Соңғы аптада «Болашақ» білім беру бағдарламасының төңірегінде айтарлықтай дау болып жатыр. Сенат депутаты Андрей Лукин өз сөзінде бағдарламаны сынға алып, оны іске асыруда мыңдаған бұзушылықтар анықталғанын, стипендиаттардың еңбек қызметіне мониторинг жүргізудің және оларды оқытуға жұмсалған бюджет қаражатын өтеудің тиімді тетігі жоқ екенін айтты. Шын мәнінде не болып жатыр? Осы тақырып бойынша Tengri Education «Болашақ» бағдарламасының Халықаралық бағдарламалар орталығының басшысы Әлия Оспановамен сөйлесті, деп хабарлайды «Адырна» ұлттық порталы.
«Болашақ» бағдарламасы бойынша қанша қазақстандық білім алды?
Әлия Оспанова:
«Болашақ» стипендиясы 1993 жылы 5 қарашада бекітілді. Бағдарламаның барлық кезеңінде 15 871 стипендия тағайындалды. Негізгі міндеті – мемлекеттің сапалы кадрлық резервін құру. Стипендиаттар өздерімен бірге Отанына жаңа идеялар мен тәсілдерді, network деп аталатын әлемдік кәсіпқойлар қауымдастығымен қалыптасқан коммуникацияларды әкеледі.
Олардың қаншасы өз міндеттемелерін орындап, Қазақстанға оралды?
Әлия Оспанова: Жалпы саны 15 871 түлек болса, сенатор Лукин атап өткендей, бүгінгі күні 268 түлек Қазақстанға оралмаған.
-Енді олар ақшаны мемлекетке қайтаруы керек, - дұрыс түсіндім бе?
Әлия Оспанова:
Әрине, барлық стипендиаттар салынған қаражатты міндетті түрде мемлекетке қайтарады. Стипендия ережелеріне сәйкес, студент оралғанына немесе оралмағанына, университетті бітіре алғанына немесе бітіре алмағанына қарамастан, мемлекеттік қаражат арнайы шартпен қорғалады - студенттер біздің орталықта өз мүлкін кепілге қояды. Яғни, егер бұл студенттер елге оралмаса, біз сот ісін бастауға және осылайша жұмсалған қаражатты мемлекетке қайтаруға құқылымыз.
Қанша соманы қайтаруға болады?
Әлия Оспанова:
Тек 2023 жылы мемлекеттік бюджетке 1 579 864 659,54 (1 миллиард 579 миллион) теңге мөлшерінде қаражат сомасы қайтарылды. Жұмыс нәтижесінде келесі жылы мемлекеттік бюджетке 1 135 299 418,89 (1 миллиард 135 миллион теңге) көлемінде қаражат қайтарылады деп күтеміз. Басқаша айтқанда, аталған 268 саны іс жүзінде "Болашақ"стипендиясы иегерлерінің жалпы санының 2% - дан азын құрайды. Қалай болғанда да, біз осындай оқшауланған жағдайлар болса да, тіпті студенттер Отанына оралмаған кезде, жұмсалған қаражатты мемлекеттік бюджетке қайтарамыз.
Ақшаны қайтару қалай жүзеге асырылады?
Әлия Оспанова: Бұл процессті қалай түсінеміз және мұнда не маңызды. Біріншіден, халықаралық бағдарламалар орталығы барлық осы процесте бағдарлама әкімшісі ретінде әрекет етеді. Біздің басты міндетіміз – стипендиаттың құжаттарын қабылдауды жүзеге асыру, ол сәйкес келуі тиіс барлық критерийлерді верификациялау, бірақ орталықтың стипендия беру немесе одан айыру туралы шешім қабылдауға құқығы жоқ. Шешім қабылдау Тәуелсіз ведомствоаралық орган болып табылатын Ұлттық Республикалық комиссияға жүктеледі. Айта кету керек, орталық та, ғылым және жоғары білім министрлігі де үміткерлерді іріктеуге немесе стипендиядан айыру процесіне әсер ете алмайды.
