Қазақстанда сәләфилік идеологиялық ағымдардың сопылардан басымдығының кейбір ерекшелігіне тоқтала кетейік. Араб тіліндегі «сәләф» сөзі «алдыңғы өткендер, бұрынғылар» деген мағына береді. Сәләфизм – алғашқы мұсылман қауымының заманын «алтын дәуір» санап, соған негізделген қоғамдық қатынастар құруды көздейтін ХІІ ғасырдың басында пайда болған идеологиялық ағым, сәләфиттер осы жолды «таза дін» деп санайды. Сәләфизм идеологиясы өзге діни мазхаб- тарды, сопылық тариқаттарды мойындамайды. Қазір сәләфизм Сауд Арабиясының ресми діні әрі саяси-идеологиялық доктринасы саналады.
Сауд Арабиясы корольдігі атауымен құрылған мемлекеттің ислам дінінің тарихи бастауына себепші болған Мәдина, Мекке сияқты қалаларды қамтуы сәләфизм идеологиясына артықшылық беріп тұр. Мұсылманның бес парызының бірі – қажылықтың Сауд Арабиясы белгілеген тәртіппен өткізілуі осы санатқа жатады.
Сондықтан Қазақстандағы сәләфилік ағым идеологиясының таралуының бір бағыты қажылық арқылы жүзеге асып жатқанын айта кеткен жөн. Мұны Қазақстан мен Сауд Арабиясының өзара мәдени байланысы деп те қарастыруға болады. Бұдан басқа екі елдің инвестиция, сауда саласында және басқа да экономикалық байланысы бар.
Халықаралық деңгейдегі жылышырайлы қарым-қатынас ресми Астананың сәләфилік идеологияға қарсы нақты әрі қатаң позиция ұстануына қолбайлау болып тұрған сияқты. Мысалы, Қазақстан соттары «Хизбут-Тахрир», «Таблиғи жамағат» сияқты кейбір ұйымдардың қызметіне тыйым салды. Бірақ, бұл ұйымдардың ел аумағында адамзатқа қарсы қылмыс жасағаны жөнінде нақты факті жоқ. Есесіне Ақтөбеде қарулы «жиһад» жасаған топтың немесе Сирияға «халифат» құру үшін соғысқа аттанған жүздеген қазақстандықтың сәләфизмнің радикал идеологиясымен уланғанын жұрттың бәрі біледі. Қазақстан билігі тек Атырауда жарылыс ұйымдастырған «Халифат сарбаздары» сияқты сәләфизм идеологиясын негізге алып құрылған жекелеген ұйымдарға ғана үкім шығарды. Осындай оқиғаларды сараптай келе, ресми Нұр-Сұлтанның сәләфизм идеологиясына қарсы нақты қадамдарға бара алмауының себебін Сауд Арабиясымен арадағы қарым-қатынасты бұзғысы келмеуімен ғана түсіндіруге болады.
