"Ultyń úshin, tiliń úshin ór bol,
Ór bolmasań ór bolǵanǵa tór bol.
Eger, eger... ultty saqtaı almasań,
Saqtar kúshti tipti jaqtaı almasań,
Búıtip tiri júrgenińshe bor bol,
Rýhyn satqan ultsyzdarǵa qor bol!" dep aqyn Muhtar Shahanov jyrlaǵandaı 1986 jylǵy jeltoqsan kóterilistiń áli de bolsa sheshilmeı jatqan jumbaq ekeni belgili. Jeltoqsanshylardy ýaqyt ózi qaralap, aqtaǵanymen shyndyqtyń aıtylatyn kezi keldi. Alaıda qazaq jastarynyń qanyn urttaǵan dimkás ǵasyr óz degenin jasaýda. Osy oraıda ult zııalylarynyń "Adyrna" ulttyq portalyna bergen suhbatyn nazarlaryńyzǵa usynamyz.
- 16 jeltoqsan aza tutý kúni me, mereke me?
Shattyq Erǵojına, jeltoqsanshy:
- Jeltoqsan kezinde qanshama jas zardap shegip, ómirden ótkendikten mereke dep aıtýǵa aýzym barmas edi…
Sáýle Ábildahanqyzy, qoǵam belsendisi:
- Aza tutý kúni. Qaraly kún.
Ámirjan Qosanov, saıatsatker:
- «Óli rıza bolmaı, tiri baıymaıdy!»
Sóz joq, Táýelsizdik – kez kelgen memleket, kez kelgen ult úshin eń qasterli, eń kıeli uǵym. Sondyqtan da Táýelsizdik kúni eń basty memlekettik, halyqtyq meıram bolýy tıis.
Biraq, 2011 jyldyń 16 jeltoqsanynda Jańaózende qan tógildi, qarýly kúshter tapa-tal túste beıbit adamdarǵa qarsy qarý jumsady. Oq atty, qanshama adam qyryldy! Ol kún Jalpyulttyq tragedııa kúni bop qala bermek!
Sonymen birge, kelesi kún – 17 jeltoqsan da 1986 jyldan beri halyq sanasynda «Jeltoqsan kóterilisi kúni» bop qalyptasyp qaldy.
Kóz jasy men kúlkini, aza tutý men án salyp, bı bılep, toılaýdy aralastyrýǵa bolmaıdy. Dál osy eki kúni qazaq qoǵamy qaq jarylady: biri – bir-birin Táýelsizdik kúnimen quttyqtap jatady, ekinshileri – osy kúnderi Jeltoqsan jáne Jańaózen qurbandaryn eske alyp, Quran baǵyshtaıdy.
Osy rýhanı-saıası tyǵyryqtan shyǵýdyń bir joly bar: Táýelsizdik kúnin buryndary Respýblıka kúni bolyp atalyp kelgen 25 qazanǵa aýystyrý kerek, sol kúni Táýelsizdik týraly deklaraııa qabyldanǵan bolatyn. Al 16 jáne 17 jeltoqsan kúnderi jalpyulttyq eske alý, aza tutý kúnderi bop bekitilýi tıis.
Asylhan Mamashuly, jýrnalıst:
- 16 jeltoqsan Qazaqstannyń táýelsizdik jarııalaǵan kúni bolǵandyqtyn resmı merekeler sanatyna kirgizilgen. Arada týra 20 jyl ótkende dál osy kúni Jańaózen munaıshylaryna oq atylyp, 20 - ǵa jýyq adam óldi, júzden astam adam jaraqattandy. Bul - tragedııa. Biraq ol resmı túrde azaly kún nemese eske alý kúni retinde belgilengen joq. Óıtkeni Jańaózen oqıǵasyna jaýapty bılik áli ornynda otyr. Óz basym memlekettik merekeni toı-dýman dep sanamaımyn. Ótkenge qurmet kórsetip, taǵylym alý, búgingi ómirdi baǵalaý dep túsinemin. Sondyqtan táýelsizdik kúnin Jańaózen qurbandarymen qosa atap ótse esh qaıshylyq bolmaıdy jáne bolashaqta osyǵan keledi dep senemin. Jamandy-jaqsyly Jeltoqsan oqıǵasyn eske alý kúnin atap ótemiz ǵoı, bul da sol sııaqty másele.
Qurmanǵazy Rahmetov, jeltoqsanshy:
- Resmı Táýelsizdik kúni! Ol ata - babalarymyz ǵasyrlar boıy ańsaǵan, osy jolda qanshama jandar qurban bolǵan kún. Bul kún Jańaózendegi qyrǵyn qasaqana jasalǵan, qazaqqa qarsy qazaq balasy oq atyp, súıegimizge tańba túsken kún. Qanquıly qyzyl Imperııanyń ózi Jeltoqsan 86- da ondaı qadamǵa barýǵa jasqanǵan bolatyn. Buǵan avtorıtarlyq júıe kináli.
