Búginde Qytaı Halyq Respýblıkasy men Japonııa arasyndaǵy qarym-qatynas tym shıelenisken qalypta. Oǵan aımaqtyq básekelestikpen qatar, «tarıhı tyrtyqta» óz áserin tıgizgeni taǵy bar. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys qarsańynda Japonııa Qytaıǵa basyp kirip, 1932 jyly onyń soltústik-shyǵys ólkelerin qan qaqsatsa, 1937 jyly astanasy bolǵan Nankındi basyp alyp, halqyn qyryp-joıdy. Osy tarıhı oqıǵalardyń arasynda erekshe jantúrshigerlik jasaqta óz rólin eselep oryndady.
Ol «731 jasaǵy». Soltústik-shyǵys Qytaıda qýyrshaq Manchjoý-go memleketi qurylyp, onyń basynda taqtan taıdyrylǵan Qytaı ımperatory otyrdy. Árıne, ol da qýyrshaq bolatyn. Óıtkeni ol japondar ne aıtsa sony oryndaıtyn edi. 1932 jyly Japonııa Qytaıǵa agressııa tanyta bastaǵan sátte atalmysh «731-jasaq» dúnıege keldi.
Bınzıan provınııasynyń Pınfan aýylynda ornalasqan jasaqtyń arnaıy laboratorııasy men úlken zertteý kesheni boldy. Jasaqtyń basty maqsaty bıologııalyq qarý túrlerin shyǵarý jáne ony ımperator áskeriniń jeńisine arnaý edi. Osylaısha adamzat tarıhyndaǵy eń qanquıly jasaq óz jumysyn bastap ketti. Barlyǵy da 1926 jyly bastalǵan edi. Japon ımperatory Hırohıto ǵylym men bilimniń kúshine sendi, sol sebepti de ol «Seva» uranyn tańdap aldy. Iaǵnı «rýhtanǵan álemniń dáýiri» bolýǵa tıis dep eseptedi. Ol ǵylymnyń bir mezette mıllıondardy qyryp jiberetinin jaqsy bildi, onyń ishinde bıologııalyq qarý túrlerine basymdyq berý kerek dep sanady.
Imperator ony jaqsy túsindi. Óıtkeni onyń negizgi mamandyǵy bıolog bolatyn. Imperatordyń ıdeıasy lezde qoldaý tapty. Japon ǵalymdary men áskerıleri dereý arada atalmysh maqsattaǵy jasaq qurýdy bastap ketti. Ol jasaqtyń basshysy retinde japon polkovnıgi jáne bıolog Sıro Isıı tańdap alyndy. Sıro Germanııa, Italııa, Franııa men KSRO syndy elderge baryp, bıologııa salasyndaǵy jańalyqtarymen tanysty, jańa tehnologııalardy kórip, tájirıbe jınady. Atalmysh elderden kelgen soń, Sıro ımperatorǵa baıandama jasady. Baıandamasynda ol: «Artıllerııalyq snarıadtar sııaqty bıologııalyq-bakterıologııalyq qarý adamdy birden óltire qoımaıdy. Alaıda ol óz qurbanyn uzaq ári aıaýsyz qınap janyn alady. Jarylǵysh snarıadqa qaraǵanda bıologııalyq qarý bir mezette birneshe myń adamdy janap ótedi. Ol degeniń sózsiz ólim degen sóz» – dep jańa qarý túriniń artyqshylyqtaryn táptishtep aıtty. Japon ımperatory men onyń janyndaǵy qolbasshylary turyp shapalaq qaǵyp, «Japonııanyń óz bıologııalyq qarýy bolýǵa tıis» degen sheshimdi naqtylady. Jasaq Pınfanda ornalastyrylyp, 150 ǵımarattan turatyn úlken zertteý keshenimen qamtamasyz etildi. Onyń óz áýejaıy, arnaıy qorǵanys júıesi men qorǵaý jasaqtary boldy. Jasaqta Japonııanyń eń úzdik ǵalymdary qyzmet etti. Jasaqty Qytaıda ornalastyrýdyń birneshe mańyzdy sebepteri boldy.
Birinshiden zertteý jumysynan qatelik ketip, qaýipti aýrý túri baqylaýdan shyǵyp ketse, onda Japonııaǵa qaýip tónetin edi.
Ekinshiden jasaqty Qytaıda ustaý qupııalyq deńgeıine kepildik berdi.
