Elimizde qurylys isteri iri qalalar men dańǵyl joldardy damytýda asa qýatty damyp keledi. Halqymyz osy isterdiń oń nátıjeli júrýinen ekonomıkalyq jáne áleýmettik turǵyda aıtarlyqtaı deńgeıde qýat alyp otyrǵandyǵy anyq. Keshegi aýyl sharýasy búginde iri qalalardaǵy mektepter men joǵary oqý oryndaryna óz balalaryn oqytýǵa, is júrgizýge sanaly múmkindikter taýyp otyr. Qarap otyrsaq, jol qan tamyry sekildi elimizdiń qaı salasy bolmasyn óz fýnkııasyn joǵary deńgeıde oryndap otyr. Bul degenimiz, jol – ekonomıka men halyq turmysynyń qozǵalys tynysy ekendiginde.
Qurylys júrgen jerde sapa máselesi túıindi oryn alary anyq. Olaı bolmaǵan jaǵdaıda jańadan boı kótergen sanalýan ǵımarattar men joldardyń jiligi tatymaǵan etteı quny bolmaıdy. Mine, sondaqtan da Qazaqstannyń avtojol salasy joldyń alǵashqy metrin salǵan kúnnen bastap sapa baqylaýyn qatań qolǵa alǵan eken. Bizderdiń biletinimiz 2006 jyly 14 oblysta ashylǵyn «Obljolzerthana» memlekettik mekemeleri men sol jyldan bastap qyzmet etip kele jatqan aımaqtyq 4 Oqý ortalyǵy. Bizdiń baıqaýymyzsha avtojol salasy qoldanymdaǵy tehnıkalyq qujattar men erejelerdi halyqaralyq deńgeıde qaıta qalyptastyryp jatqanǵa uqsaıdy. Ras, boljaý arqyly bul jetistikterdi aıta berýge bolady, desek te onyń ońy men solyn anyqtap túsiný maqsatymen avtojol salasy men jol bilimi baǵytynyń mamany, tehnıka ǵylymdarynyń doktory, L.B. Goncharov atyndaǵy Kazaq avtomobıl joldary ınstıtýtynyń professory, Ábdi Qııalbaıulyn áńgimege tartqan edik.
Tilshi: Ábdi aǵa, biz Sizben Buqaralyq aqparat quraldarynyń kez kelgen alańynda birinshi márte kezdesip otyrǵan joqpyz. Mine, sáti kelip qurylys salalarynda atqarylyp jatqan tehnologııalyq proester men materıaldar sapasy týraly halqymyzǵa ashyq túsinikteme beredi degen senimdemiz. Jalpy myna Álemdik kesapat zardaby jumystaryńyzǵa qolbaılaý balǵan joq pa?
Á.Q: Joq. Mundaı Álemdik kesapattyń sanalýan túrin Qazaq halqy ár kezeńde óz bastarynan ótkizdi ǵoı. Halyqtyń jappaı ashtyqqa shalynǵany, oba, shýma, bezgek, tyrysqaq sııaqty aýrýlardyń túrli qıynshylyqtaryn kórdi sabyrly halqymyz. Bul maqtan emes, bul qazaq halqynyń kórgen azaptary. Endi mine, tehnıka men ǵylymnyń damyǵan shaǵynda aılap úı sheńberinen shyǵa almaı otyrmyz. Bul shara, amalsyzdyqtan deı almaımyn, óıtkeni ilgerili elder de dáp osy tásildi qatań qoldanyp otyr ǵoı. «Shydam dúbi – sary altyn», – degen eken. Deı turǵanmen «Shydamnyń da shegi bar» dep asyǵystyq jasap ýyty qaıtyp kele jatqan bul dertti qaıta ýshyqtyryp almasaq deımin...