Әрине, сырттай арағанда, діни экстремизм мен терроризмге қарсы күресте Сауд Арабиясы мен Қазақстан өзара әріптестік танытып отыр- ғандай көрінеді. Оның мысалы ретінде Сауд Арабиясы сол елде жасырынып жүрген Абдухалил Абдужаббаров («шейх Халил»), Ділмұрат Махаматов (Абу Мухаммад), Назратулла Абдулкадиров (Абу Марьям) сияқты деструктивті уағызшыларды Қазақстанның өтінішімен қамауға алып, кейбірін экстрадиция жасап үлгерді. Бұл ақылға сыйымсыз болып көрінуі мүмкін. Айталық, Абдухалил Абдужаббаров сәләфизмнің суруриттер тармағының уағызшысы болды. Ал суруриттер Сауд Арабиясының АҚШ-пен әскери әріптестігіне қарсы құрылған діни-саяси ағым екені, олар кез келген «кәпір» елмен байланыс жасауды күнә санайтыны белгілі. Сондықтан суруриттер 1991 жылдан (Парсы шығанағындағы дағдарысқа орай АҚШ сол жылы Сауд Арабиясымен әскери көмек беру жөнінде келісім жасады) бері Саудия Корольдігінің оппоненттері саналады. Осы тұрғыдан алғанда, Сауд Арабиясының Қазақстанда мұсылмандардың радикалдануына себепші болған уағызшы Абдухалил Абдужаббаровты ұстап беруі заңды құбылыс. Ал Сауд Арабиясы мен АҚШ-тың әскери әріптестігін «мұсылман әлемінің қауіпсіздігінің кепілі» тұрғысынан тәпсірлеп, Саудия короліне қиын кезеңде қолдау білдірген діни идеологтардың көзқарасын қолдағандар «матхалиттер» деп аталады. Жоғарыда аты аталған Ділмұрат Махаматов пен Назратулла Абдулкадиров сәләфизмнің осы бағытының өкілдері болатын. Олай болса, «Сауд Арабиясы билігі сол елді паналап жүрген қазақстандық мадхалиттерді шетінен неге ұстап беріп жатыр?» деген түсінбестік туындауы мүмкін.
Таяу Шығыс пен Араб түбегіндегі, Парсы шығанағы маңындағы саяси процеске көз жүгіртсек, соңғы жылдары экономикасы мұнай-газ өндірісіне тәуелді елдердің Еуропа мен АҚШ-қа қатысты саясатында елеулі өзгеріс байқалады. Әсіресе, династиялық қауымдасу тәсілімен басқарылатын Сауд Арабиясы билігінің ішінде қайшылық бар. Корольдікте жоғарғы лауазымды қызмет атқаратын ханзадалардың бірсыпырасы батыс елдерімен, әсіресе АҚШ-пен қарым-қатынасқа сыни тұрғыда қарайтын сияқты. Сауд Арабиясының Стамбулдағы консулдығында осы жылдың қазан айында америкалық Washington Post басылымының ұлты араб журналисі Жамал Хашоггидің айуандықпен өлтірілуі бекер емес. Журналистің өліміне қатысты тергеу Сауд Арабиясы билігіндегі жоғары лауазымды адамдардың осы қылмысқа тікелей қатыстылығын көрсетті. Ал кейбір сарапшылар Сауд Арабиясы мен аймақтағы басқа да мемлекеттерде матхалиттер жеңіліс тауып, сәләфизмнің суруриттік діни-саяси идеологиясы кеңінен қанат жайып, мемлекеттердің халықаралық саясаттағы ұстанымына қатты әсер ете бастағанын айтады.
Сауд Арабиясын паналап барған сәләфизмнің қазақстандық матхалит уағызшыларының шетінен қамауға алынып жатуының басқа да себебі бар. Идеологиясының түпкі тірегі сәләфилік болғанымен, қазақстандық матхалиттер мен суруриттердің арасындағы қайшылық бұрыннан ушыққан. Саяси ұстанымы матхалиттердікі сияқты «байсалды» болмаса да, Қазақстанда суруриттердің ықпалды екені байқалады. Олардың қадағалауындағы «Асыл арна» діни-танымдық телеарнасы емін-еркін хабар таратып жатыр, қажылық, кіші қажылық сияқты діни рәсімді өтеуге алып баратын туристік компанияларға да ықпалы бар, діни-танымдық әдебиет шығаратын қорлар құрып алған, ұлттық салт-дәстүр мен руханият тақырыбын желеулетіп әртүрлі семинарларда жасырын уағызын емін-еркін жүргізеді және т.б. Ал матхалиттердің Ділмұрат Махаматов, Назратулла Абдулкадиров, Тоиржан Ибрагимов, Октам Зауырбеков сияқты көсемдері әлеуметтік желідегі немесе жасырын құжыраларда шектеулі мүмкіндікті пайдаланып қана жалғызілікті уағыз жүргізіп келді. Мұндай кезде аты да, заты да сәләфи болғанымен, «екі қошқардың басы бір қазанға сыймайтыны» белгілі. Сондықтан суруриттер өздерінің қазақ қоғамы ішіндегі үстемдігі мен ықпалын пайдаланып, билікті матхалиттерге айдап салып отырғанын жоққа шығаруға болмайды.
