelip, qýǵynshynyń bireýin qosaýyzben atyp túsiredi de, qanjaryn qaq júreginiń tusyna tirep, ólip jatqan joldasynyń ústine qulaıdy...
–Baısal baıdyń qyzynyń hıkaıasy da osyǵan uqsas – ataqty Shubyrtpaly Aǵybaı batyrdyń basynan keshken ýaqıǵasy. Tańqalarlyq nárse, shynynda da. «Áli eki kózine ǵana jetetin áıel» dep jatamyz ǵoı ádette. Onymyz erkektik shovınızm, bálkı basqa halyqtardyń áıelderin kórip aıtylǵan sóz sııaqty, menińshe. Mysaly, ala topyly aǵaıyndarymyzdyń arasynan maıdanǵa barǵan Márııam Iýsýpova ǵana belgili. Sirá, soǵys Shyǵystyń ezilińki áıelderiniń saltyna qarama-qaıshy, tabıǵaty jat nárse bolsa kerek. Al qazaq óz qyzdaryn qulyndaı erke, qustaı erkin qyp ósirgen. Obektıvti túrde, ójettik sol erkindikpen kelgen. Al onyń arǵy jaǵynda saq, ǵun zamandaryndaǵy «dala amazonkalary» dástúri jatyr. Qazaqtar otyryqshy ómirge ózge túrki halyqtarymen salystyrǵanda kóp keıin kóshti ǵoı, soǵan sáıkes Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa deıin de qazaq qyzdarynyń boıynda kóshpeli amazonkalardyń jaýyngerlik oty sóne qoımaǵan dep oılaımyn. Ilgeride «batyr kóptiń qanasynan jaralady» dedik qoı. Biraq onyń jaralǵan, týǵan sátin kórgen adam neken-saıaq. Al Mánshúk, Álııa, Hıýazdar jıyrmasynshy jastarynda-aq tutas bir halyqtyń namysy bolyp jarylyp, qanmaıdannyń ótinde naızaǵaı otyndaı jarq etti. Bizdiń atalarymyzdyń kóz aldynda jarq etti. Ertek emes bul. Batyr qyzdardyń tap osylaı tobymen namysty sátte kóz aldyńda tóbeden túskendeı bolýy jalpy Shyǵys elderinde ilýde bireý. Sondyqtan úsh sholpanymyzdy jáne olarmen birge at-erligi áli tolyq málim bola qoımaǵan Altynshash Nurǵojınova sekildi qaharmandarymyzdy qazaq qyzdarynyń baıaǵy batyrlyq dástúrin jalǵastyrýshylar deımiz. «Qaraǵaı, basyn kesseń, túbi qalar» demeı me Mádı ánshi.
– Mánshúktiń osy Oraldaǵy mýzeıinen tobylǵy sap qamshysyn kórip edim. Atqa erkin shapqan, qyz sııaqty buldanshaqtyq, ásemsý, pańsý jat, týra sózdi, ótkir minezdi bolypty apamyz...
–Qarap otyrsań, ómir joldary qamshynyń taspasyndaı qatar órilgen úsh qyzymyzdyń – Mánshúk, Álııa, Hıýazdyń (úsheýi birin-biri bilgen, ákeleri ózara aralas-quralastyqta bolǵan), shaqpaq tastaı úsh torymyzdyń bitim-bolmys, minez, tipti túr-álpet jaǵynan bir-birinen alys-qalysy shamaly. Hıýazdyń aıaq kıim ólshemi 33 sm, al Mánshúktiń aıaǵy 35sm, salmaǵy 46 kg eken. Al batyrlyqtary, tabandylyqtary, erik-jiger, ójettik, namysqoılyqtary taý qoparyp, arna buzardaı. Munyń asyl qupııasy: úsheýiniń de tuqymdarynda «toqal áje» bolmaǵan. Qandary suryptalǵan, taza, tekti jerde ósip-óngenderdi buryn qazaq solaı degen. Kóńil kúıin ashyq bildiretin, oıyndaǵysyn jasyrmaı aıtatyn, alǵan betten qaıtpaıtyn, bilip turyp, bilgenin isteıtin qaısar-qasqyr minezderi búgingi bizge «Qaharmandyq qashanda órlikpen, namyspen, óziniń baǵasyn biletin arlylyqpen bite qaınasyp keledi» degen belgili qaǵıdattyń ábden durys ekendigin de uqtyra ketedi.
Mánshúk óte arly, namysqoı bolǵan. Úıinen jataqhanaǵa ketip, jaǵdaısyz júrgen shaqta oqýǵa eki kóılegin kezek aýystyryp kıip keledi eken. Shoqtaı jasanyp júrgen qurbylary munyń sebebin surasa, «Osy eki kóılegimdi bek unatamyn» deıtin kórinedi. Jaǵdaıyn aıtyp shaǵyný onda atymen bolmaǵan. Ne dese de batyr adam suramaıdy, «berse – qolynan, bermese – jolynan» alady ǵoı.
Sonymen qatar apamyz pikirin de kópke bermepti. Kózi jetken nársege tabandap turyp alǵan. Óziniń shyn nyspysy – Mánsııa (arabsha mán+sııa= mán, maǵyna, bilim-bilik) keıin Mánshúk bolyp ózgergeni málim. Sońǵy esim de arabta bar, «belgili, máshhúr jan» degen sóz. Biraq, negizinde, Mánshúk – úıdegi úlkender balany erkelete, yqshamdap aıtýdan shyqqan gıpokorıstık (Mánsııa – Mánshúk), al el aýzyndaǵy odan da durys ilki nusqasy –Mánshók. Batys qazaǵy Mánsııany kishireıte-erkelete osylaı deıdi. Batyr apamyz jaıly kitap shyǵarǵan marqum Isataı Kenjálıev te Mánshók dep aıtyp-jazyp ketti, bul pikirge qulaq asýymyz kerek. Jýylǵan qaraqattaı dóńgelengen badam kózine qarap Monshaq ataǵan degen sóz – jańsaq parallel.
Aıtaıyn degenim, Aleksandra Prokopenkonyń kýálik etýinshe, 100-inshi brıgada maıdanǵa ketip bara jatqanda vagon ishinde slavıan tekti qyzdar úırenshikti «úlken aýyldyqtaryna» salyp, Mánshúkti Mashaatyqtyra bastaıdy. ArtıomdiTıoma, Anastasııany Tasıa, Aleksandrany Asıa, deıtinderi sııaqty. Biraq Mánshúk buǵan bolmaı, «Ia – ne Masha, ıa –Manchýk!» dep turyp alady. Qyzdar quıtaqandaı qyzdyń myna qaısarlyǵyna tań qalyp, aıtqanyna kelisýge májbúr bolady. Aıtsa aıtqandaı edi. Qyz turmaq, onyń kókesindeı Ybyraı Altynsarın ózin Ivan Alekseevıch, Álıhan Bókeıhanov Alekseı Nıkolaevıch dep ataǵanǵa, tipti Álııa–Lııaǵa, Hıýaz–Katıaǵa keliskenin eskersek.
