Ol Mádıdiń ataqty «Úshqarasy» edi
Tarıhy tereńnen tamyr alatyn Atbasar qalasynyń alǵashqy kirpishi 1845 jyldary qalanǵan. Sodan beri ótken 170 jyl ýaqyt aralyǵynda bul ólke nebir qıly zamandy basynan keshirip, kóptegen aıtýly oqıǵanyń kýási boldy.
Úsh júzge esimi tanymal jaısańdardyń, sal-serilerdiń at tuıaǵy tıgen Atbasar shaharynda eski zamannan qalǵan ǵımarattar kúni búginge deıin sol qalpyn saqtap keledi. Solardyń biri bolyp tabylatyn, burynyraqta memlekettik avtokólik ınspekııasy, odan keıin «Karavaı» jekemenshik dúkeni bolǵan shaǵyn aǵash úıdiń arǵy-bergi tarıhyn kóbimiz bile bermeımiz. Shynyn aıtsaq, biz de bile qoımaıdy ekenbiz. Biraq, ara-tura issapar barysynda «Kontınent» dúkenine bas suǵyp turatynbyz. Deneńdi shymyrlatar bir sezim paıda bolady. Qanshama sylap-sıpap, ádiptep qaptaǵanyńmen, sýyq salqyn esip turatyn ǵımarattar bolady. Bul da sondaı.
Bul qalaı? Jaýabyn aýdandyq gazettegi áriptesterime sálemdese barǵanymda tilshi Temirbek Qasymjanov aıtty. Dúkenimiz buryn, patsha zamanynda túrme keńsesi bolǵan eken. Qalanyń qaq ortasynda abaqty ornalasqan dep kim oılaǵan. Túrme qazir de bar. Biraq, ol qalanyń syrtynda. Osy jaǵdaı búgingi urpaqty tarıhtan alshaqtatyp jibergendeı eken. Tarıh demekshi, osyndaǵy muraǵattan da baıyrǵy abaqty jaıynan ilip alar derek tabylmaı tur.
Qarqaralynyń týmasy Temirbek túrme tóńiregindegi áńgimege únemi qulaq túrip júretinin aıtady. Biz jýrnalıst baýyrdy áıgili Mádı Bápıulynyń juraǵat urpaǵy retinde qabyldadyq. Onyń aıtýynsha, jańaǵy «Kontınent» dúkeniniń ornynda patsha zamanynda tórt buryshynda bıik munarasy bar abaqty turypty. Qazir bul túrmeniń jurnaǵy da qalmaǵan. Onyń esesine abaqtynyń keńsesi (burynǵy MAI mekemesiniń ǵımaraty) dúken retinde turǵyndarǵa qyzmet kórsetýde.
Temirbek meni Atbasardyń baıyrǵy turǵyny, aýdandyq aqsaqaldar keńesiniń tóraǵasy Sabyrjan Kenjebaevqa alyp bardy. Burynnan biletin aǵammen jyly amandastyq. Esendik-saýlyqtan keıin túrmeniń jaıyn suraı bastaǵanbyz.
Bul aq patshaǵa da, qyzyldarǵa da qyzmet etken mekeme ǵoı, –dep Sabyrjan aǵa sóz órbitti. Men umytpasam, túrmeniń negizgi ǵımaraty 1960 jyldarǵa deıin buzylmaı, jumys istep turdy. Jeńis kóshesi jaqtaǵy buryshynda bir munara, sosyn qazirgi Jeńis saıabaǵy tusynda ekinshi munarasy, syrt jaǵynda aǵashtan salynǵan úı bar edi. Bala kezimde biz kórgende ol tórt jyldyq orys mektebi bolatyn. Qazirgi turǵan túrme keńsesiniń qasynda tórtinshi munarasy aspanmen talasyp turatyn. Onyń ústine, syrty bıik dýalmen qorshalǵan, joǵarǵy jaǵyna aıqysh-uıqysh symdar tartylǵan. Munara basynda kók qalpaq kıgen kúzetshiler júretin. Kók qalpaq kıgenderine qaraǵanda, soldatqa uqsamaıdy, shartty kelisimmen qyzmet etip júrgender bolýy kerek.
Ol ýaqytta bala boldyq, onsha aıyra almaımyz. Ospan degen kisini bizdiń zamandastarymyzdyń bári biledi. Qazir marqum bolyp ketti, balalar úıinde tárbıelengen. Negizi, Qarqaralynyń týmasy. Osy jaqta kishkentaı kúninde bireýler asyrap alǵan eken. Biz sýǵa túsýge Jabaı ózenine bara jatyp, munara basynda turǵan Ospan aǵamen qaljyńdasyp oınaıtynbyz. Sodan esimde qalypty. Túrmeniń ishine kirip kórgenimiz joq. Áıteýir, syrtqy qorshaýy bıik bolatyn.
