Al, sol kıe degenimizdiń ózi ne? Bar nárse me ol ózi, joq nárse me? Bar bolsa ony kıe tutýymyz kerek pe, joq pa? Úsh mysal.
1.Shardarada Bazarbaı esimdi bilimdar molda kisi ótti. 70-jyldary bir otyrysta bir daýkes jas jigit: "Qudaı joq!" dedi. Bazekeń saspaı: "Jaqsy, sen anaý eń basynda Lenınińniń sýreti turǵan "Pravdańmen" k...di kúnde súrtip júrsiń. Endi sony Qurannyń bir paraǵymen istep kórshi" dedi...
2.Astrahan qalasyn orystar alǵannan keıin meshitti araq ishetin, jyn-oınaq quratyn jerge aınaldyrypty. Biraq, «saýyqqoılar» aýyrmaı-syrqamaı óle beripti. "Jalmaýyzǵa da jan kerek", jaqsy ǵımaratty da qımaǵan, jan da kerek bolǵan nemeler ne iseımiz poptaryna barypty. Olardyń ishinen bireýi ǵana aqyl-keńes berýge jarapty: "Sender meshitke shoshqa qamańdar. Meshittiń kúshi taýsylǵan kúni shoshqalar da ólmeıtin bolady. Sodan keıin kirip tura beresińder" depti. Aıtqany durys kelipti...
3.Dinnen qazaqy qalypqa kósheıik. 80-jyldardyń ortasynda men Betpaqdalada geoekspedıııada jumys istedim. Aramyzda qyrǵyz Alban deıtin kúıeý bala boldy. Ózi ańshy edi. Kıikke shyqqandy kúrt qoıyp ketti. Sebebin bir kúni surap edim: "Ádettegideı olardyń Sholaqespedegi artezıan qudyqqa sýǵa keletin kezin kútip, qamystyń ishinde jatqanmyn. Keldi. Yq jaqtamyn. Bári sýǵa bas qoıdy. Endi bireýin kózdep oqtala bergenimde tekesi basyn kóterip, týra sezgendeı men jaqqa burylyp qarady. Mańdaıynda jalǵyz kózi bar eken. Myltyǵym qolymnan túsip ketti. Sodan beri shyqqan joqpyn" dedi...
Jaqsy. Sol Alban bir kúni qasqyr tumaq kıip keldi. "Tasta, Alban, kıme, sen áli qyryqqa kelgen joqsyń!" "Kim aıtty?" "Men aıttym. Qazaq aıtady. Qyryqtan aspaı qasqyrtumaq kııýge bolmaıdy!" "Qazaq aıta beredi" dep kúldi de qoıdy. Eki-úsh aı ótpeı, aýyrmaı-syrqamaı óldi de qaldy... Sózge joq, birtoǵa jaqsy jigit edi. Sonda nege kózin jetkizip aıtpadym dep, ólimine ózim kinálideı áli kúnge deıin ókinemin....
Bunyń bárin ne úshin aıtyp otyrmyn? Biz kázir "kıe" degendi múldem umyttyq. Qazaq túıejún shekpendi astyna basyp otyrmaıtyn. Qansha túıesi men jylqysy baryn, balasynyń sany sekildi, aıtpaıtyn. Qasqyrdyń atyn atamaı, "ıt-qus" deıtin. Er adam da, áıel adam da bas kıimsiz júrmeıtin, ony eshnársege aıyrbastamaıtyn. Kelinshek balaly bolǵan soń oǵan sándi-saltanatty bıik kımeshek kıgizetin, onyń ANA bolǵanyn solaı baıqatyp, mártebesin kóteretin. Er adamnyń jaǵaly kıimin joǵary ilip qoıatyn, kıimin áıeldiń kımimen qosyp jýmaıtyn. Báıgege qansha júırik bolsa da bedeý bıeni qospaıtyn, "adal jarys bolmaıdy, erkek mal shabysty emes, ıisti oılap ketedi" deıtin...
Aıta bersek taýsylmaıly. Kázir osynyń bári umyt bolǵan joq pa? Kıeni kıe tutyp jatqan kim bar? Másele sol zattyń ózinde emes, ony kıe tutatyn psıhologııada, adamı qalypta. Eger siz neni bolsyn kıe tutynbasańyz, ol zatta eshqandaı qadyr-qasıet qalmaıdy. Iadrolyq fızıkanyń atasy E.Rezerford óziniń ınstıtýty jańa ǵımaratqa kóshkende, kireberis esikke taǵa qaǵyp jatsa, bir shákirti: "Siz osynsha bilimińizben soǵan senesiz be?» dep surapty. Sonda ǵulama: Shyraǵym, ol meniń sengen-senbegenime qaramaıdy, óziniń isin isteı beredi"" degen eken...