– Iıa, urqyna tartpaıtyn zat joq. Qazaq halqy júzden quralǵan, al «Kishi júz qazaqtarynyń 250 jyldyq tarıhy qanmen jazylǵan», – dep jazypty professor Halel Dosmuhamedov. Sol aıtqandaı, Mánshúktiń maıdan dalasynda denesi qalǵan ata-babasy da az bolmaǵan shyǵar. Basqasha aıtqanda, qaıtpas qaısarlyqty, batyrlyqty, urys alańynda erlikpen jan berýdi tabıǵı ólim dep bilýshilik apamyzdyń óz arǵy záýzatynda da bolýy múmkin be?
–«Qulmambetten qalǵan qulyn» demekshisiz ǵoı?! Iıa, bul solaı. Soǵan oraı joǵarydaǵy «urqyna tartpaıtyn zat joq» degen sózińizdi «uryǵyna» dep shamaly ózgertse de bolar edi. «Men – bir ysyqqa syımaıtyn adammyn ǵoı, men – qazaqtyń Zeınollasymyn ǵoı» deýshi edi Zekeń, Zeınolla Qabdolov. Sol aıtqandaı, Mánshúk – aldymen muqym qazaqtyń Mánshúgi. Degenmen, «rýǵa bólme, rýdy sura» demekshi, osy jerde Raqań (Raqymjan Otarbaev) aıtatyn «kishkentaı rýlyq kórpeniń» de shetin azdap sypyryp ótkenniń artyqtyǵy bolmas. Bul oraıda Mánshúktiń óz rýy –sherkeshtigin joǵaryda sóz bolǵan erekshe minez-temperamentimen, arlylyq qasıetterimen, sosyn qara qyldy qaq jarǵan ádiletsúıgishtigimen ǵana shektep qoıýǵa bolmas. «Sherkesh» rý ataýyn óz degenin isteıtin, ıaǵnı sarqash (shálkes) sózimen shendestirýshiler bar. Dese de, baıaǵyda bir shal aıtty eken dep, sherkeshterdiń sapalyq qasıetterin bılikpen, oqymystylyqpen shektep tastaý tarıhı ádilettilik bolmas edi. «Qoıys pen Derbis sert etken, / Sert etken jaýyn mert etken, / Sherkeshten batyr kóp shyqty, / Ol zamanda erte ótken» dep keletin eski sózdiń tórkini shyndyqtyń aýylynda jatsa kerek. Aıta berse, «sherkesh», «serkesh» bınarynyń túbi «berserk, serk», ıaǵnı «berserkıer» sózimen atalas. Baǵzyda «berserler» («bóriserler») dep qutyrǵan qasqyrdaı jaýyngerler tobyn, aıryqsha áskerı kastany aıtqan. Osy «bórisurlar» – «bóri terisin jamylǵandar» uǵymy skandınavtarda «berserler» bolyp saqtalyp qalǵan, mysaly, olardaǵy Baıǵut, Ótrók, Qyldyr esimdi berserler. Sherkesh tańbasy baqan – kóshpelilik pen jaýyngerliktiń sımvoly. XVIII ǵasyrda jasaǵan súıinish qoıys Shaǵyraı batyr Jádikulynyń aty sherkesh rýynyń uranyna shyqqan. Uly Otan soǵysynda bir ǵana Batys Qazaqstan oblysy ishinde Mánshúkten bólek jaqaýsherkesh Erdenbek Nıetqalıev pen shýmaq sherkesh Temir Masın bar úsh birdeı Keńes Odaǵynyń Batyryn berdi. Sherkesh jaıyndaǵy qalǵan áńgimeni jýyrda baspa betin kórgen Nurlybek Birmanov aǵamyzdyń «Bolshoıpýtslavnogonaroda» deıtin kitabynan tabýǵa bolady.
— Al naǵashylary jaǵynan qalaı Mánshúk?
–Ol jaǵynan da qamshy salǵyzbaıdy apamyz. Óz ákesi Jeńsikáli náti jýastaý, bııazy, sharýanyń adamy eken. Al anasy Toıylsha– berish rýynan, onyń ishinde begis bólimi, aýylǵa yqpaldy, pysyq, qaıratty kisi bolypty. Qazaq bala jaqsy bolsa ózinen, jaman bolsa naǵashylarynan kóredi ǵoı, biraq ol ádet bul jerge júrmeıdi. Mánshúktiń kóptegen qasıetteri ákeniń qýatymen jáne birqatar qasıetteri ananyń sútimen daryǵan deý jón. Dana halqymyzdyń «Alyp – anadan, at – bıeden» degen sózi, «Ár alyptyń artynda áıel adam turady» degen ıslam luǵaty osy jerge dál. Toıylsha anasy batyr týatyn altyn qursaq bolǵanda, berish atasy zamanynda júrgen jerin talqan qylǵan batyr jurt bolǵandyqtan da Mánshúkteı qaharmandy bul dúnıe tirshiligine keltirgen.
Qudaı-aý, jıyrmaǵa jańa shyqqan jasynda qaı jerde júrip, qandaı jaǵdaıda minez qalyptastyryp úlgergenine qabaǵat qaıran qalasyń. Mánshúk mektepti bitirgende-aq eshqandaı buralań joldy bilmeıtin bútin bitim retinde qalyptasyp úlgergen. Maqsatker, alǵyr jáne tózimdi bolyp erte jetilgen. Maıdanǵa bel býǵan alǵashqy sátten-aq ol T-34-85tankisi syqyldy tosqaýyl ataýlyny buzyp-jaryp ótetin bólekshe harakterin tanytady. Salǵylasyp emes, serttesip, óziniń qalaıda maıdanǵa barýyn dáleldeı alǵan. Sol kezde onyń bul sheshimtaldyǵyn aınalasy, tipti Ámına sheshesi, is basyndaǵy adamdar, aıaýshylyq bildirgen meıiri asqan aǵalary da túsinbeı dal bolady, keıbireýleri tipti essizdik kórip, shekelerin buranda jasap kórsetken. Bireýin de pysqyrmady. Aıtty – bitti. Úzdi – kesildi.
Bul– maqsatkerligi, al endi alǵyrlyǵyna, tózimdiligine kelsek, ol da óz aldyna bir jyr. Talanttynyń talaptysy Mánshúk ózin aldaǵy ómir asýlaryna dál bir spartandarsha daıyndaǵan. Joǵary synyptarda-aq ol respýblıkadaǵy bolashaǵynan úmit kúttiretin jas sportshylardyń qataryna qosylyp, tapanshadan, myltyqtan nysana kózdeý boıynsha úzdik nátıjeler kórsetedi. Ol nysana kózdeýden respýblıka qurama komandasynyń múshesi bolǵan. Osy alǵyrlyǵynyń arqasynda jáne áskerge «kóńildi bolyp jazylýy», ıaǵnı óz erkimen barýy sebepti jaýyngerlik-áskerı ónerdi keıbir jigitterden de tez meńgerip ketedi. Oqyǵan mamandyǵy medık bolǵandyqtan medsanıtarlyq kýrsty úzdik aıaqtaýy tańdandyrmaıdy, al 100-inshi brıgadaǵa alynǵasyn Toqmaq mańynda radıster kýrsynan ótken kezdegi áskerı jitkirligin qurbylary aıta almaı otyrady eken. Negizi Morza álippesiniń ózi úırenýshiden joǵary este saqtaý qabiletin qajet etedi. Al Mánshúktiń este saqtaý qabileti óte joǵary bolǵan.