Patsha zamanynda salynǵan bul ýezdik túrmede kimder azap shekpedi deısiz. Solardyń qatarynda úsh júzge esimi málim ánshi, seri Mádı Bápıuly Alshynbaev qamaýda otyryp, qapaly kúnderin ótkizgeni málim. Buǵan Atbasar túrmesinde jatqanda elge keńinen taralǵan «Úshqara» ánin shyǵarýy – dálel. Bul ánniń óleń joldarynda: «Atbasar túrmesinde jyl jatamyz, Kóńildi qumalaqpen jubatamyz. Esiktiń tesiginen dybys shyqsa, Bar ma dep qarakesek til qatamyz.Terisaqqan qalyp qaldy qurǵan saıran, Sekildi kóshken bulttaı ótti jalǵan, Kórgen az, kórmegen kóp, ne kútip tur, Boı usynyp shyǵa almaısyń tereń oıdan», – degen jan syzdatar shýmaqtar bar.
Túrmege «bandıt» retinde qamalǵan el erkesi, ot aýyzdy aqyn-sazger Mádı Bápıuly 1915 jyly abaqtydan qashyp shyǵyp, osy mańaıdaǵy Terisaqqan bolysynda bir jyl qystaıdy.
«Egemen Qazaqstan» gazeti Mádı Bápıulynyń ómiri men shyǵarmashylyǵy jóninde birshama taǵylymdy dúnıeler jarııalady. Biz Atbasar abaqtysymen baılanysty bolǵandyqtan, bir ǵana maqalany jańǵyrtyp, oqyrman jadyna oraltsaq deımiz. Bul «Etjeńdi «Egemen Qazaqstan» kitabynyń 2005 jylǵy basylymyndaǵy Jarqyn Shákerimniń «Mádıdiń sýreti qalaı tabyldy?» degen maqalasy. Mádıdiń bıyl júz jyldan asyp bara jatqan jalǵyz sýretine qatysty jádiger áńgimeniń mazmuny tómendegideı.
Qaraǵandy mýzykalyq ýchılıesinde oqıtyn Jarqyn Shákerim Abaı qalasyndaǵy jezdesi, kómir shahtasynyń bas ınjeneri Zeınór arqyly Mádıdiń týǵan qaıyninisi Toqash Kádikeev aqsaqalmen tanysady. Arada jarasty qarym-qatynas ornaǵan bir kúni qarııa kóne shabadannyń qulpyn ashyp, sarǵaıǵan sýretti kórsetedi.
– Bul sýretti Mádıdiń óz qolynan aldym. «Atbasar abaqtysynan qashyp shyǵyp, jasyrynyp júrgende 1915 jyly tústim. Kózińniń qarashyǵyndaı saqtarsyń» dep bergen edi, – deıdi Toqash qarııa.
T.Kádikeevtiń aıtýynsha, aqyndy sýretke túsirip alýǵa qarakesek ishindegi Jaısaq qajy degen kisiniń Kámal esimdi uly sebepker bolǵan. Ol qymbat jádigerdi kóptegen jyl boıy jasyryn saqtap kelipti.
Osy Kámal keıin Kókshetaý oblysyndaǵy ýche qalasynda muǵalimdik qyzmet atqarypty. Osynda 1950 jyldary qaıtys bolǵany aıtylady. Ókinishtisi, biz Býrabaı mańyndaǵy qalaǵa birneshe márte baryp, resmı suraý salǵanymyzben, bul kisi týraly naqty derek taba almadyq.
Ne kerek, Toqash qarııa 1967 jyly Jarqyn Shákerimdi Abaı qalasynan Qaraǵandyǵa jiberip, Mádıdiń sýretin birneshe dana etip úlkeıttirip alady. Onyń eki danasy men «negatıvin» «keıingige jetkizersiń» dep Jákeńniń qolyna ustatqan. Bul sýret tuńǵysh ret «Ortalyq Qazaqstan» gazetiniń 1968 jylǵy 15 naýryzdaǵy sanynda «Mádı haqyndaǵy maǵlumat» degen taqyryppen jarııalandy.
Jarqyn Shákerim qarııa amanatyn adal atqardy. Mádı sýretiniń bir danasyn halqymyzdyń óner janashyry Amangeldi Ermegııaevke, ekinshisin Júsipbek Elebekovtiń 100 jyldyq mereıtoıy ústinde Qarqaralydaǵy murajaıǵa tapsyrǵan. Al «negatıv» halqymyzdyń ardaqty uly Mádıdiń 125 jyldyǵyna oraılastyrylyp shyǵarylǵan derekti fılmde paıdalanyldy.
…«Egemen Qazaqstannyń» 95 jyldyǵy qarsańynda, 2014 jyly elimizdiń birneshe óńirinde gazet kúnderi ótkizildi. Sol joly Qaraǵandy oblysynyń Qarqaraly qalasynda da bolǵanbyz. Aqyn murajaıyn aralap, ony 1921 jyly atyp óltirgen alańdy kórgenimizde alaı-dúleı kúı keshtik. Qulaǵymyzǵa segiz qyrly, bir syrly tolaǵaı tulǵanyń zaman zapyranyn tolǵaǵan «Qarakesek», «Qarqaraly», «Úshqara», «Shirkin-aı» ánderiniń qýatty áýezi jetip turdy.
Baqbergen AMALBEK,
«Egemen Qazaqstan»
Aqmola oblysy