Қандай жағдайда стипендиядан айырады және ол қалай жүзеге асады?
Әлия Оспанова:
Стипендия әр түрлі себептермен алып тастайды: бірінші жағдай – стипендиат нашар оқыған және оқудан шығарылған жағдайда, екіншісі – стипендиаттың өзі бас тартқан кезде, мысалы, Гарвардқа түсіп, біздің бүкіл процесстен өтті, республикалық комиссия оң шешім шығарды, біз оны стипендиат деп атаймыз. Бірақ кенеттен бірнеше ай ішінде ол басқа грантты өз бетінше алады. Гарвардта оқуға Нұрлан Қаппаров Қорының елде белгілі гранты немесе университеттің өзінен гранттар бар. Стипендиат бізге келіп, стипендиядан бас тартуды сұрайды. Шәкіртақыдан айыру тізімін жасап, Ұлттық республикалық комиссияға жібереміз, әрбір жеке істі талдап, содан кейін тиісті шешім қабылданады.
Бағдарлама бойынша барлық міндеттемелерін орындағандар саны қанша?
Әлия Оспанова:
Стипендиаттардың 98% пайызы оралды, олар өз Отанының игілігі үшін еңбек етеді. Егер сандарға жүгінсек, бізде жақсы көрсеткіштер бар. 9 527 түлек бүкіл бағдарлама шеңберінде өздерінің шарттық міндеттемелерін толық орындады. 2 987 еңбек өтілінің мониторингінде, олар қазіргі уақытта ҚР аумағында өз міндеттемелерін пысықтауда. 91 декреттік демалысқа немесе емделуге байланысты еңбек шарты бойынша міндеттемелерін орындауды кейінге қалдырды.
Бағдарлама аяқталмай тұрып кепілді алып, сатуға бола ма?
Әлия Оспанова:
Кепілді өзгерту тәртібі бар. Мысалы, студент бастапқыда анасының пәтерін кепілге қойған, бірақ кейін өз пәтеріне ақша тауып, оны сатып алып, оны кепілге ауыстыруды сұрайды. Яғни, анамның пәтеріндегі ауыртпалықты алып тастап, өзімді орнына қойыңыз. Айта кетерлігі бұл жерде Орталықтың тиісті құжаттар болмаған кезде ауыртпалықтан жылжымайтын мүлікті алуға құқығы жоқ екенін түсіну маңызды.
Бағдарлама түлектері Қазақстанның еңбек нарығының нақты талаптарына сай келмейтін мамандықтар бойынша білім алуда ма?
Әлия Оспанова:
Шын мәнінде, 1993 жылы бағдарлама құрылғаннан бері білім салаларына белгілі бір басымдық талаптары қойылмаған. Мемлекет Басшысы Қасым-Жомарт Кемелұлы 2022 жылы халыққа Жолдауында бағдарламаның векторын өзгертті және біз арнайы квоталар бөлген медициналық және инженерлік-техникалық кадрларды даярлауға басымдық берді. Халықаралық бағдарламалар орталығында жеңілдік санаттарының тізбесі құрылды, оған медицина, инженерлік-техникалық бейін саласындағы мамандар, ауылдық жерлерден үміткерлер кіреді. Егер жоғарыда аталған санаттағы үміткерлер тілді жеткілікті деңгейде білмесе, онда біз ЦМП ретінде олардың ағылшын тілін оқытуын жабамыз. Менің ойымша, бүгін біздің бағдарламамыздың өзгеруінің нәтижесін байқауға болады. Мемлекет басшысының тапсырмасы бойынша енгізілген жаңалықтардың бірі біздің өңірде баламасы жоқ "500 ғалым" бағдарламасы болды. Бағдарламаның алғашқы стипендиаттары елге оралды, ал қазір бізде осы жылға қабылдау жүріп жатыр, сонымен қатар облыстар бойынша әртараптандыруға баса назар аударылуда. Менің ойымша, ғалымдар әлемдегі ең жақсы ғылыми-зерттеу орталықтарында тағылымдамадан өткеннен кейін көрсеткен нәтижелер еңбек нарығының қажеттіліктерін қанағаттандыру қабілетін растайды.