Sol sııaqty Mánshúk maıdanda da medsanıtarlyqty, shtab isin shemishkeshe shaǵyp tastaǵan, qujatpen tez, uqypty jumys istep, máshińkeni júgeri qýyrǵandaı bytyrlatqan. Sol kúnderdiń birinde ataqty mergen Ybyraıym Súleımenov Mánshúk ekeýi shtab jumysymen alǵy shepke bara jatqandarynda jap-jas qyzdyń vıntovkanyń oqjatarynan zatvoryna jyp-jyp etkizip oq jytyryp, qarýyn jaýdy qarsy alýǵa zamatta daıyn qylǵanyn kórip qulap qala jazdaıdy. Al Mánshúktiń tańdap alǵan «ǵashyǵy» –pýlemıotpen jumys isteýi qarýlastarynyń arasynda ańyzǵa aınalady. Ol ózi maıdanda ótkizgen 424 táýlik ishinde pýlemıotpen shaıqasqa asa jıi túspegen, alaıda osy mardymsyz urys tájirıbesine qaramastan ol oqý-jattyǵý kezeńinde-aq bútkil armııadaǵy sanaýly sheber pýlemetshiniń qataryna qosylady, al 3-inshi ekpindi armııa boıynsha alǵanda bul taza «erkektik» devaısty qapysyz meńgergen jalǵyz jaýynger qyz atanady. Tipti tájirıbeli erkek atqyshtardyń ózi Mánshúktiń gashetka ústindegi jınaqylyǵyna, estý jáne kórý perıferııasyna súısingen. Ol flangiden janasalap, qıǵashtap qıyp atýdan úzdikterdiń qatarynda bolǵan. Sóıtip az ýaqytta pýlemet raschıotiniń komandırligine joǵarylatylyp, serjant, keıinirek aǵa serjant áskerı sheni beriledi. Raschıotinpýlemıot isine baýlýy da ózinshe bir hıkaıa. «Maksımniń» atý bóligin sart-surt bólshektep, tez qaıta jınap, nysanany týralap qyrqyp atyp ta, qıǵashtap, kesip atyp ta kórsetken kezde qaramaǵyndaǵy pýlemıot ata almaı, mańqasy aǵyp jylap otyrǵan ózi quralpy jigitter álgi «tra-ta-ta-ta»-ny kórip qaradaı jasıdy eken. Biraq men kerimmin dep maqtaný, asqaqtaý Mánshúkte atymen bolmaǵan. Aspaı-saspaı, salqynqandy shydamdylyqpen úıretýden jalyqpaǵan. «Bólekshe bolmysyna qaramastan, ol ózi aıyryqsha sezimtal, sypaıy, salmaqty, tyńǵylyqty jan bolatyn» dep jazady qarýlastary.
Ie, sharýany shamaly uzartyp alatynymyz bolmasa, qolǵa alǵan isine jan-tánimen berilý, jumysty ómirdiń mánine aınaldyrý jalpy bizdiń qanymyzda bar nárse. Qudaıdyń sáýlesi túsken adamdar alǵyr, tez úırengish uǵymtal bolatyn kórinedi ǵoı. Mánshúk te sondaı Allanyń sansyz nyǵmetimen jarylqanýy sebepti qaı iste bolsyn birinshi surypty sheber, tańdaýlylardyń ishindegi birinshisi dárejesine kóterilgen. Soǵys – ózinshe bir oqý, jattyǵý ótkelegi, maıdan – praktıka, tájirıbe jınaý kezeńi ǵoı, osy oraıda biz Mánshúktiń jaýynger retinde de, komandır retinde de tez jetilip, tez óskeleńdegenin kóremiz.
Izocha stansasy túbindegi sońǵy shaıqasyn alaıyq. Qarańyz, stansa mańyndaǵy 173.7-inshi tóbe basynda bir ózi qalǵannan keıin oqpanany boılaı qoıylǵan úsh pýlemıotke kezek-kezek aýysyp soǵysady. Nege deseńiz, zeńbirektegi sııaqty pýlemettiń de eń osal jeri – uńǵysy, ol úzdiksiz atysta qyzyp, isten shyǵyp ketip otyrady. Sý quıyp salqyndatqansha talaı ýaqyt. Bul – bir. Ekinshiden, bir atyp bolǵasyn hronometraj iske qosylady, ádette bul shamamen 5-6 mınýtty quraıdy, sol aralyqta atqysh qarýymen jańa uıaǵa kóship úlgerýi kerek, áıtpese jaýdyń snarıady tómpeshiniń astynda qalasyń. Mánshúk osy oraıda úsh pýlemıotke kezek júgirip pozıııasyn kólbeý aýystyryp qana qoımaı, bir sát oqpanadan shyǵyp, óz oqshasharymen jondy betkeıleı alǵa jetpis metrdeı jyljyp baryp, atysty jańa, boılaý pozıııadan jalǵastyrǵan. Bul ekspozıııa pýlemıotshiniń aldyn ala oılastyrylǵan dınamıkalyq qorǵanys tásilin qoldanǵanyn kórsetedi. Iaǵnı utqyr, manevrlik qorǵanys. Osy qalpynda bul tásil zamanaýı taktıkalyq soǵysqa tán jahatkerlikpen shaıqasý, ıaǵnı bir orynda qalyp qoımaı, únemi qozǵalysta júrip soǵysý ádisin eske túsiredi. Beınelep aıtqanda, Mánshúktiń «Maksımi» qazirde ýkraın áskeri sátti qoldanyp otyrǵan, ıyqqa qoıyp atatyn «Djavelın» raketasyna, «Strınger» zenıt kompleksine aınalǵan dese laıyq.
Sonymen birge Izocha mańyndaǵy jon ústindegi Mánshúktiń aqtyq aıqasy jan sany mol, qarýy kúshti jaýǵa az kúshpen, óz koeffııentińmen-aq utymdy qarsy turýǵa ábden bolatynyn kózapara kórsetýimen de qundy. Osy qalpynda gvardııa aǵa serjanty Mánshúk Mámetova imperator–áskerı komandır. Ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń úlken bir sabaǵy – alǵy shepte serjanttar men kishi komandırlerdiń joǵarydaǵy baǵdarshy-basshylar ne aıtady dep kútip otyrmaı, qıyn kezde óz betterinshe jaltaqsyz jol taýyp ketýi. Ol kezdegi maıdan jaǵdaıynda qazirgideı raııa ıakı GPS bolmaǵan, telefon ǵana, onyń ózi shtabta, komandalyq pýnktte. Jaý bolsa saǵan shtabtan buıryq kelip túskenin kútip otyrmaıdy, kálláńdi shyrt etkizip qıyp alyp, okoptan asyra laqtyra salady. Mine, álgindeı jan alqymǵa kelgen syn sátte kishi ofıerler alǵy shepte bastamashyldyq tanytyp, urys taǵdyryn óz qoldaryna alǵan. «Jospar qolbasshynyń shatyry astynda emes, aspan shatyrynyń astynda oılastyryp jasalǵan» deıtin qytaı metaforasy osy jerge dál. Iaǵnı, keshegi soǵysta Mánshúk sııaqty bastamashyl, batyl, talantty serjanttar, starshınalar men kishi quram komandırleri alǵy sheptegi negizgi birlikke aınalady. Bular bolmaǵanda keńes áskeriniń Eýropadaǵy eń jaýynger halyq –doıchty eńserýi ekitalaı-tyn.