"Ulttyq sapa ortalyǵy" - joldyń qaı mezgilde bolmasyn kútip-baptalýyndaǵy, óndiris mekemeleriniń sapaly ónimdiligindegi, tenderge qatysqan fırmalardyń kásibı quramy men tehnıkalyq jadyqtalýyndaǵy sapa deńgeıin qadaǵalaıtyn táýelsiz mekeme. Sapa – ınjenerlik qyzmet! Sapa – ǵylymı negizdeme jáne baǵyttama!".
Jumys toqtaǵan joq. Óz mekememe rızamyn, 100 paıyzdyq aılyǵymyzdy saqtaı otyryp, jumysqa degen barlyq múmkindikterdi týǵyzdy. Doktoranttarǵa, magıstranttarǵa jáne bakalavrlarǵa sabaq ZOOM baǵdarlamasy arqyly qashyqtyqtan ótti. Sapa esh tómendedi deı almaımyn. Óıtkeni bul baǵdarlama kórneki materıaldardy paıdalanýǵa óte qolaıly eken. Óndiris zerthanalarynyń qyzmetkerlerine keńes berý júıesi de osy b
aǵdarlama aıasynda ótti. Onyń ústine shyǵarmashylyq jumystarymyzdy tereńdetýge úlken múmkindikter týynǵyzdy.
Tilshi: Jaqsy, Ábdi aǵa, biz taqyrypqa aýysaıyq. Siz 40 jylǵa jýyq merzimde Qazaqstannyń avtojol salasyna, jol bilimine ózińizdiń ólsheýsiz eńbegińizdi sińirdińiz. Degenmen, sapa neden bastalady?
Á.Q: Osydan 3 jyl buryn men «Avtomobıl joldarynyń paıdalanymy» degen eńbegimdi shyǵardym. Qazir TMD elderi boıynsha taralyp, oqýlyq retinde joǵary oqý oryndarynda paıdalanýda. Sol eńbektiń bir túıini bar – ol «paıdalanym mádenıeti» degen. Mine, bizde jetpeı turǵan bir másele osy mádenıet. Bul mádenıet adamzat tirshiligindegi barlyq is-qımylǵa qajet. Olaı deıtinim, sapanyń túsýine eń aldymen osy mádenıettiń tómendigi áser etedi. Jumysqa jaýapkershilik qajet. Ol qajettilik materıal tańdaýda da, ony jol qurylymyna paıdalanýda da, bitken isti qalyptastyrýda da bir zańdylyqta saqtalýy tıis. Bul zańdylyqqa baǵynbasaq, istegen isimizdiń shıkiligi shyǵyp, Karonovırýstan da ýytty áserin tıgizedi. Ekinshi másele, ol saýatsyzdyq. Jol qurylysynda kórip júrmiz birqatar proester «qazaqı» oryndalady. Bir ǵana mysal: jobada 16 tonnalyq rezeńke dóńgelekti taptaǵysh jazylsa, bizde ony basqasha da oryndaı beredi. Tipten, jobanyń qate jasalǵandyǵyn dáleldeýge tyrysamyz. Al úshinshi jaǵdaı, ol sapa týraly Memleketimizdiń arnaıy bekitken Zańdary men Erejelerine nemquraıdylyq jasaımyz. Ókinishtisi sol, birqatar jaǵdaılarda tender talqylaýy kezinde ákki, tájrıbesi mol mekemeler utystan tys qalyp qoıady. Odan da soraqylary bar, endi osy aradan toqtaǵanym jón bolar.
Tilshi: Aǵa, maǵan «paıdalanym mádenıeti» degen túsinigińiz qatty unady. Endi myna bir suraqqa jaýap berseńiz. Sapa máselesin jýrnalıster qaýymy da asa tereń baqylaýda ustap otyrmyz. Osy isti júrgizetin qandaıda bir zańdylyq bar ma, bul is qandaı satyda uıymdastyrylady?