Eki basshynyń Táýelsizdik merekesine qatysty ekiudaı pikiri bolmaýy kerek. Bul durys emes jaǵdaı. Budan shyǵar jalǵyz jol Táýelsizdik merekesin 25 qazanǵa belgileý.
Al 17 jeltoqsan - QR Demokratııanyń jańǵyrý kúni bolyp Prezıdenttiń Jarlyǵymen bekitilgen.
- «Jeltoqsan» oqıǵasyna kim kinəli dep oılaısyz?
Shattyq Erǵojına, jeltoqsanshy:
- Bul óte kúrdeli suraq. Ol kezde biz nebári 20 jasta edik. Bunyń sońy úlken bir kóteriliske aınalyp ketedi degen oı úsh uıyqtasaq túsimizge kirmegen edi. Alǵashynda beıbit sherýge shyqtyq dep oıladyq. Búgingi kúnge deıin memleket tarapynan jeltoqsanǵa oqıǵa ıakı kóterilis dep statýs bere qoıǵan joq. Sondyqtan kim kináli ekenin aıta almaımyn.
Sáýle Ábildahanqyzy, qoǵam belsendisi:
- Suraq durys emes, qısynsyz dep oılaımyn. Sebebi, Jeltoqsan kóterilisine shyqqandar qate is istedi dep oılamaımyn. Qate iske "kináli kim?.." dep suraq qoıýǵa bolady. Men jeltoqsan kóterilisine shyqqandar durys istedi dep esepteımin, sebebi olar ádiletsizdikke qarsy bas kóterdi... Al eger suraqty "Jeltoqsandaǵy qantógiske kim kináli?" dep qoıar bolsaq, árıne, beıbit halyqqa kúsh qoldanǵan bılik kináli ekeni aıtpasa da túsinikti.
Ámirjan Qosanov, saıatsatker:
- 1986 jyly biz áli Sovet Odaǵynyń quramyndaǵy 15 respýblıkanyń biri boldyq. Sondyqtan da ol kóterilistiń aıaýsyz janyshtalýyna, birinshiden, sol kezdegi Sovet Odaǵy Kommýnıstik partııasynyń basshylyǵy kináli.
Ekinshiden, sol kezdegi Qazaqstan basshylyǵy kináli. Ol kezde bizde de Kompartııanyń basshylyǵy men úkimet boldy. Sol organdardyń jetekshileri osy tragedııa úshin tarıhı, saıası jáne moraldyq turǵydan jaýapty!
Dıalektıkalyq turǵydan alǵanda, Jeltoqsan sekildi sana men qoǵamdy dúr silkindirer kóterilis shynaıy demokratııalyq júıede oryn alýy múmkin emes, óz halqyna qarsy kúsh qoldaný áreketteri tek qana adamnyń erik-jigerin janshyp tastaýǵa áýes totalıtarızm men avtorıtarızm tusynda ǵana oryn alyp jatady.
28 jyl ishinde biz Sovet Odaǵynan qalǵan ıdeologııalyq muradan, qatyp-semip qalǵan kertartpa qundylyqtardan aryla almaı-aq qoıdyq, sondyqtan da bizdegideı avtorıtarly júıe tusynda Jeltoqsan qaıtalanyp, Jańaózen tragedııasyna ulasty.
Asylhan Mamashuly, jýrnalıst:
- Jeltoqsan oqıǵasyna sovet bıligi men Qazaqstannyń sol kezdegi nomenklatýrasy kináli. Qazaqstandy shırek ǵasyr basqarǵan Qonaev óziniń orynyn basa alatyn kadrlardy shettetti. Al ózi bılikten taıdyrylǵanda jańa kadr ázirlep úlgermedi. Jastardy alańǵa shyǵýǵa sol kezdegi Qazaqstannyń joǵary bıligindegi keı adamdar túrtki boldy, astyrtyn úgittedi deıtin de boljamdar bar. Qalaı bolǵanda bılikte uzaq otyrý túrli saıası kataklızmderge ákeletinin shetel mysaldarynan da kórip otyrmyz.
Qurmanǵazy Rahmetov, jeltoqsanshy:
- Kreml kináli, totalıtarlyq júıe.
- Jeltoqsan qaharmandary jetkilikti deńgeıde qurmettelip jatyr ma?