Ǵajap emes pe, Mánshúkterdiń osy utqyr manevrlik tásilin keıin Batys elderiniń áskerıleri qoldandy: búginde NATO alıansy ózine keńinen engizgen bir ortalyqtan basqarmaý fılosofııasy boıynsha sheshim qabyldaý erki joǵary komandalyq býynnan alǵy sheptegi ofıerlerge –serjant, kapral, basqa da kishi shendilerge aýystyrylǵan. Al keńes áskerinde bul deńgeıdegi sheshimdi sheni leıtenanttan joǵary ofıerler ǵana qabyldaı alatyn, sol sebepti joǵary shendi komandırlerdiń qazaǵa ushyraý paıyzy da joǵary edi. Muny biz sol keńestik tártiptiń mırasqory – Reseı áskerinde Ýkraınadaǵy arnaıy soǵys operaııasy kezinde polkovnık, general shenindegi áskerbasylar arasynda ólim-jitimniń shamadan tys jıi kezdesýinen de kórip otyrmyz.
Qyzyǵy sonda, joǵarydaǵydaı áskerı amaldar Mánshúkterge kókten aıaǵy salbyrap túse qalmaǵan. Eýropalyq zertteýshiler kóne túrki áskerinde ózderi «vagenbýrg» dep ataǵan, Batys armııasy úshin múlde tosyn áskerı manevrlik qımyldar kesheni qoldanylǵanyn jazyp júr. Álgindeı alqaqotan jasap qorǵaný, ıaǵnı jaıaýlanyp alyp, at-mat, arba, nárse qarany úıip, arqaý-kúzeý jasap, ózderi sony aınala qorǵanyp, keıingi jaqtan kómek jetkenshe berispeı soǵysý qazaqta sońǵy kezge deıin qoldanylyp kelgen. Mánshúkter osy mırasty murany jańǵyrtyp, jańa turpatty soǵys tásilderin modeldeýge taǵan qylyp tartqan dese laıyq.
– Ilgeride qazaqtan shyqqan batyr qyzdardyń az emestigin aıtyp óttiń. Shyny da sol ǵoı, máselenkı, keıingi ýaqytta Jámılıa Beısenbaeva esimdi radıst-pýlemıotshiniń bolǵany, Uly Otan soǵysy tarıhyndaǵy birden-bir áıel tank ekıpajy qaraǵandylyq qazaq qyzdarynan jasaqtalǵany, t.b. sony faktiler aıtylyp-jazyla bastady. Dese de, solardyń ishinen Mánshúktiń erligi nege aıyryqsha baǵalanǵan?
–Munyń syry Mánshúktiń, qalaı dese de, ózgege uqsamaıtyn erekshe bolmys-minezinde, bólekshe ójettigi men eren batyrlyǵynda ma deımin. Eger onyń áskerı qaharmandyǵyna sol kezdegi qarýlastary, maıdandastary qaraǵandaı kózqaraspen qaraıtyn bolsaq, onyń erligi búginde úrmeli oty oqtyn-oqtyn lap ete qalatyn soǵysty «qaharmansyz» jaıdaqtaý, «erliksiz» qunsyzdandyrý áreketteriniń eshbireýiniń sabasyna syımaıtynyn kóremiz. 3-inshi ekpindi armııanyń, tipti Kalının maıdanynyń áskerı quramy sol kezde Mánshúkke Batyr ataǵyn berý jaǵynda bolǵan. Mánshúk qaza tapqannan keıin jaýyngerler arasynda «Kek alamyz!» – «Otomstım!» urany ortaǵa tastaldy. Aıta keteıik, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy – Odaq gúp etip qulaǵanǵa deıin KSRO-nyń eń joǵary aıryqshalaý dárejesi bolǵan-tuǵyn. Qolbasshylyq quram osy jappaı yńǵaımen kelisýge májbúrlengen dep oılaımyn. Mánshúkke batyr ataǵyn berýge erekshe kúsh salǵan Málik Ǵabdýlın de álgi kóńil-kúıdi jiti sezinse kerek. Halyq qalap tursa han túıesin soımaı ma?! Anyq, daýsyz aqıqat sonda, Mánshúk 21 jasynda absolıýtti qaharman, batyr qyzǵa aınaldy jáne at-esimi shyn máninde birden jasyndaı jalt etip baryp «juldyzdyq» bıikke shyqty. Qazir bizde qıt etken ınsta-perishte oqyp bolǵanyńsha kofe sýyp úlgermeıtin posttarymen «juldyz» bolyp jatyr ǵoı, joq, naǵyz Juldyz – Mánshúkter. Jaı juldyz emes, namysqoı juldyzdar.
– Aqyry bir murtymyzben qazirgi zamandy qaqtyq qoı, osy oraıda keıingi kezdegi saıası jaǵdaılarǵa baılanysty jurtshylyq arasynda ara-tura kórinis berip qalatyn keshegi soǵysty, onyń sımvoly – Jeńis kúnin basqasha, jańa turǵyda turyp baǵalaǵysy keletin belgili bir kóńil-kúı Mánshúk sııaqty batyrlarymyzǵa da óz kóleńkesin túsirýi múmkin be?
–Medııalyqmeınstrım ázirge únsiz, degenmen jurtshylyqta sondaı bir kóńil-kúıler joq emes sııaqty. Saıası ahýaldyń shıelenisýine qaraı aldaǵy ýaqytta bul emoıonaldyq klımat shıryǵa túsýi yqtımal, sondyqtan oraıy kelgen sátti paıdalanyp, ózim baıqaǵan jaıttardy ortaǵa sala keteıin.
Mánshúktiń ómirbaıanymen tanysqan Batys zertteýshileri onyń óz týǵan ólkesinen pálenbaı shaqyrym qashyqta jatqan Reseı jerine baryp, ony jaýdan qorǵaımyn dep qaza tapqan qylyǵyna tańyrqaıdy. Óz tilderinshe aıtqanda, satellıt eldiń sıýzerenine qatysty mundaı apsetin olar túsine almaıdy. WhoisMsManshuk degenniń mánisin uqqysy keledi. Aldynda Halel Dosmuhamedovtiń Kishi júz tarıhynyń qanmen jazylǵany jaıly pikirin keltirdińiz ǵoı, Esaqa. Sol sózdiń jalǵasy mynadaı: «Álgi qandy tókken – orystar» deıdi Halekeń. Bylaı qaraǵanda, halqyńdy bodan etip, talaı qyrǵynnyń tezinen ótkizgen jurtty qorǵaımyn dep, «ólkesin tastap orysqa kelý, bala da bolsa bolysa kelý», tipti qurban berý shynynda da absýrd bolyp kórinedi. Borıs Elın men Vladımır Pýtınniń burynǵy keńesshisi, saıasattanýshy Sergeı Karaganov osy máselege baılanysty bylaı dep jazǵan-dy: « «...» Eń qyzyǵy, Sovet ókimeti 30-shy jyldary qazaqtarǵa jasaǵan sumdyq genoıd bul halyqtyń ǵasyrlar boıǵy bizge [orystarǵa] jasaǵan yqpalyn báribir báseńdete almady. Soǵys jyldary qazaqtar baıaǵy babalary sııaqty [Kresshilerge qarsy soǵysta Moskovııaǵa kómekke kelgen ordalyqtardy aıtyp otyr] taǵy da atqa qonyp, maıdannyń alǵy shebinen kórindi. Árbir on oqtyń toǵyzy Qazaqstanda jasalǵanyn qalaı jasyramyz? Máskeýdi qorǵaǵandar, ataqty partızandar, tipti adamzat shejiresindegi eń alapat aıqasta da aty ańyzǵa aınalǵan qyzdardyń kóbi osylardyń arasynan shyǵypty. Gen degen ózi qyzyq nárse ǵoı. Ol túbi bir jerden jarq etip shyǵa keledi...»