Мамандық бойынша жұмысқа орналасқандардың пайызы қанша?
Әлия Оспанова:
Өте маңызды сұрақ. Өйткені егер стипендиаттар мамандықтан тыс жұмыс істесе, біз олардың жұмыс істегендерін қабылдай алмаймыз. Біздің міндетіміз, нормативтік-құқықтық актілерге және стипендиатпен жасалған шартқа сәйкес, бұл оны тікелей ҚР-да өзінің кәсіби даярлық бағыты бойынша пысықтау. Яғни, басқаша айтқанда, өз міндеттемелерін орындайтын барлық стипендиаттар, олардың барлығы мамандық бойынша жұмыс істейді.
Біздің елімізде жұмыс істейтін болашақтардың жарқын мысалдарын атай аласыз ба?
Әлия Оспанова:
Бағдарлама белгілі бір әлеуметтік түрге айналған қарапайым отбасылардан шыққан мыңдаған стипендиаттар әлемнің үздік университеттерінде білім алып, еліміздің кез келген қалаларында жұмыс істей алды. Мәселен, кардиохирург түлегі Бауыржан Рақышев бүгінде жүрекке 5 мыңға жуық бірегей ота жасады. Бұған дейін мемлекет азаматтарымызды шетелдік клиникаларға жіберуге миллиардтаған қаражат жұмсаған, ал қазір оларды Қазақстанда түлектеріміздің күшімен емдеуге мүмкіндік туды.
Тағы бір мысал - АҚШ-тағы ең үздік университеттердің бірі Джон Хопкинсте ғылыми тағылымдамадан өткен геолог-ғалым Сезім Мұстапаева. Қазақстанға оралғаннан кейін ол Орталық Қазақстандағы барлау экспедицияларына қатысуды жалғастыруда. Дәрігер Медет Маханбет құлаққа ерекше операция жасайды. Мұндай операциялар әлемнің 5 елінде ғана жасалады. Медеттің арқасында Қазақстан осындай операция түрлерін жасай алатын алтыншы елге айналды.
Бағдарлама студенттер үшін көші-қон құралына айналды деп ойламайсыз ба?
Әлия Оспанова: Егер 12,5 мың стипендиаттың 9,5 мыңы келіп, өз міндеттемелерін орындап, Қазақстанда еңбек етсе, ал 3 мыңы мониторинг бойынша елде еңбек етсе, онда қайтып келетіндер санын көре аламыз. Бұл біздің ең үлкен артықшылығымыз. Менің ойымша, бұл көші-қон немесе еңбек туризмі туралы емес. Біз стипендиаттарымыздың келуін де, кетуін де қадағалаймыз.
Қазақстанда шетелдік жоғары оқу орындарының филиалдары ашылса, «Болашақ» бағдарламасының мәні бар ма?
Әлия Оспанова: Әрине, шетелдік университеттердің филиалдарының ашылуы жоғары білім беру тарихындағы маңызды кезең. Бірақ сапалы зертханаларды құру үшін уақыт қажет. Ал қазір шетелде оқитын студенттер - Қазақстан Республикасының аумағында құрылған жаңа филиалдарда жұмыс істеуге және зерттеулер жүргізуге қабілетті.
Екінші жағынан, егер халықаралық тәжірибені зерделейтін болсақ, ең озық білім беру жүйелері бар елдерде шетелде оқуға және тәжірибе алмасуға әрдайым қаражат бөлінеді. Неліктен халықаралық тәжірибе маңызды? Өйткені индустриялық революция дәуірінде әлемнің әрбір дамыған елінде шетелде білім алған және қажетті ақпаратты өз бетінше меңгерген кадрлық әлеуеттің болуы маңызды.
«Адырна» ұлттық порталы