Al, biz eki kúnnen beri " kertartpalar, aýyzdaryńdy ashpańdar, dombyranyń ózi emes, ol tek sýret qana ǵoı" degen ýájge kómilip qaldyq. Nege onda boksshy Mohammed Álı "Juldyzdar alleıasyna" óziniń aty-jónin jurtpen birge jolǵa, alleıaǵa jazdyrtpady? Óıtkeni, ol paıǵambardyń esimin kıe tutty! (Qabyrǵaǵa, bıikke jazylǵan jalǵyz sonyń esimi. Al, bizdiń teńdessiz Roza Rymbaeva, ónerine ózim ólerdeı ǵashyq qaryndasymyz Máskeýdegi alleıaǵa aty jazylǵanyna qarsy bolǵan joq...). Al, biz nege qaıdaǵy bir "jańashyl danyshpannyń" shańyraqtyń sýretin Aq Ordanyń edenine mozaıka etip salǵanyna kónemiz? Nege qarsy shyqqan jandy "artta qalǵan neme" dep kústánalaımyz? Sebebi, kıe tutpaımyz! Al, sol kıe tutpaý, tabanǵa basyp taptaý men kóterem maldaı ornynan tura almaı jatqan ekonomıkamyzdyń, tabıǵa apattardy qospaǵanda, tilden eki, dinnen jetpis eki tarmaqqa bólinip ketkenimizdiń, jastardyń ózine-ózi qol salýynan álemniń aldyna, jas otaýlardyń ajyrasyp-kúıreýinen Ortalyq Azııanyń aldyna shyqqanymyzdyń arasynda eshqandaı baılanys joq dep kim dáleldep bere alady?..
Baıaǵyda bir atamyz jaılaýda inisiniń úıiniń shańyraǵyn kótere bergende, dambalynyń baýy sheshilip ketipti. Kelinderi betin basyp teris qaraǵanda: "Sender qymsynyp qaldy eken dep, men baýrymnyń shańyraǵyn jerge túsirmeımin, qadaı berińder ýyqty!" degen eken. Biz sol bir saýatsyz babamyz qurly bola almaı júrmiz. Nege? Sebebi, "saýatty nadandarmyz". Iá, taǵy da "onda turǵan ne bar, ádemi ǵoı" dep maǵan da, basqaǵa da arasha jabylyp, ıtshe talap tastaýlaryńyz bek múmkin. Óıtkeni, saýatty nadannyń kópshilik ekenine ábden kózim jetti. Tipti, "Jer-Ana deımiz, sóıtemiz de oǵan dárethana salamyz, endeshe ony nege satýǵa bolmaıdy" degen bir depýtattyń sózin nesheme túrlendirip, dombyranyń sýretin jerge salǵandy jaqtaýshylar bet qaratpaı jatyr. Shetelderde gıtarany, anany, mynany ǵımarat etip salǵan sekildi ǵoı degen sekildi ýáj jańbyrsha jaýyp, qarsha borap tur. Durys! Sol el, sol ulttar úshin durys. Óıtkeni, olardyń jan-dúnıesi, bolmys-bitimi ony kıe tutyp qalyptaspaǵan. Ondaı uǵymnyń ózi joq olarda. Mysaly, biz "kıeli, qasıetti dastarhan" deımiz. Batys túgili arabyń bilmeıdi ony, nanyńmen qosa basyp júre beredi.
Ary qaraı. Batys kázir ábden damydy. Damyǵany sonsha, eshqandaı kıeli, qasıetti nárse qalǵan joq olar úshin. Aıýan istemeıtin nárseni istep, erkek pen erkek, áıel men áıel, sheshesi men balasy otbasy quryp jatyr. Sony zańdastyryp jatyr! Pálenbaı el zańdastyryp qoıdy. Endi sol azǵyndardyń aýzyn almasańyz álemdegi eń aqyldy, eń baı adam bolsańyzda AQSh-qa prezıdent bolyp saılana almaısyz...
Biraq, "aýzy qısyq bolsa da, baıdyń uly sóılesin", bizdiń erme, eliktegish. áýeıi, kórseqyzar qazaqqa solardyń isiniń bári durys, barlyq nársede tek solardaı bolýǵa umtylamyz. Biz de ult edik-aý, tamyrymyz tereń edi-aý, biz jyl on eki aı boıy ómir úshin tabıǵatpen kúresetin, sol tabıǵattyń jaqsy jaǵyn úırenip, jaman jaǵynan jırenetin, sol tabıǵattyń ámbebap zańyna sáıkes birde jeńip, birde jeńiletin, al, ol úshin aınalasyndaǵynyń bárine oımen qaraıtyn, sol júzdegen jyldar boıy kúrestiń nátıjesinde týabitti fılosof halyq bolyp qalyptasqan ult edik-aý demeıtin boldyq. Solaı bolýymyzǵa 30 jylǵy bılik te orasan zor eńbek sińirdi. Sińirgeniniń bir ǵana dáleli - áli kúnge deıin bizdiń Ulttyq ıdeıamyz ne, ony iske asyratyn Ulttyq ıdeologııamyz qandaı bolýy tıis, ony Kandaı jolmen iske asyrsaq bolady, ol jaıly bir sheshimge kelip, bir Tujyrym jasaǵan joqpyz. Al, ol bizdiń eń birinshi kezekte iske asyrýǵa tıis isimiz edi ǵoı! Óıtkeni "30 jyldyq dáýirge" qazaqtyń basynyń birikpegeni kerek boldy. Birikken qazaq jemqor bılikti 30 jylda qyrǵyzdar sekildi 2 ret emes, 4 ret tóńkerip tastar edi.