Úshinshiden eń mańyzdysy, Qytaıda tájirıbeden ótkizýge «tegin materıal» jetkilikti boldy. Olar jergilikti qytaı halqyn aǵashqa, tomarǵa teńep, olarǵa aıaýsyz synaq jasaı berýdiń esh ábestigi joq dep sanady.
«Biz olardy «tomar» dep atadyq. Al tomar qalaısha adam bolmaq? Sondyqtan jasaqta olarǵa aıaýshylyqpen qaraǵan sarbaz da, ǵalym da tabylmady. Barlyǵy da tomardy qurtý qalypty jaǵdaı, zańdylyq dep sanady» — dep jaýap bergen edi tergeý barysynda jasaqtyń bir múshesi. Zertteý ortalyqtarynda túrli synaqtar jasalyndy. Basyp alynǵan Qytaı aımaqtarynan bala, áıel, jigitter jetkizilip, olarǵa túrli synaqtar ótkizildi. Basty talap, barlyǵynyń da deni saý bolýǵa tıis.
Eń kóp zertteý chýmanyń túri men kúshin artyrýǵa jumsaldy. Bul mindetpen Sıro Isııdiń ózi tikeleı aınalysty. Nátıjesinde ol ádettegi chýmadan 65 ese qýatty jańa vırýs túrin oılap tapty. Árıne onyń barlyǵy da qytaı tutqyndaryna synalyp, ǵylymı turǵydan dáleldendi. Synaqtar kóp jaǵdaıda bir senarıı boıynsha júrdi. Aldymen tutqynǵa jańa vırýs túrin egip, ony arnaıy kameraǵa qamap, birneshe kún baqylaıtyn. Mundaı kameralar zertteý ortalyqtarynda óte az jáne kólemi óte tar bolǵandyqtan, onda keıde birneshe adamdy birge qamaıtyn edi. Birneshe adam bir kameraǵa toǵytylǵan sátte, onyń ishindegiler tipti qozǵala almaıtyndaı tyǵyzdyqta turatyn. Olar vırýs nátıjesiniń qalaı bolyp jatqanyn baqylaý úshin, arnaıy baqylaý terezesinen qarap otyratyn. Artynsha adamdardy tirideı soıyp, ishki aǵzalarynyń qanshalyqty ózgeriske ushyrap jatqanyn óz kózderimen kórip, qorytyndy jasaıtyn.
«Bakterııa nemese vırýs túrin emes, gazdy qoldaný arqyly synaqqa ushyraǵandardyń joldary boldy deı berińiz. Óıtkeni olar birneshe kún qınalmaı, áp-sátte jan tapsyratyn edi» — dep jazdy Sıro Isıı óz kúndeliginde.
«Biz bul zertteý jumysymyz arqyly, adam men kepterdiń gazǵa degen tózimdiligi birdeı ekenin anyqtadyq. Kepter ólgen gaz túrleri men olardyń qoldanylý kólemine, adam da óletin bolyp shyqty. Iprıtti qoldanǵan sátte adam aǵzasy irip, tolyqtaı sarǵyshtana kúıetinin kórdik. Bul jańa beles» – dep oı qorytyndylaıdy Sıro taǵy bir esteliginde. Japon basshylyǵy jasaq jumysynyń nátıjesine kózderi jetken sátte, ondaǵy bakterıologııalyq qarý túrlerin AQSh pen KSRO-ǵa qarsy qoldanýdy josparlady. Ondaǵy bakterııa kóleminiń kóptigi sonshalyq, egerde ony sátti qoldana bilgende, onda adamzatty tolyq joıýǵa kúshi jetetin edi. Muny keıinnen RÝ-da dáleldep, qupııa zertteýler qataryna qosty.
1944 jyly Japonııa vırýs pen bakterııa túrlerin AQSh-qa áýe sharlary arqyly jiberýdi josparlap, daıyndyqty bastady. Alaıda sońǵy sátte japon premeri Todze bul jospardy iske asyrýdan bas tartty. Óıtkeni bulaı bolǵan jaǵdaıda AQSh japon halqyn tolyq joıyp jiberýi múmkin dep túsindi.
«731 jasaǵy» tek qana bıologııalyq qarý túrlerimen aınalysqan joq, sondaı-aq túrli medıınalyq eksperımentterdi de júzege asyrdy. Mysaly 600 adamǵa synaq jasaý arqyly olar 26 túrli aýrý túrin qalaı emdeý kerektigin túsindi. 47 aýrý túrine ota jasaýdy úırendi.
