Өткен ғасырдың 60-жылдарынан бастап адамзат бүгінге дейін онға жуық экономикалық дағдарысты бастан өткізді. Дегенмен аталмыш орын алған жағдайлардан ең жойқыны - 2008-2013 жылдар аралығында орын алған Дүниежүзілік экономикалық дағдарыс болды әрі оның салдары бүгінгі күнге дейін әсерін тигізіп келе жатыр. АҚШ-та басталған бұл қаржылық дағдарыстың дамуы, ауқымы мен салдары бойынша оны тек 1930 жылдардағы Ұлы депрессиямен салыстыруға болады. 2009 жылы дүниежүзілік ЖІӨ Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін алғаш рет теріс динамиканы көрсетті.
Сондай-ақ, қаржылық дағдарыс тек несиелік туынды құралдардың күйреуінен болған жоқ екенін де айта кету керек. Дағдарыстың себебі -көптеген өзара байланысты факторлар мен проблемалардыңжиынтығы болып табылады. Мәселен, сауатсыз экономикалық саясат, қаржы секторын реттеуден бас тарту қаупі, нарық қатысушыларының қолданылған сандық модельдерге тым сенімді болуы, сақтандырудағы проблемалар, қор биржасында тым жоғары қолданыс, несие түріндегі арзан ақшаның болуы дағдарыстың дамуына елеулі үлес қосты.
Дегенмен, дағдарыстың туындауына басты себептің бірі – құнды қағаздар мен ипотека жүйесі болатын. Яғни, ипотекалық банктер қарыз алушыларға тұрғын үй сатып алу үшін біржолғы қажетті ақша сомасын қарыз алушының 15-30 жыл ішінде несие төлеу міндеттемесіне айырбастап, қымбаттау мөлшерлемесін ескере отырып бергенінен бастау алды. Несие беруші банктің көзқарасында, несие бойынша дефолт тәуекелі оның балансында, сондықтан ол болашақта көбірек табыс табу үшін мүмкіндігінше көп ипотекалық несие беруге ынталандырады. Несие алушының көзқарасы бойынша қарыз бойынша пайыздар пайыздық мөлшерлемені өтейтін тұрғын үй құнының өсу перспективасы сияқты үлкен емес. Әрине, несие беруші несиені әдейі төлемейтін жағдайды қоспағанда. Бұл стратегиялық, жоспарланған дефолт деп аталады. Oliver Wymanкомпаниясы 2009 жылы зерттеу жүргізіп, 2008 жылғы барлық дефолттардың 20% - ы дәл осылай болғанын және олардың көпшілігі бизнесті несиелендірумен байланысты екенін анықтаған.
Бастапқыда жүйе өте жақсы жұмыс істеді. Қысқаша түсіндіретін болсақ, онда белгілі бір қарыз алушыға берілген ипотека бойынша қарыз банкке үстеме бағамен берілді, ол көптеген осындай несиелерді бағалы қағазға салып, содан кейін оны сенімді инвестиция түрінде инвесторларға үстеме бағамен сатты. Ал инвесторлар ай сайын купондық кіріс алатын қағазды алуға разы болды. Сонымен қатар, бұл тәсіл ипотекалық банктерге капиталды босатуға және көбірек несие беруге мүмкіндік берді. Мұндай қарыз қағаздарына әртүрлі атаулар берілді. Мысалы, ИБҚ-ипотекалық бағалы қағаздар, ипотекамен қамтамасыз етілген облигациялар - ИБО және ҚЕМ – қамтамасыз етілген борыштық міндеттемелер.
Алайда, құпияландыру таралуымен жаңа сапалы қарыз алушылардың өсуі шексіз бола алмайтын мәселе туындады. Дәл осы жерде тәуекелдер күшіне енді, яғни, ипотекалық қарыз алушының стандарты төмендеді. Жаңа ипотекалық несиелерге сұранысты қанағаттандыру үшін несие берушілер қарыз алушыларға қойылатын талаптардың стандарттарын төмендетіп, тәуекел деңгейін арттыра отырып, сенімсіз жеке клиенттерге несие бере бастады. Нарыққа жаңа ипотекалық компаниялар келді. Атап айтқанда, несиелік тарихы нашар және сенімділігі төмен клиенттерге өзгермелі мөлшерлеме бойынша ипотека беру танымал болды. Банктер бірден бірнеше үйге және табысы төмен адамдарға ипотека бере бастады. Мұның бәрі жұмыс істеді, өйткені ставкалар жасанды түрде төмендетіліп, үй бағасы үнемі өсіп отырды. Бірақ бұл өзгергеннен кейін құлдырау орын алды. Адамдар ай сайынғы ипотекалық төлемді төлей алмады, дефолт көшкіні басталды. Оларға мақсатты дефолттар да қосылды, өйткені тұрғын үй құны ипотека құнынан төмен болды (тіпті пайыздарды есептемегенде де).
Пайыздық мөлшерлемелер қарызға қызмет көрсету шығындарын білдіреді. Сонымен, 2004-2006 жылдар аралығында Федералды резервтік жүйе пайыздық мөлшерлемені көтерген кезде, бұл ипотека мөлшерлемесінің жоғарылауына әкелді. Көптеген үй иелері енді ай сайынғы несие төлемдерін төлей алмады және мақсатты түрде ипотека бойынша дефолт жариялай бастады. Бұл бұрын-соңды болған емес.
Дегенмен, несие мәселелерінің өзі қаржылық дағдарысты тудыруы мүмкін емес. Бұл жерде дұрыс есептей алмау, сақтандыру, машиналық есепке сену секілді факторлар да өз әсерін тигізбей қоймады.
Жаппай банктердің сәтсіздігі мен АҚШ-тағы акциялар бағасының төмендеуінен кейін қаржылық дағдарыс бүкіл әлемді, соның ішінде Латын Америкасын, Еуропа мемлекеттерін, Азия-Тынық мұхиты аймағын және ТМД елдерін шарпыды. Дәл осы уақыт аралығында шикізат бағасының жаһандық өсуі, көптеген ірі халықаралық компаниялардың банкротқа ұшырауы және тарихтағы еңбек нарығында рекордтық деңгейге жеткен жаппай жұмыссыздық байқалды. 2009 жылы дүние жүзінде 200 миллионға жуықжұмыссыз адам болған. Ал Қазақстанда 2009 жылы доллар 120 теңгеден 150 теңгеге дейін көтерілді. Ал орташа жалақы 456 долларды (67 333 теңге) құрап, 2008 жылмен салыстырғанда 9,7 пайызға төмендеген.
Әрине 2008 жылғы қаржылық дағдарыстан бері көп нәрсе өзгерді. Дәлірек айтқанда, Волкер ережесі банктер жүргізе алатын сауда операцияларын шектеді. Қаржы жүйесіндегі жауапкершілік пен ашықтықты арттыруға, банкроттық рәсімдерін реттеуге бағытталған Додд – франк Заңы пайда болды. Алайда, бұрынғыдай қалып, өзгермеген дүниелердің де бары жасырын емес. Мұндағы басты мәселе – қателік кімнен кеткендігінде емес, себебі қаржы жүйесі тәуекелсіз жұмыс істей алмайды. Бастысы тәжірибе көрсеткен қате модельдерді ысырып тастай алуында. Ал біз аталмыш дағдарыс үйреткен ең үлкен сабақ – бәрі біз ойлағандай бола бермейтінін, тіпті біз ойламаған шыңырауларға лақтыруы мүмкін екенін әрдайым есте ұстағанымыз абзал.
Олжабек Жансая