Á.Q: Suraǵyń óte oryndy. Ózderińizge belgili, «qarýsyz jaýynger, ásker emes», ıaǵnı, bul naqyl biz úshin sapa kiltiniń zerthanada ekendigin megzeıdi. Elimizde sapany qadaǵalaý júıesi birneshe satyda ótedi, dálirek aıtsaq: alǵashqysy, baqylaý jumysy jobalaýshydan bastalady. Olar jobaǵa engizilgen árbir materıaldy, onyń quramyn, sonymen qatar qunyn, shyǵý tegin zerthanalyq zertteý arqyly anyqtaıdy. Keıde birneshe nusqa qaralady. Jobalaýshy da bul isti beı-jaı sheshpeıtindigi belgili. Oǵan kásibı biliktilik kerek. Men Qazaqstanda osyndaı jobalaýshy konsaltıngtik mekemelerdiń birqataryn bilemin jáne olardyń isterimen qoıan-qoltyq aralasý arqyly tanystym da. Óte jaýapty jumys. Mundaǵy qatelik – sapa deńgeıimen ólshenedi.
Qazir avtojol salasy tenderge shyǵatyn jumystardy saýdalar kezinde qatysýshylarǵa qoıatyn birden-bir talaby – ol akredıtaııadan ótken óndiristik synaq zerthanalarynyń bolýy. Bul merdiger mekemege ózin ózi baqylap otyrýyna úlken múmkinshilik týdyrady. Onyń syrtynda tehnıkalyq baqylaýshy ınjenerlik qyzmet bar. Bul ınjenerlik qyzmet qurylysta atqarylǵan barlyq jumysqa tikeleı jaýapty mekeme. Olar derbes mekeme, Tapsyrýshyǵa da, Jobalaýshyǵa da táýeldi emes. Qazaqstan Respýblıkasynyń tehnıkalyq retteý Zańy men Halyqaralyq GOST ISO/IEC 17025-2019 «Synaq jáne baqylaý (kalıbrovka) zerthanalaryna qoıylatyn jalpy alaptar» standartyna qatysta ınjenerlik qyzmetpen shuǵyldanýshy mekeme mindetti túrde derbes nemese kelisim-shart negizinde jalǵa alynǵan zerthanasy bolýy tıis. Oraıy kelgende ataı keteıin, osyndaı ınjenerlik jáne konsaltıngtik qyzmetterdi oryndaý maqsatymen 2010 jyly L.B. Goncharov atyndaǵy Qazaq avtomobıl joldary ınstıtýty óz bazasynda jol-synaq zerthanasyn ashty, artynsha osy zerthana negizinde Qazaqstan joǵary oqý oryndarynda tuńǵysh ret Ǵylymı-óndiristik departament (búginde Tehnopark) qurdy. Búginde Departament Qazaqstannyń ár túpkirinde barlyq deńgeıli ınjenerlik qyzmetterdi 15 baǵytta júrgizip keledi. Sonymen qatar, tórtinshi satydaǵy baqylaý jumysyn Tapsyrýshy atqarady. Onyń da quzyrynda kezinde «Obljolzerthana» memlekettik mekemesi bolǵan. Kórip tursyz, «Qyzǵa qyryq jerden tıym» degen halyq naqylynyń osy arada da óz ornyn taýyp turǵanyn. Mine, osydan keıin kemshilik, shyn máninde, bolýy tıis emes. Desek te, bolyp turady.
Sapa isin túbegeıli sheshý maqsatynda «Jol aktıvteriniń ulttyq sapa ortalyǵy» sharýashylyq júrgizý quqyǵyndaǵy Respýblıkalyq memlekettik kásiporyny (RMK) Qazaqstan Respýblıkasy Úkimetiniń 2019 jylǵy 19 naýryzdaǵy №131 qaýlysy negizinde quryldy jáne 2019 jylǵy 23 mamyrda zańdy tulǵa retinde tirkeldi. Onyń quramyna oblystardyǵy 14 «OblJolZerthana» Respýblıkalyq memlekettik mekemeleri biriktirildi. Maqsattary: joldardy salý, qaıta qurý, jóndeý jáne kútip-baptaý, sondaı-aq jol aktıvterin basqarý salasyndaǵy jumystar men materıaldardyń sapasyn saraptaý. Áreket etý aımaǵyna respýblıkalyq joldarmen qatar jergilikti joldar da engizildi.