Sonymen qatar jasaq ǵalymdary adamnyń túrli synaqtarǵa tózimdiligin bilgisi keldi. Sóıtip 2000 qytaı azamatyna túrli jantúrshigerlik synaqtardy jasady. Mysaly olar úsip qalǵan adamdy emdeýdiń eń oıtaıly joly, onyń úsik shalǵan múshesin kesý emes, kerisinshe Farengeıt shkalasy boıynsha 122 gradýs sýǵa salý ekenine kóz jetkizdi. Ony synaq jasaý arqyly anyqtady. Mınýs 20 gradýsta olar adamdy dalaǵa shyǵaryp, aıaq-qolyn sýǵa salyp qoıdy. Úsigen sátte óz sumdyq synaqtaryn iske asyratyn.
Al keıbir jandardy tirideı mýmııaǵa aınaldyrdy. Ol úshin adamdy ylǵaldylyǵy óte tómen nemese múlde joq kameraǵa qamap qoıdy. Saldarynan kameradaǵy adam qatty terlep, shylqyǵan sýǵa aınalatyn. Adam tolyqtaı teri shyǵyp, ólgen sátte, onyń denesin ólshep, jańa ǵylymı jańalyq ashty. Adamnyń salmaǵy 100 keli bolsa, múrdeniń salmaǵy bar-joǵy 22 keli tartatyn. Sóıtip olar adam denesiniń 78% sýdan turady degendi ǵylymı turǵydan alǵash bolyp dáleldedi.
Taǵy bir sumdyq zertteýdi olar vakýmdyq kameralarda jasady. Ondaǵy qaza tapqandardyń qınalysyn elestetý múmkin emes. «Vakýmdyq barokameraǵa biz «tomardy»(qytaılyq) salatyn edik. Sóıtip odan birtindep aýany soryp, ottegin azaıtatynbyz. Saldarynan syrtqy aýa qysymy men adam aǵzasynyń ishki aýa qysymy artyp, adamda túrli ózgerister bastalatyn. Eń birinshi bolyp adamnyń eki kózi syrtyna shyǵyp ketetin. Artynsha ishekteri jylansha ıreleńdep syrtqa shyǵatyn, sodan keıin adam tirideı atalyp ketetin edi» — dep jazdy jasaq ǵalymy bolǵan Harýkı Iono. Osy zertteý túri arqyly olar japon ushqyshtaryna kóterilýge bolatyn bıiktik deńgeıin anyqtap berdi.
Eshqandaı ǵylymı negizge súıenbegen zertteýler men synaqtar da jasalatyn. Mysaly adamdy tirideı kómý, órteý nemese adam denesine jylqynyń, maımyldyń qanyn quıý.
Qanquıly jasaq 1945 jyly 11 tamyzda joıyldy. Anyǵy óz erkimen jumystaryn toqtatyp, Qytaıdan Japonııaǵa evakýaııalandy. 1945 jyly 9 tamyzda KSRO Qytaı jerinde Japonııaǵa qarsy áskerı operaııalaryn bastady. Osy kezde «731 jasaǵy» zertteý keshenin tolyqtaı talqandap, tiri qalǵan tutqyndardy birin qaldyrmaı atyp, gazben tunshyqtyryp kózin joıdy. Zertteý qaǵazdaryn órtep, eń mańyzdylaryn ózimen ala ketti. Keıinnen ol qujattardy AQSh-qa tabystap, ózderiniń bas kepildigin satyp aldy. Osylaısha jasaqtaǵy ǵalymdar óz synaqtary men adamzat aldyndaǵy sumdyq qylmysy, 12 myń adamnyń qurbandyǵy úshin jazasyz qaldy. KSRO-nyń qolyna túsken 11 ǵalym ǵana ólim jazasyna kesildi. Jasaqtyń qalǵan 3 myńǵa jýyq ǵalymdary men zertteýshileri soǵystan keıin AQSh pen Japonııada túrli ǵylymı mekemelerdi ashty. Al Sıro Isıı 1959 jylǵa deıin Japonııada esh alańsyz ómir súrip, Tokıoda óz ajalymen qaza tapty. Búginde Qytaıda bul jasaqqa qatysty úlken negatıvtik kózqaras bar. Resmı Beıjiń Japonııa áli kúnge atalmysh zalymdyǵy úshin keshirim suramaǵanyna ókpeli.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