Сәләфизм идеологтарының ықпалымен намазға жығылып, дінге бет бұрған, кейін «құраншылар» деген ағымның лидері саналған философ Асылбек Мусин 2005 жылдардың басында-ақ Қазақстан сыртқы күштердің екпінді саясатының шырмауында қалғанын, шырмап, матап тастау діни-саяси идеологиялар арқылы жүргізіліп жатқанын айтқан болатын. Ол көзге ұрып тұрған негізгі төрт бағытты анықтап берді: Сауд Арабиясы, Иран, Түркия және Қытай.
Оның ойынша, алғашқы үш елдің саяси мақсатты көздейтін діни идеологиясы қазақ топырағына тамыр тартып, әбден күшейіп алған, тіпті ҚМДБ солардың корпоративтік одағына айналды. Қазақ жеріндегі Шыңғысханды дәріптеу арқылы жүріп жатқан тәңіршілдік идеясының қайтадан түлеу процесі – әлгі үш елден тарап жатқан идеологиялық интервенцияға қарсылық, бұған бірінші кезекте Қытай мүдделі. Кезінде Шыңғысханды талмай насихаттап жүрген философ Нұрлан Әміреқұлов пен Асылбек Мусин арнайы кездесіп, тәңіршілдіктің ежелден буддизммен байланысы барын, қазір бұл діни идеологияны Қытай аймақтағы елдерге бағытталған рухани экспансия ретінде пайдаланып жатқанын қолмен қойғандай етіп дәлелдеп айтып берген. Алғашқыда дәлелді бұл пікірді қабыл алған Н. Әміреқұлов Асылбек Мусин қайтыс болған соң тәңіршілдікті насихаттауды қайта күшейтіп, Шыңғысханды қазақ ұлтын құрушы тұлға ретінде дәріптеп жатыр.
Діни идеологиялар қайшылығы Қазақстанды сыртқы күштердің саяси күш сынасу алаңына айналдырып жіберді. Тіпті Сауд Арабиясының ресми діні саналатын сәләфизмнің өз ішінде пайда болған суруриттер мен матхалиттердің текетіресі Қазақстанның саяси аренасында көрініс беруі таңғаларлық жағдай. Егер сәләфизмнің белсенді уағызшыларының атын атап, түсін түстесек, онда олардың бәрі ұлты өзбек Қазақстан азаматтары (діндарлар арасында Дарын Мұбаров өзбектенген қазақ, ал Тоиржан Ибрагимов өзбектенген тәжік деген пікір айтылады) екенін әрі елдің оңтүстігінен (ОҚО – қазіргі Түркістан облысы және Жамбыл облысы) шыққанын білеміз. Мұндағы парадокс уағызшылардың ұлты өзбек болғанында емес, оңтүстікте туып-өскен бір менталитетті адамдардың сурурит және матхалит болып екіге жарылып, сәләфизм аясында өзара аяусыз идеологиялық күрес жүргізіп жатқанында. Бұл Қазақстандағы діни-саяси идеологияның көпқырлы сипатын ғана емес, әбден ушыққан рухани дағдарысын айшықтайды.