Qazir tapsyrysqa berilgen joldarǵa bir jyl ótkennen keıin ártúrli deńgeıli ınspekııalyq tekserister uıymdastyrý sharasy dástúrge aınaldy. Ondaı ınspekııalyq tekseristerge zań jáne fınans organdarymen qatar basqa da quzyrly oryndar belsendi at salysýda. Bular da zerthana arqyly joldyń syr bergen oryndaryna muqııat qadaǵalaý synaqtaryn ótkizedi. Árıne, ol mekemelerde kásibı synaq zerthanalary bola bermeıdi. Sondyqtan, ol mekemeler bul iske jeke, táýelsiz konsaltıngtik mekemelerdi tartady.
Tilshi: Siz aıtqandaı, sońǵy atalǵan mekeme 2006 jyly ashylǵan «OblJolZerthana» MM men Almaty men Astana qalalyq zerthanalaryn biriktirip, jańa baǵytta órbip otyr ǵoı?
Á.Q: Dál solaı. Aldyńǵy jaýabymda osy mekemeniń ashylýy týraly týraly qysqasha toqtaldym. Árıne ózgeshelik orasan, jáne ol burynǵy sapa baqylaý júıesinen múldem ózgeshe. Men osy zerthanalardyń ashylatyny turǵysyndaǵy salalyq keńesterdi muqıat baqylap otyrdym. Ideıa sol kezdegi Avtomobıl joldary komıtetigniń tóraǵasy Mereke Qudaıbergenuly Pishembaevtan shyqty desem kóp qatelese qoımaspyn. Óıtkeni ol 2016 jyldan bastap jol ǵalymdary men kásibı mamandarynyń barlyǵyn jınap alyp, jol baıyndaǵy óndiristik keńesterde jol sapasy týraly birneshe qaıtara talqylama keńester ótkizdi. Saratov, Eketerınbýrg qalalaryndaǵy prıbor shyǵaratyn mekemelerdiń óndiristik bazasynda ózi tikeleı bolyp, olardan zamanaýı qural-jabdyqtar alý sharalaryna kelisim-sharttar jasasty. Bul aıtqanǵa jeńil bolǵanymen, isi ólshemsiz kúrdeli áreket. Árıne, qural-jabdyqty alys shetelden de alýǵa bolady. Biraq ony qoldanýda birqatar erekshelikter bar: árbir sheteldik jabdyq otandyq standartqa sáıkes kelýi tıis jáne reestrge tirkelýi shart; ony paıdalaný úshin arnaıy mamandandyrylǵyn biliktilikten ótý qajettigi bar; jyl saıyn jabdyq kalıbrovkalyq (paıdalaný sapasyn baqylaıtyn) baqylaýdan ótýi tıis jáne t.t.
Búginde qaıta qurylyp, jańa baǵytqa bet burǵan «Jol aktıvteriniń ulttyq sapa ortalyǵy» sharýashylyq júrgizý quqyǵyndaǵy Respýblıkalyq memlekettik kásiporynynyń Bas dırektory Zámir Sadyquly Saǵynov. «Bolar istiń basyna – jaqsy keler qasyna» degenimiz osy bolar. Zámir Sadyquly jol salasy boıynsha túrli memlekettik basshylyqta bolǵan, tájrıbeli maman-jolshy. Iske qatal, biraq túsinigi tereń azamat. Ol kisimen is sheshý nemese birlese atqarý asa jaýaptylyqty qajet etedi. Sondyǵynan da bolar Zámirdiń aralasqan isinen aqaý izdeý, qumnan joǵalǵan ıneni izdegenmen para-par bolar. Ol – Sapa basshylyǵyna adal, asa qajetti tulǵa.
Tilshi: Ábdi aǵa, kórinip tur osy adamdardyń barlyǵymen qyzmettes bolǵandyǵyńyz. Búkpesiz naqty sıpattama berdińiz. Endi «Jol Aktıvteriniń Ulttyq Sapa Ortalyǵy» ShJQ RMK qazirgi bet alysy men erteńi qandaı bolýy tıis dep oılaısyz.