Jaraıdy, "ótkenge - salaýat, aldaǵyǵa - amanat" deıik. Deıik deıin desek, bir jylda osy baǵytta aýyz toltyryp aıtatyndaı tushymdy, tolymdy isti taǵy taba almaı qınalyp otyrmyz. Onyń bir dáleli - 40 kúngi karantınde tolyp jatqan telearnadan qazaqtyń rýhy, bolmysy. ulttyq óneri men mýzykasy jaıly bir de bir(!) habar berilgen joq, Ulttyq ánder men kúılerdi oryndaýshylardyń bir de bireýiniń jeke konerti berilgen joq (Ramazan Stamǵazıevtiń konertin beremiz dep aldap ketti. Keshirim de suramady...) Esesine Tursynbek pen ázilkeshsymaqtardyń "ónerine" meldektep toıdyq. Toıǵan biz ǵana, azǵantaı, attyń tóbelindeı, bylaıǵy kóp jurt "osy sender-aq ulttyń qamyn oılaǵysh ekensińder" dep mysqyldap, "ultshyl-patrıottar" dep at qoıyp, aıdar taǵyp, aǵash atqa qondyrýǵa az-qalyp otyrǵandar emes eken, oǵan keshegi Talǵat Temenovtiń sý jańa mınıstr Aıda Balaeva hanymǵa jazǵan Ashyq haty dálel.
Ulttyq ózegi joq adam, "kimi - dos, kimi - qasy ekenin aıyrmaıtyn, biri maı, biri qan bolyp otyrǵan eki urtty" adam ne istemeıdi - kimniń aıtqanyna bas shulǵymaıdy? Oǵan ótken jyldardyń ózi kýá. "Qazaqtyń hany shatyr tikpegen, tikse de qısyq shatyr tikpegen" degen sózge qulaq asqan adam bolǵan joq. "Qazaq árqashan Ordasyn, orda emes jaı otaýynyń ózin batysqa emes, tek shyǵysqa qaratyp tigedi" degen sóz de eskerýsiz qaldy.
Artyq ketken jerimiz bolsa, keshirim suraımyz. Biraq, Ulttyq máselede, mysaly, qazaq tiliniń erterek is júzinde memlekettik tilge aınalýy tárizdi, ymyra degen bolmaıdy. Ymyra bolsa onda odan ulttyq áshnárse qalmaıdy...
Iá, biz, ultshyldar, ázirge tek jeńilýmen kelemiz. Bir jyldan beri jylymyq kelgendeı áser etetini de ras. Degenmen, erteń myna "dombyra daýynda" biz taǵy da utylamyz. Óıtkeni, Gerakldyń (!) ózine jalǵyz atqorany tazartýǵa tutas bir kún kerek bolǵan. Sonyń ózinde ol eki ózenniń saǵasyn buryp ákelip baryp qana tazalaı alǵan. Bizdi de aldymyzda óz "ózenderimiz" kútip tur. Tek unjyrǵamyz túspeýi kerek. Sebebi, biz kún sanap maqsat-muratymyzǵa - Ulttyq Memleketimizge jaqyndap kelemiz. Mahatma Gandı myna danalyq sózin týra bizge arnap aıtqan sekildi: «Basynda olar seni mensinbeıdi, sodan keıin seni mazaq etip kúledi, sosyn senimen kúrese bastaıdy. Al, sosyn sen jeńiske jetesiń».
Biz de kázir 3-kezeńdemiz. Kóp emes, az qaldy. Bizge unaı ma, unamaı ma, biz kázir, dál búgin qazaq ultynyń tarıh sanasynda ult retinde qala ma, qalmaı ma degen, taǵdyry sheshiletin tarıhı kezeńde ómir súrip jatyrmyz. Biz árbirimiz soǵan ózimizdi daıyndaı bilsek, Gerold Belger aǵamyz sekildi máseleniń bárine tek qana «osy qazaqqa tán be, joq pa? qazaqqa kerek pe, joq pa? qazaqqa paıdaly ma, zııan ba?» degen turǵydan baǵa berip úırensek, soǵan sáıkes áreket-qımyl jasap úırensek qana erteńgi urpaǵymyzdyń betine tike qaraı alatyn bolamyz. «Ásireqyzyl sóz ǵoı» deseńiz ózińiz bilesiz...
Ómirzaq Aqjigit