Діни-саяси идеологиясының негізгі платформасы шиизмге барып тірелетін сопылық тариқаттар да Қазақстанды өзара есеп айырысу алаңына айналдырып алды. Түркиялық күрд Саид Нурсидің ілімі бойынша құрылған «нұршылар» тариқатының ықпалы Қазақстанда 90-жылдардың басында-ақ күшейе бастаған. Кейде оларды «гүленшілер» (Фетхулаһ Гүлен есімімен байланысты, ол қазір АҚШ-та эмиграцияда жүр) деп те айтады. «Гүленші-нұршылар» Қазақстанда түрік-қазақ оқу орындарымен қатар, діни ағарту медреселерін де көптеп ашып, үміт күттіретін қазақ мүридтерге арнайы стипендия беріп, Мысырдағы әл-Азһар университетінде оқытып әкелді. Қазір олардың көбі мешіттерде имамдық етеді, кейбірі дінтанушы ретінде мемлекеттік құрылымдарда қызметте, бас мүфтидің орынбасары лауазымына дейін көтерілген «нұршылар» бар. Мұның бәрі Ататүрік қалыптастырған Түркия Республикасының зайырлылық принциптерін қорғау үшін әркез әскери төңкеріс арқылы діни идеология шырмауына тежеу салып отырған генералдар мен адмиралдардың билікті азаматтық секторға (Өзал – Демирел – Ердоған) берген соң етек алған жағдайдан кейінгі процесс.
Бертінде саясатын күрт өзгерткен Түркия басшысы Ердоған мен «гүленшілердің» арасы ушықты. Елде «гүленшілерді» жаппай қудалау басталды. Түркия басшысы оқу-ағарту жұмысымен шетелде жүрген Фетхулаһ Гүленнің жақтастарын ұстап беріп, «гүленшілердің» қатысы бар оқу орындарын жабу жөнінде өзге мемлекеттерге ресми өтініш жасаған. Орталық Азияның кейбір мемлекеттері Ердоғанның бұл өтінішін құптады. Ал Қазақстан қазақ-түрік университеттері мен лицейлерінің әлдеқашан республиканың білім беру жүйесінің құрамдас бөлігіне айналғанын, олардың «гүленшілермен» байланысы жоғын мәлімдеп, Ердоғанның қаһарынан арашалып қалды. Оқиғалар тізбегінен көріп отырғанымыздай, Түркияның ішкі саясатына қатысты мәселе қазақ қоғамына да әсер беріп, біршама уақыт дүрбелең туғызып барып басылды. Бұл жағдай Қазақстанға сырттан келіп жатқан діни идеологияларға сақтықпен қарауға, олардың шырмауына оратылып қалмауға үйретуі тиіс.
Былайғы жұртқа «зікіршілер» деген атпен белгілі болған Исматулла тариқатының (Қазақстандағы діни ахуалды реттеу мақсатында құрылған жобаның) да ұлттық деп айтуға келмейтін жағы бар. Исламдағы сопылықтың шиизммен байланысы жөнінде тариқаттар идеологиясының қатпарын аршыған кезде-ақ белгілі болған. Ал шиизм о баста Араб түбегінде қалыптасып, кейін қанатын кеңге жайған мұсылман халифатын (теократия- лық мемлекетті) басқаруға қатысты саяси идеологиялық көзқарас қайшылығынан туындаған ағым. Шииттік көзқарастағылар «Пайғамбардың қасиетін қаны арқылы бойына сіңірген ұрпақтары ғана халифатты басқару құқығына ие» деген ұстанымда болды. Осы саяси көзқарас қайшылығы қарулы қақтығысқа ұласып, шииттер халифат билеушісінің мұрагері санап жүрген Хусейнді (Пайғамбардың жиені, Әлидің ұлы) сунниттер әскері Кербала шөліндегі соғыста өлтірді. Осы кезеңде фатимиттер (Пайғамбардың қызы, Хасан мен Хусейннің анасы Фатима есімімен құрылған оппозициялық қозғалыс) деп аталатын қозғалыстың пайда болуы халифаттағы саяси дағдарыстың әбден күшейгенін білдірсе керек.