Á.Q: Ras. Qurý ońaı, júrgizý kúrdeli is. Meniń baıqaýym boıynsha bul mekemede istiń basynan -aq maman máselesin aldyǵa qoıǵan sııaqty. Onyń ústine, birqatar mamandar sol burynǵy «OblJolZerthana» men Almaty, Astana qalalaryndaǵy zerthanalardyń tájrıbeli ınjenerleri, laboranttary. Negizgi quram bar. Biraq, bul quram qalyptasqan iske ǵana beıimdelgen mamandar. Ol da shyndyq. Demek, jańa baǵytqa jańa ustam kerek. Meni oılandyrǵan másele osy edi. Bilemin, burynǵy oblastyq zerthana ınjenerleriniń oblystyq nemese qalalyq sáýlettik-qurylys baqylaýy basshylyǵynan ınjenerlik qadaǵalaý jumystaryn júrgizýge quqyq beretin 1-shi nemese 2-3-shi deńgeıli sarapshy sertıfıkattary bolmady. Olar zerthanalyq saraptamaǵa tek ınjenerlik túıindeme jasady, al ǵylymı turǵyda onyń mańyzdylyǵyn tolyq asha almady. Ózińiz oılap qarańyz, bizder, ǵalymdar árbir alynǵan nátıjege tek ınjenerlik turǵyda qaramaımyz. Ol istiń barlyq qyr-syryn ashpaıdy. Onyń shyǵý teginen bastan, kúıreýge túskenge deıingi aralyqtaǵy barlyq aıǵyqtyq faktoryna jan-jaqtylyq saraptama jasaımyz. Sonda ǵana onyń erteńgi qaıtalamynyń aldyn alamyz. Bul – jol ǵylymynyń negizgi orny. Onymen tıekti aınalysýshylar Qazaqstanda on saýsaqtan aspaıdy. Zámir inim osyny mamandastyrý kezeńinde jobasyna engizse, nur-ústine nur bolar edi. Bul arada Baqytjan Sátmaǵambetuly Murtazın pen reseılik ǵalym Nemchınov Mıhaıl Vasılevıch ustazdarymdy atamaı óte almaımyn. Ol kisiler 80-nen assa da bizge keńes berýden esh jalyqqan emes, ári oılarymyzdyń birjúıede toǵysýyna da úlken áser etedi. Mekeme keńesshisi bolar ınjenerler men ǵalymdar aramyzda qanshama. Bular tiri Ýnıversıtet emes pe, aǵaıyn!
Tilshi: Jaqsy, Aǵa, keremet aıttyńyz! Men de Sizdiń osy pikirińizdi quzyrly oryndarǵa aıtýǵa jarshy bolýǵa senim bildiremin. Bul sapa isimen shuǵyldanatyn mekeme úshin taptyrmas qazyna ǵoı. Joldyń paıdalanymy týraly qysqasha ne aıtar edińiz. Bul arada atalmysh mekemeniń fýnkııasy ne bolady?
Á.Q: Jol paıdalanymy Qazaqstan ǵylymy men basshylyǵynda tym kenjelep qalǵan másele. Ózi álsirep turǵan «Qazavtojol» RMM jeke basshylyq quzyryna ótkizilip, «Qazavtojol» JShS aınaldy. Men osyny esh aqylǵa sıǵyza almadym. Strategııalyq mańyzdy nysandy jeke basshylyqqa tapsyrý – árıne, áli de saraptaýdy qajet etetin bolar. Ádette, oblystyq jol mekemeleriniń kez kelgenine kirip, basshylyǵymen jol paıdalanymy týraly pikiresip júrýshi edim. Olar da meni óz qyzmetkerlerindeı qabyldaıtyn. Osy mekeme jekege aınalǵannan beri bul qatynasym pyshaqkesti toqtady. Esikteri jabyq tur deı almaımyn, biraq barǵan sátimde basshysyn kezdestire almaımyn. Kezeısoqtyq pa, álde, ókinish pe?