Shetelde turatyn etnıkalyq orystardyń quqy jónindegi doktrınanyń jáne «Pýtın doktrınasy» degen atpen málim «syndarly (konstrýktıvti) talqandaý» qaǵıdatynyń, tipti Ýkraınada war-ǵa ákep soqtyrǵan kóptegen ıdeıalardyń avtory bolyp sanalatyn belgili ıdeologtyń ózi osylaı dep otyrsa, ne shara, kelisemiz de. Munyń arjaǵynda Karaganov usynyp júrgen «Úlken Eýrazııa» tujyrymdamasynyń ısi shyǵatynyn men ǵana emes, ıtim de sezip otyr, sóıtse-daǵy tarıh doktorynyń qazaqtyń Reseı jaǵynda soǵysýy jaıly aıtqandary tarıhqa shalys emes. Aqyry bastan qan shyqty ǵoı, sońyna deıin baraıyq: biz bilerde «ordalyqtar» Moskovııany ǵana qutqaryp qoımaǵan, baǵzy babalary – kóshpeli sarmattar brıt jeri úshin, saqtar german jeri úshin, túrkiler Islam jeri úshin óz eli úshin soǵysqandaı shaıqasqan. Sonaý 1748-jyldyń ózinde-aq orys áskeriniń quramynda Berlındi alýǵa qatysqan qazaq jasaǵy, solar keıinirek, 1812 jylǵy soǵysta bashqurt kavalerııasymen birge franýz áskerin Smolensk jolymen tyrqyrata qýyp, Parıjge sadaq kezene kirgen. 1914-jylǵy soǵysta qazaq tyl jumystaryna qatysty. Al 1941-de 1812-jylǵydaı taǵy da kómekterin berdi ózin quldanýshy orysqa. Bulardyń barlyǵy da qazaqqa tikeleı qatysy joq, ózge eki eldiń arasyndaǵy proksı-soǵystar bolatyn. Soǵan qaramastan talaı «jas qazaq, murttaı ushyp ýralap», aqyry Reseı men Eýropanyń qaratopyraǵyn tyńaıtyp jatyr. Sondyqtan búginde baǵzy bireýlerdiń «Mánshúkter kimniń jeri úshin qanmaıdanǵa túsip jan berdi: Rýs úshin be, álde Altyn Orda úshin be?!» dep saýal qoıýy bir jaǵynan qısyndy da.
Biz buǵan «Qazaq ózi úshin soǵysqan» dep jaýap berer edik. Qazaqtyń Otan qorǵaý túsiniginde talysqa tańba basyp, bodan bolǵan, ıaǵnı odaqtas elińniń shetine jaý kelse, ol óz úıińniń aldyna pále kelgenmen bir bás. Onyń úıine ot qoıý – seniń de úı-ótenińe ot qoıǵanmen birdeı. Álgi eldiń jerin alam dep kelgen dushpandy jer jastandyrý úshin kekke attaný – qazaqqa sondyqtan da bir úlken mindet, namystyń isi bolyp kóringen. Qaharmandyq eposymyz syrtqy qaýip-qaterge qarsy erlikpen kúresýge qurylǵan jáne sol batyrlyq jyrlarymyzda Qobylandylar kúresetin epıkalyq jaý qazaq jeriniń ǵana shetine kelmegen, qazaq ulysymen shektes, ári odaqtas elderdiń de irgesine daýyl bop tıgen dep kórsetiledi. Osy túsinikti ıslam kúsheıtedi. Ýsama ıbn Mýnkyz aıtty deıtin bir sóz bar, shamamen alǵanda bylaı: qorqaq maıdan dalasynda basyn qaldyryp qashady, al jaýjúrek bótenniń de basyn qorǵap qalady. Endeshe suraq týady: budan kim zarar shekpek, kim paıda kórmek? Kim nomınal, kim benefııar?
Álbette, bizge de tarıhymyzdyń kúrdeli, tipti ózimizdiń aıtýymyzǵa, moıyndaýymyzǵa qıyndaý tıetin kóleńkeli jaqtaryna neǵurlym ashyq pikirmen nazar salý kerek-aq. Dese de, ata-apalarymyzdyń keshegi soǵysta Sovet Odaǵy, ıaǵnı Reseı jaǵynda soǵysqanynan óz basym tragedııa kórmeımin. Qaıta, keńinen oraǵanda, halqymyzdyń buqaranyń, áleýmettiń jappaı qarsylyǵy qozǵalysynyń qatarynan irkilmeı tabylýy, ul-qyzdarynyń maıdanda jappaı erlik kórsetýi, tyldaǵylardyń janqııarlyqpen eńbek etýi obektıvti túrde alǵanda qazaqtyń halyq retinde óskeleńdenip qana qoımaı, dál soǵys qarsańynda ult retinde uıysyp qalǵanyn kórsetedi. Qazaq maıdan jyldary keńes halqymen ǵana emes, óz ishinde de birlikke kelgen. Qazirde Ýkraınadaǵy warýkraın halqyn tez biriktirip otyrǵany sııaqty, ultandy memleketke aınalǵanyn baıqatqan. Qajet bolsa Reseıdiń ǵana emes, Qazaq eliniń de táýelsizdigin qorǵaýǵa bir kisideı attanyp, jaýlaryn silkı alatynyn, orystyń jerin qorǵap qurban bergenindeı óz jerin de qorǵap qurban bere alatynyn ańǵartty (osynyń ózi sol kezde keńes ıdeologtaryn tiksintken de). Shyntýaıtynda, halqymyz búginde baǵzy bireýler bizge min qylyp taǵatyn, memleket retindegi tarıhy shekteýli, memleket quraýshy elıtasy joq el deıtin tezıstiń negizi bos, dalbasa ekendigin sol soǵystyń nátıjesimen-aq kózapara kórsetip tastaǵan. 1986-nyń jeltoqsanynda qazaqtyń talaı jasyn álgi ata-apalarymyzben qatar turyp soǵysqandardyń nemereleri aıaýsyz soqqyǵa jyqqany ras. Múbáda, sol sińlileriniń qanǵa boıalyp, zorlyqqa tańylǵanyn Mánshúk kórgen bolsa, Juban aǵamyz sııaqty «Men aqymaq bolyppyn – beker qan tógippin, sol jaqtan aman oralǵanym bekershilik eken. Sol soldattardyń balalarynyń meniń baýyrlarymdy qorlaǵanyn kórgenshe maıdan dalasynda qalsam netti!» der me edi, demes pe edi dep oılaısyń. Menińshe, aıtpas edi olaı dep. Nege deseńiz, Mánshúk sııaqty rýhy kúshti self-madepeople – naǵyz batyl, kóshbasshy jandar bolmaǵanda 1986-nyń Jeltoqsany bolmas edi, odan sońǵy jer máselesinde namystanyp batys qazaǵy, keshegi Qańtar ýaqıǵasynda ashynyp bútkil qazaq bas kótermes edi desek shyndyqtan adasa qoıar ma ekenbiz. Mánshúk – bizdiń jańa dáýir tarıhymyzdaǵy álgindeı keshkekti syn sátterdiń sımvoly, aıtýly ózgeristerdiń izashary. Sondyqtan apamyzdyń Reseı jerin qorǵap qazalanýyna aqtaýshy izdep áýrelenýdiń, tipti sony oıdaı problema etip óńezelenýdiń esh qajeti joq. Er – eldiki. Mánshúk – qazaqtiki. Boldy, bitti.