Жалпы, саяси билікке таласқан кезде үстем шыққан топтың өзінің қарсыласын барынша тұқыр-туы бұрыннан бар әдіс. Кейде бұл әдіс аяусыз репрессияға ұласады. Идеяға берік, бірақ қысымға шыдай алмағандар жігері мен амалы таусылғанда қулығы пен сұмдығы араласып жататын жасырын күрес тәсіліне көшетіні белгілі. Мұның кейбір мысалына жұма намаз оқып жатқан кезде шииттердің немесе сунниттердің мешітінде бомба жарып, талай адамды опатқа ұшыратқан жанкештілердің террорлық әрекетін қосуға болады.
Діни идеологиялық көзқарас қайшылығына қатысты күрестің бейбіт тәсілі – қарсыластың кейпіне кіріп алып, қатерден сақтану. Бұл әдіс-айла «тақыйа» деп аталады. Талай ғасыр бойы қатты қысымға ұшыраған шииттер амалы таусылғанда осындай тәсілге жүгінді. Бұл әдіс былайша тәпсірленетін: егер жаудың ортасында қалып кетсең, өзіңнің шынайы діни нанымыңды жасырып қалуға, тіпті өміріңе қатер төніп жатса, жау идеологияның уағызшысының кейпін танытуға болады. Орта ғасырларда Таяу Шығыс пен Парсы шығанағы маңындағы шиизм идеологиясына берілген кейбір тайпалар «тақыйа» әдісіне салып, өздерін сунниттерше көрсете білді.
Зерттеушілердің пікірінше, бертін келе «тақыйа» қатерден қорғанудың әдіс шеңберінен шығып, шииттердің сунниттерге қарсы идеологиялық жасырын күресінің тактикасына айналды. Сопылық тариқат пірлерінің түгелге жуығы өздерін сунниттер қауымдастығына жатқызатыны, мазхабтарды мо- йындайтыны саяси күрес конъюнктурасынан басқа ештеңе емес деген пікір де бар.
Дінді (Құдай мен Құран) философия арқылы, ал діни сипатты идеологияларды (суннизм, шиизм, мазхабтар, тариқаттар, тәңіршілдік және т.б.) саясаттану ілімі арқылы тану концепциясын ұсынған Асылбек Мусин «сопылардың Маһди идеясын тым әсерлілендіріп жеткізуі және ғажайыпқа бергісіз эзотерикалық түсініктерді христиан дінімен, кейде тіпті иудаизммен қабыстыра отырып көрсетуі суннизмді ішінен іріту үшін жасалып жатқан идеологиялық диверсия» деген болатын. Ол өз пікірін дәлелдеу ішін сопылық тариқаттардың отаны саналатын Бұхара қаласына журналистерден құралған экспедиция жіберіп, жинақталған материалдардың негізінде «Ядовитый туман суфизма-1», «Ядовитый туман суфизма-2» деген атпен екі видео жасады, Исматтула Әбдіғаппар бастаған қазақстандық сопылардың Иранға барып, беделді аятоллалармен құпия кеңесіп қайтқаны жөніндегі жазбаны жариялады.
Философтың ойынша, кезінде адамзат дамуының локомотиві болған ислам әлемі елдерінің құлдырауына билік үшін таласып, мұсылмандарды екіге жарған сунниттер мен шииттер ғана емес, сопылық тариқаттар да кінәлі. Себебі шиизмнің құпия миссиясын жүзеге асырмақ болып жүрген сопылық тариқат пірлері адамзат дамуына аса қажет рационализмді түбегейлі терістеп, ғылым мен білімнің тамырына балта шапты, халықтың монотеистік иманын қияли ертегілерімен бұзды, қоғамда мифтік сана қалыптастырып жүр.