Bıyl Qazaqstan joldarynda qysqy qozǵalys jaǵdaı óte shıelenniste boldy. Teledıdar habaryndaǵy jýrnalıstik talqylaýda osy mekemeniń Bas dırektoryn kóre almadym. Otqa kúımeıtin, sýyqqa úsimeıtin Ulan Toqtarbaıuly Bas dırektordyń ornynda tıisti saýaldarǵa barynsha keń aýqymdy malumattar berip, jol azabyndaǵylarǵa óziniń mekemesi tarapynan kómegin aıamady. Ol jolda, ol mekeme ornynda, ol halyq aldynda jaýap berip tur, al naqty jaýapty mekeme basshysy qaıda?... Árıne, qys mezgilinde qar basyp qalǵan orynǵa jolshy jete almaýy – balyqtyń sýda júze almaýymen birdeı jaǵdaı ǵoı. Sonymen qatar, Qazaqstannyń klımattyq jaǵdaılary sońǵy jyldarda múldem ózgeriske ushyraǵandyǵy týraly málimetke de sený qıyn-aq. Bul arada klımattyq jaǵdaıy uqsas eki aımaqtaǵy joldardy mysal etip aıtaıyn, birinshisi «Qostanaı–Surǵan», ekinshisi «Almaty–Óskemen». Eki klımattyq aımaqtaǵy jel soǵy uqsas, jerbaıyrlap soǵady jáne jyldamdyǵy men baǵytty turaqsyz, ári óte qarqynda. Alaıda 260 shaqyrymdyq «Qostanaı–Surǵan» avtojolynyń qar alyp qalý múmkindigi tym tómen, al ekinshisiniń birneshe bólikteri qozǵalys bermeıtin jaǵdaıǵa túsýde. Jaýap bireý-aq, qostanaılyq jol úıindisiniń bıiktigi 2,5 metrden kem emes, al óskemendik joldyń basym bóligi 1 metrden tómen. Osyny qazirgi jobada qatań qadaǵalansa degen pikirdemin. Jeldi, relefi jotaly aımaqtatardan ótetin jol úıindisiniń bıiktigi qardyń túsý bıiktigimen qabyldanǵany, menińshe, qate uǵym.
Sózimdi túıindeı kele aıtpaǵym: «Jol Aktıvteriniń Ulttyq Sapa Ortalyǵy» ShJQ RMK kúterim mol, baǵyty men fýnkııalyq isteri de jańasha qurylǵan. Sapa tek qurylystyq materıaldardy tańdaý men qurylystyq tehnologııalyq proesterdi qadaǵalaýmen shektelmeıdi. «Jol Aktıvteriniń Ulttyq Sapa Ortalyǵy» ShJQ RMK – joldyń qaı mezgilde bolmasyn kútip-baptalýyndaǵy, óndiris mekemeleriniń sapaly ónimdiligindegi, tenderge qatysqan fırmalardyń kásibı quramy men tehnıkalyq jadyqtalýyndaǵy sapa deńgeıin qadaǵalaıtyn táýelsiz mekeme. Sapa – ınjenerlik qyzmet! Sapa – ǵylymı negizdeme jáne baǵyttama! Aq jol tileımin, Jolshylar!
Tilshi: Rahmet, Ábdi Qııalbaıuly! Sizdiń shyndyqty ashqanyńyz, ol bireýdi súrindireıin degen pikir emes ekeni anyq kórinip tur. Kerisinshe, kelesi urpaqqa degen aǵalyq pikirińiz ǵoı. Endigi bir kezdesýde sol qysqy jol paıdalanymyna baǵyttasaq, nur ústine nur bolatyn sııaqty. Jolyńyz da, shákirtterińiz de taýsylmasyn, Aǵa!
Áńgimelesken: A.Sárýar,
"Adyrna" ulttyq arnasy