– Pah, kirpish qalaǵandaı soqtyrdyń-aý! Desek te, keshegi soǵysqa qatysqan bir mıllıon eki júz myń qazaqstandyqtyń maıdanǵa erikti attanǵany bar, áskerge alynǵany bar, jartysynan astamyn quraǵan qazaqtyń jappaı erlik kórsetýin Otan qorǵaý túsinigimizben jalpylap shektep tastaý birjaqty kózqaras bolatyn shyǵar...
–Álbette. 1916-jyldyń dúrbeleńinde soldat túgil qara jumysqa jigit bergisi kelmegen qazaq qaýymy arada nebári jıyrma bes jyl ótkende tipti basqa qyrynan tanylsa, onda osy ýaqyt aralyǵynda sanada kúshti bir ózgerister júrgeni de. Soǵys ústindegi sııaqty, soǵys aldyndaǵy tumandy kezeńde de, ásirese qozdyrǵysh áskerı psıhoz jaǵdaıynda oı-pikir, maqsat únemi qubyla ózgerip jatady. Adamdar qoǵamdy meńdegen jalpy yryq, ortaq jaýyngerlik kóńil-kúıge boı aldyrmaı tura almaıdy. Onyń ústine soǵys ózińe, etjaqyn, týma-týysyńa sýyq tańbasyn basqan kezdegi áser basqasha bolmaq – soǵystyń búkil qasiretin onyń órti ózińdi, jaqyn aınalańdy sharpyǵanda jiti túısinesiń. Qarasha aýyldardy qara jamyldyryp «qara qaǵazdar» kelip jatty, olardyń ishinde Mánshúktiń aǵasy, aǵaıyndary, qurby-dostary bar-dy. Ol qaraly habarlar, jalpy soǵystyń alǵashqy aılaryndaǵy sátsizdikter Mánshúkke óte qatty áser etken, oǵan álgi jeńilister maıdanǵa ózi barmaǵannan keıin oryn alyp jatqandaı bolyp kóringen. Osy jaıdy áskerı komıssarıatqa joldaǵan aryzdarynyń birinde keltiredi. «Maıdanda otandastarym qarýmen kúresip jatqanda men qalaı tylda boı balap, bas baǵyp otyrmaqpyn?!» – dep jazady. Árberdesin Mánshúk ózi ómir súrip jatqan eldiń – KSRO-nyń azamatshasy edi, al qaı eldiń de sanaly azamattary maıdandaǵy ásker qataryna barýdy Otan aldyndaǵy boryshyn óz erkimen óteý dep biledi.
Vıktor Astafevtiń «Soǵysty romantıkaǵa aınaldyrý – qylmys» dep jazǵany bar. Maıdan kórgen jazýshy ǵoı, bilgesin aıtady da. Sonda-daǵy jalpy erlik kórsetýde, qaharmandyq tanytýdyń astarynda romantıkalyq álde birdeńe bar ekendigin joqqa shyǵara almaısyń. 1930-1940-jyldary áskerı adam bolý KSRO-da ǵana emes, jalpy dúnıe júzinde bedeldi is bolatyn, mysaly, Kennedıler áýletiniń tuńǵyshy áskerı ushqysh bolǵan, jańa ushaq túrin synaqtan ótkizý kezinde qaza tapqan. Cherchılldiń uly Rendolf áýe desanty sapynda qyzmet atqarǵan, Stalınniń uldarynyń biri ushqysh, ekinshisi artıllerıst... Jalpy biz 30-40-ynshy jyldardy óte az bilemiz, bilsek te ústirt, qate túsinip júrmiz. Búginde sol kezeńniń jastary resmı ıdeologııa eriksiz sanalaryna quıǵan jalǵan romantıkanyń qurbany boldy degen pikir aıtylýdan, jazylýdan kende emes. Álbette, asqaq pafosty kitaptar men án-jyrlarda jalǵan boıaýly romantıka bolǵanyn joqqa shyǵara almaısyń jáne onyń bizdiń Mánshúkke de áser etýi zańdy. Ol óz zamanyna saı, ózin mektepte, ınstıtýtta oqyp-toqytqandaı ne nársede bolsyn kitap kanondaryn basshylyqqa alǵan, jalpyınternaıonalıstik qundylyqtarǵa berik tıptik qalalyq romantık jáne ıdealıst bolyp ósti. Sonymen birge romantıkamen sýarylǵan osy ıdealıster dúrmegi arasynan keıin ózderiniń qaharmandyǵymen, materıaldyq maqsattan ada jintiksizdigimen, ómirdiń asa aýyr sátterinde ózderin synap kórýimen aınalasyn tańqaldyrǵan arshylan tulǵalar da shyqqandyǵyn umytpaýymyz kerek. Solardyń barlyǵyn kózsiz romantızm, syrqaýly patrıotızm dertimen aýyrǵan dep aıta almaısyń. Endeshe «Bizdi ómir súrýge emes, tizeńdi búkpeı ólip ketýge úıretti» deıtin sóz jartylaı ǵana shyndyq. Basqasha aıtqanda, joǵarydaǵy adam tabıǵatyna tán arshylan minez, er qulyqty soǵys qarsańyndaǵy keńestik ıdeologııa tereńnen taıyzǵa qalqytyp shyǵaryp, óziniń nasıhattyq kórigine salyp óńdep, bıik patrıottyq serpin bergen.