Shattyq Erǵojına, jeltoqsanshy:
- Múldem qurmettelip jatqan joq. Sebebi áli aqtala almaı jatqandar bar. Meniń ózim 2012 jyly ǵana aqtaldym. Pálenbaı kún túrmede de jattym, odan qansha zardap shektim, oqýdan shyqtym, qýdalandym, esh jerge jumysqa almady, organnyń esebinde turdym. Solardyń óteýi úkimet tarapynan bolýy kerek edi. Alaıda jylyna bir ret qana azǵantaı áleýmettik tólem jasap aldaýsyratyp qoıady. «Ardager» degen emhanaǵa tirkep qoıǵan. Biraq ol jerdiń ózinde durystap emdemeıdi. Elimizde qanshama aqtalǵandyǵy jóninde qolynda qujaty bar jeltoqsanshylar bar. Solarǵa tym bolmaǵanda qoǵamdyq kólikte tegin júrýge jeńildikter, ne bolmasa emhanalarda tegin qyzmet kórsetý sekildi jaǵdaılar jasalýy kerek.
Sáýle Ábildahanqyzy, qoǵam belsendisi:
- Joq, jeltoqsan qaharmandary jetkilikti deńgeıde qurmettelip jatqan joq. Olarǵa jylyna bir ret 50-60 myń teńge beredi eken. Olarǵa aı saıyn 100 myń járdemaqy taǵaıyndasa da, jylyna bir ret shıpajaıǵa joldama, baspana sııaqty áleýmettik máselelerin sheshýge de memlekettiń jaǵdaıy jeter edi. Tek soǵan qulyq bolsa deńiz... Men biletin kóptegen jeltoqsanshylardyń densaýlyǵy joq, kóbisi jumyssyz... Búgingi bılik jeltoqsan kóterilisin de, onyń qaharmandaryn da halyq sanasynan óshirýge, tarıhty umyttyrýǵa múddeli sııaqty.
Ámirjan Qosanov, saıatsatker:
- Joq! Jeltoqsannyń shynaıy tarıhy ázirshe bılik úshin óte qıyn taqyryp. Sondyqtan da osy kúnge deıin olar bul áńgimeden boıyn aýlaq ustaýǵa tyrysady. Jeltoqsanǵa qatysty jyl saıyn ótetin is-sharalardyń mán-mazmunyn óz ýysynda ustap, baqylaýynan shyǵarǵysy kelmeıdi.
Eger de tarıhı shyndyq pen ádilettilikke salsaq, Jeltoqsan kóterilisine qatysyp, elimizdiń Táýelsizdigi úshin naqty úles qosqan barsha azamat osy kúni prezıdenttiń qabyldaýynda bolyp, óz qaharmandyǵynyń laıyqty baǵasyn alyp, sol kúni ótkiziletin is-sharalar men beriletin astyń tórinde otyrýy tıis dep sanaımyn!
Ondaı qurmet óskeleń urpaq úshin myqty úlgi-ónege bop, erteńgi kúni jastarymyzdyń boıynda otanshyldyq, patrıotızm sezimderin qalyptastyrýda mańyzdy rol atqarar edi.
Asylhan Mamashuly, jýrnalıst:
- Jeltoqsan oqıǵasy 1990 jyldary saıası turǵyda aqtalǵannan keıin áli kúnge qurmetke bólenip júrgender bar. Birneshe páter aldy, basqa da jaǵdaılaryn jasady degendeı. Jeltoqsan uıymdary keıingi jyldary ekige bólindi. Bir jaǵy bılikke jaqyn, ákimdikpen qoıan-qoltyq aralasatyn jáne ymyralas uıymdar. Menińshe, osyndaı uıymdardyń músheleri qurmet marapatty jetkilikti alǵan shyǵar dep oılaımyn. Odan ózge, Jeltoqsan oqıǵasyna qatyssa da onysyn mindet etpeıtin azamattar da bar. Olar Jeltoqsan oqıǵasyna qatysqanyn qarapaıym paryz ben azamat retindegi mindeti sanaıdy. Árıne olarǵa da qurmet kórsetilýi kerek. Eń bastysy saıası turǵyda aqtalǵannan keıin moraldyq jáne materıaldyq zardaptary tolyq óteldi me, joq pa soǵan nazar aýdarý kerek. Al jylyna bir ret ákimdikke shaqyryp, syı-sııapat berý ár ákimdiktiń alymdylyǵyna baılanysty.
Qurmanǵazy Rahmetov, jeltoqsanshy:
- Ázirge óz deńgeıinde emes. Jumystar jasalyp jatyr. Jaqsy jaǵyna ózgeretinine senimimiz mol.
Aqgúl AIDARBEKQYZY,
"Adyrna" ulttyq portaly