Qalaı dese de, bizdiń tarıhymyzdaǵy qansha tyryssa da eshkim julyp tastaı almaıtyn bir bet – Uly Otan soǵysy qazirgideı sheshimi joq soǵystardyń qatarynan emes edi. Bul soǵystyń ıdeologııasy alǵashqy kúnderde-aq alǵa aıqyn, naqty qoıylǵan. Ol – opasyzdyqpen basyp kirgen jaýdan Otandy qorǵaý. Al sol soǵysqa daıyndyq erterek, 1927 jyldan bastalyp, Mánshúk mektepte júrgen 1930-jyldardyń ortasynda qarqyndaǵan bolatyn. Bul ıdeologııa óziniń nasıhattyq qoltýma quraldary turpaıy, dóreki jasalǵanyna qaramastan adam psıhologııasyn asa jetik biletin jáne sana sapyrylystyrý tehnologııalaryn sheber meńgergen-di (ony búgingi «ostankındik» shprıten de kórip otyrmyz). Osynaý alyp ta ákki nasıhat mashınasy eń aldymen keńes ókimeti ornaǵasyn dúnıege kelgen býynǵa quryq saldy, sol jastardy jańasha tárbıelep, boılaryna múldem sony, sovettik bazalyq qundylyqtardy egýmen aınalysty. Osy Mánshúkter býyny –stalındik «jas qyrandar» – keıin, 1980-inshi jyldar óresinde tolyqqa jýyq jasaqtalyp qalatyn «keńes halqy» deıtin jańa etnıkalyq qaýymdastyqtyń negizin qalady. Stahanovtar men Chelıýskınder adam ómirin, qoǵam tirshiligin qaharmandyrýdyństalındik nusqasyn bastap qana berdi, al álgi nusqamen túgelimen aýalanǵan jáne sony aldaǵy soǵysta tolyqtaı júzege asyrǵan Mánshúkterdiń býyny bolatyn. Jańadan qaharman jasaýdyń reept-ishirtkisi– keshke tósekke qatardaǵy bireý bolyp bas qoıasyń da, tańerteń «juldyz» bolyp oıanasyń. Stahanovtyq, chelıýskındik, t.b. ıdeologııalyq qozǵalystardyń qýatty jınaqtaǵysh, jumyldyrýshy kúshi de osynda, ıaǵnı adamdy bir-aq sátte joǵaryǵa, bıikke yrǵyta shyǵaryp jiberetindiginde edi. Álgi ıdeologııanyń jemisi Mánshúktiń ábden tolysyp, pisken ýaǵy keńestik jasampaz batyrlardy dańqqa bóleýdiń soǵys jaǵdaıyndaǵy jańa paradıgmasyna shappa-shap kelgen. Erlik jáne taǵy erlik kórsetý – keshegi eleýsiz «proletar» jigitter men qyzdardy zamatta zaý bıikke alyp shyǵatyn zaman eskalatory, áleýmettik lıft, kúlikti kóteretin dý.
Osy órede Mánshúk kishkentaıynan Nıkolaı Ostrovskııdiń «Qurysh qalaı shynyqty», «Daýylda týǵandar» tárizdimotıvatorlyq áskerı-soǵys taqyrybyndaǵy kitaptardy oqyp, fılmderdi kórip, balalyq qııalyna serik etti. «Chapaev» fılmin qaıta-qaıta qarap, Er Shapaı sýǵa ketetin Jaıyqtyń ıinin baryp kórdi. Anka sııaqty pýlemetshi bolýdy armandady. Almatyǵa kelgesin GTO, BGTO, GSO, PVHO kompleksteri men «voroshılovtik atqysh» normalaryn úzdik tapsyrdy (búgingi hıpster jastar úshin ashalap aıta keteıik: GTO – «Gotov k trýdý ı oborone SSSR», BGTO – «Býdgotov k trýdý ı oborone SSSR» normatıvteri, GSO – «Gotov k sanıtarnoıoborone», PVHO – «Protıvovozdýshnaıa ı protıvohımıcheskaıaoborona» kompleksteri, al «Voroshılovskııstrelok» – osy attas tós belgisine tapansha men áskerı besatardan nysana kózdep tapsyratyn norma, bular birige kelip, 1934 jyly engizilgen, jastarǵa patrıottyq tárbıe berýdiń memleket qoldaýyndaǵy biryńǵaı júıesin quraǵan). Ushqysh bolǵysy kep, OSOAVIAHIM-niń («Qorǵanysqa, avıaııa jáne hımııa qurylysyna kómek berý qoǵamy») tabaldyryǵyn tozdyrdy. Bir sózben aıtqanda, áskerge (maıdanǵa) baryp, jaýmen betpe-bet shaıqasýǵa ózin doda kútken pyraqtaı arnaıy ázirlegen. Onysyn maıdanda qaramaǵyndaǵylardy soǵys ónerine úıretýinen de ańǵarýǵa bolady. Analar da myltyq, ne pýlemıotti ata almaı qapalaqtap jatqanda «Ýbeıvraga, eslıty ne ýbıosh, on tebıaýbıot!» dep qaıraǵan. Sol jyldarǵy jalyndy pýblııst, soǵys ıdeology, búgingi Solovıovterdiń rýhanı atasy Ilıa Erenbýrgtiń luǵaty ǵoı. Nemese: «Pýlıa–dýra, shtyk –molode!» Sývorov aıtty deıtin aforızm. Qysqasy, Otan úshin jan berý qıyn emes, abzaly – jaýyńnyń kózin qurtyp baryp jan ber degen Mánshúk. Jylannyń belin bastyń ba, basyn da ezip ót, áıtpese qaırylyp kelip ózińdi ólimshi etedi dep úıretken. Soǵys keshe ǵana mektep bitirgen kókórim jastardyń júregin kókpeńbek muzǵa aınaldyryp, onymen birge kelgen keńestik ıdeologııa jas júrekterde osynshalyq óshpendilik otyn tutatqandyǵyn kórip túshirkenesiń. Ekinshi jaǵynan alǵanda, qatygez, biraq ádil soǵystyń balalary retinde qatygezdeý urpaq bolyp jetilýge májbúrlengen. Qalaı bolǵanda da soǵys qarsańynda jastardy qaharmandyq rýhta tárbıeleýdiń jáne ıdeologııalyq maqsatqa jappaı jumyldyrýdyń keńestik modeli keıin maıdanda óz tıimdiligin kórsetken. Osynaý jas býynnyń maqtuldyq eren erligi kóp jerde áskerı komandovanıeniń osaldyǵynyń ornyn jaýyp, «qyrǵı» komandırlerdiń óreskel qatelikterin túzetip otyrdy jáne sonysymen de olar jeńisti kúndi jaqyndata tústi. Maıdanǵa sanaly komsomol múshesi retinde baryp, ıdeıaly kommýnıst bolyp ólgen Mánshúk te osy qatardan tabyldy.
– Ideıa degennen shyǵady. Mánshúktiń maıdandasy Ázilhan Nurshaıyqov bir esteliginde onyń «Men – jeńistiń Anasymyn!» degen sózin keltiredi. Solaı dep aıtýy múmkin be, osynyń ózi jazýshylyq kóriktendirý emes pe? Qalaı oılaısyń?
–MenÁzekeń kýálik etken álgi orman ishindegi epızod kóriktendirý ıakı oıdan shyǵarylǵan pafos dep oılamaımyn. Biz biletin, biz tanyǵan Mánshúktiń ishki konstıtýııasyna ondaı qylyq, ondaı sóz saı keledi. Eger osyny shyndyq dep qabyldasaq, onda ilgeride aıtylǵan stalındik býynnyń kisi óltirýge moraldyq quqy boldy degen sóz de aqtaýshysyn tabar edi. Joǵaryda Mánshúktiń maıdanǵa ketem dep salǵan qıǵylyǵyn, maıdandaǵy alǵy shepke baram degen umtylysyn kóp adam túsinbeı, birazy shekten shyǵý, birqatary essizdik retinde qabyldaǵanyn aıtyp óttim ǵoı. Búgingi adamtaný ilimine salyp jáne tarıh júzindegi álgindeı ózgeshe qalyptaǵy tulǵalardyń ómirin saralap kórseń, Batys peacemaker– beıbit ómir saqshysy, Gýmılev passıonar ataıtyn, al keńinen alǵanda ózine osy ómirde bir mańyzdy mindet júktelgen dep túsinetin messııalyq (daǵa) kóńil kúıli adamdar az bolmaǵanyn baıqaımyz. Buǵan jarqyn mysal – on jeti jasynda boıyna ǵaıyptan sáýle daryǵandaı bolyp, elin basqynshylardan qorǵap qalǵan, sóıtip, Franııanyń qorǵanshy ámbıesi atanǵan Janna d’Ark. Bizshe salıha, aq ólimmen ketken áýlıe jan. Ózderin grek órkenıetiniń zańdy mırasqorymyz dep tanıtyn eýroamerıkanıvılızaııasyndaǵy álgindeı kóńil-kúı Ahıllesten bastaý alady. Ajaldy Peleı men teńiz qudaıy Fetıdanyń asyl rýhynan jaraldy delinetin Ahıl Olımptiń aıyryqsha alqaýyna iline tura uzaq ta baraqat beıbit ómirdi talaq etip, ornyna qysqa, biraq erlik pen jaýyngerlik dańqqa toly ǵumyr jolyn tańdaǵan-mys. Osyǵan uqsas taǵdyrly jannyń bireýi –AmelııaErhard, ol áıel ushqysh ta qurlyqaralyq ushýlarǵa qabiletti ekenin dáleldeımin dep, ári tarıhta óz izin qaldyrý maqsatymen 1935 jyly qos qurlyq arasyn jalǵyz ózi ushyp ótedi de, eki jyl aralatyp dúnıe aınalǵan sapary kezinde ushaǵymen muhıtqa qulap óledi. Ózi «Sirá, men kóp jasamaspyn» deıdi eken. Iaǵnı messııalyq kóńil-kúıdegi bul tulǵalar óz ottaryna ózderi órtenip óletinderin aldyn ala sezgen.
Qarýlastarynyń aıtýynsha, Mánshúk maıdanda «oqqaǵarly» jaýynger atanypty. Talaı qandy qyrǵynnan oq darymaı, din aman shyǵady eken. Ózi oq tesken bórkin kórsetip, kúletin kórinedi. «Perishtem qaqty» dep. Alǵashqy qarsańda óziniń ólmeıtinine, tipti ajalsyzdyǵyna sengen tárizdi, biraq júre-bara álgi seniminiń taıanyshy juqara bergen-aý.
1942-niń tamyzynda 100-inshi brıgada Almatydan Máskeý túbindegi Babýshkıno qalasyna kelip, sonda qalyń orman ishinde oqý-jattyǵý ótkizgen ǵoı. Samsaǵan qaraǵaı, butaǵy tolǵan qus. Bireýi «kókek-kókek» dep damylsyz shaqyrady. Qazaq uǵymynda adam kele jatqanda kókek daýsy oń jaǵynan estilse baı bolady, sol jaǵynan shyqsa sátsizdikke ushyraıdy, qarsy aldynan estilse densaýlyǵy jaqsy bolady. Dalalyqtardyń kókek jaıly yrym-jyrymy osymen tynady, al batystaǵylardyń túsiniginshe, aıtalyq, orystyń «kýkýshkasy», latyshtyń «dzegýzıtesi» saǵan qarata qansha shaqyrsa, sonsha jasaısyń. Mánshúk birde qarýlas qurdas jigittiń kózinshe aǵash basyndaǵy sondaı bir kókektiń suńqylyn sanaıdy. Ýaqyt ótip jatyr, kókek qurqyldap tur, onymen birge Mánshúk saýsaqtaryn búgip, alTurash Ábýov ishteı sanap tur. Sonda kókegi túskir jıyrma bir ret shaqyryp baryp toqtapty. Mánshúk syr bermeı, sózdi ázilge buryp jiberipti, al jigitterdiń ishi qylp ete qalady. Mánshúktiń jasy jıyrma birge qarap turǵanyn olar jaqsy biletin...
Arada jyl ótkende Mánshúk anasyna joldaǵan hattarynyń birinde: «...» Meniń jaǵdaıym shatqaıaqtaý. Bilmeımin, aldaǵy shaıqastan tiri shyǵamyn ba, joq pa...» – deıdi. Ishinde áldenetken quıyn oınap jatqan adamnyń jan syryndaı qabyldanady álgi sóz. «Meniń jaǵdaıym shatqaıaqtap tur...» – ólim qateri tóngen shaqta qorqynyshqa boı aldyrýdan qorqý ma munysy, álde ólimniń ózinen qorqý ma? Menińshe, munyń ekeýi de emes. Ernst Hemıngýeı bir kózindegi aqaýǵa baılanysty ásker qataryna alynbaı, aqyry maıdanǵa amerıkan Qyzyl kresi otrıadynyń sapynda sanıtar bolyp kelgen. Urysqa túskende boıyn qorqynysh bılepti. Ony romantık jazýshynyń ózi «Bul ólimnen qorqý emes edi, sirá, oı-qııalym somdap qoıǵan erliktiń, órliktiń, ar-ojdannyń bıiginen tabyla almaı qalamyn ba degennen týǵan qorqynysh sezimi edi» dep sıpattapty. Soǵys psıhologııasyn jaqsy bilgen sergek qalamgerdiń bul jan aqtarylysyna ekiushty emes, tolyq sený jón. Eger jaraqat alyp qalmaǵanda, Ernst te bul dúnıe tirshiliginde jıyrma jyl ǵana qonaq bolar ma edi, qaıter edi. Sý isherligi bar eken. Al Mánshúkke ajal oǵy týralap tıdi. Ol ólimnen qoryqpady. Ol úshin soǵys, war – bar bolǵany ekzıstenıalıstik qaýip-qaterdiń úlkeni. Ómirin tamsandyryp qana qysqa úzilgen án sekildi úzgen qorǵasyn ǵana. Bizdiń sanamyzda, oıymyzda ony máńgi jas, máńgi pák beınede qaldyrǵan taǵdyr oǵy. Jeńistiń Anasy emes, erliktiń, órliktiń, otansúıgishtiktiń úlgisi etip qaldyrǵan tarıhı taǵdyry. Ol endi eshqashan óz jasynan eresek bolmaıdy. Aq ólimniń, salıha ómirdiń belgisindeı máńgi jas bolyp qalady.
Men bul jerde «salıha» degen sózdi qaıta-qaıta beker aıtyp otyrǵan joqpyn. Meniń nyq senimim boıynsha, Mánshúk – Janna d’Ark sııaqty qudaıdyń sáýlesi túsken jan. Onyń árýaǵy rıza bolmasa, kepıet kıesi shalady. 1973-te Almatyny qaryq qyla jazdaǵan tasqyn sel Alataýdaǵy Mánshúk muzdaǵynan, dáliregi, álgi muzdaqtyń jyljýymen etektegi oıpańǵa tolǵan kól sýynan bastalǵan ǵoı. Sol jyly ólim-jitim de tótenshe kóp boldy. Sábıt Muqanov, Málik Ǵabdýllın, Ánýarbek Úmbetbaev, Meńdekesh Satybaldıev... Bıyl da jer-jerde sý qatty kelip, ábigershilik bolyp tur ǵoı, baıqaısyz ba, Esaqa?
— Óı, qaıdaǵyny aıtpashy!
— Saq bolaıyq, árýaq syılap júreıik degenim ǵoı...
— Jaqsy, este bolsyn. Suqbatyńa raqmet.
Áńgimelesken Esenjol QYSTAÝBAEV.