Хорезм аймағында пайда болған сопылық тариқаттардың аңыз-әпсаналарының өзегіне айналған Шақпақ ата, Шопан ата, Қошқар ата, Қаңға баба, Кенттi баба, Асар сұпы және сол сияқты киелі атауларға қатысты мынадай болжам бар: «Хорезмнің бойындағы, Маңғыстаудың ойындағы 360 әулие» – жаһилия (исламға дейінгі дәуірді мұсылмандар осылай атайды) заманындағы Араб түбегі тайпаларының Меккедегі тас құдайларға деген наным-сенімінің жаңғырығы. Ислам тарихында көшпелі араб тайпалары Меккеге жыл сайын келіп (мұны олар қажылық деп атаған), өздері ағаш пен тастан қашап, жануарларға ұқсатып жасап қойған «360 құдайға» табынатыны айтылады. Қысымға шыдамай Мединеге қоныс аударған Мұхаммед пайғамбар күшейген соң өзінің жақтастарымен бірге Меккеге жасаған екінші сапарында осы тас құдайларды қиратқан.
Философ Асылбек Мусиннің ойынша, исламға қарсы оппозицияшыл ұғым ретінде қалып қойған «360 құдайға» деген наным-сенім біртіндеп халифаттың шетіне қарай ысырыла бастаған. Бұл Синай түбегінде «360 құдай» идеясының көп жылдар бойы халыққа өтімді болғаны жөніндегі деректермен дәйектеледі. Кейін исламның бірқұдайлық идея- сына оппозицияшыл «360 құдай» идеясы халифат ауқымының кеңеюіне байланысты Хорезм даласы арқылы Маңғыстау ойпатына қарай ығысқан. Кейін бұған жергілікті сопылық тариқат пірлері де әулие ретінде қосылып, «362 әулиелі Маңғыстау» деген атауға ие болды. Бірақ 362 әулиені түгендеп шығу мүмкін емес, санамалап шыққанда олардың есебі қырықтан аспайды. Бұл сонау Меккеден қуылған, бірақ бірқұдайшыл исламға мойынсұнбай, оппозицияшыл идеяның уақыттың аяусыз тезіне түсіп, әбден әлсіреген сарқыншағы сияқты.
Сопылардың «Сайрамда бар сансыз баб, Түркістанда түмен бап, ең үлкені – Арыстан баб» деп сайрайтын сөз тіркестері де тұрлаусыз. Яссауи атын жамылған сопылық тариқат ілімі бойынша, Арыстан баб есімді сахаба Мұхаммед пайғамбар берген бір құрманы құрттаған тісінің қуысына салып сақтап, төрт ғасырдан кейін Сайрам қаласында туған Ахмет деген балаға жеткізеді. Осы миссияны аяқтаған соң Арыстан баб ежелгі Отырар қаласының маңында дүние салады. Оған арнап сол жерде кесене тұрғызылған. Ертегіге ұқсас бұл оқиғаны тарихи шындық деп қарастыру бекер. Себебі Қырғызстанның Жалалабад аймағында Арыс- тан баб есімді адамның да кесенесі бар. Сопылық тариқат силсаласын (тариқат бастауында болған пірлердің киелі шынжырлы тізбегі) зерттеушілердің пікірінше, Арыстан баб деген – адамның есімі емес, ол сопылық тариқаттың рухани жазирасының басшысының лауазымды атағы ғана. Дегенмен Қожа Ахмет Яссауиге қатысты аңыздың бұл бағыты зерттеу үшін маңызды емес. Маңыздысы – Қожа Ахмет Яссауиді Мұхаммед пайғамбармен байланыстырған Арыстан бабтың тегі мен оның әрекетіне қатысты мәселе.
Аңыз бойынша, Пайғамбар құрма жеп отырғанда бір құрма аузынан түсіп кете береді. Ол бұл жағдайға ойланып қалады да, аузынан түсіп қала беретін құрманы Арыстан бабқа беріп, «шығыста бірнеше ғасырдан кейін өмірге келетін ғұламаға апарып беруді» аманат етеді. Арыстан баб құрманы ауыз қуысына салып алып, бірнеше ғасыр сапар шегіп ел аралайды. Аңызда айтылатын бұл оқиға – Қожа Ахмет Яссауи көрнекті өкілі болып табылатын нақышбанд сопылық ағымының идеологиялық тұғырнамасындағы маңызды мәселе. Себебі, логикаға салсақ, әлгі құрмаға Пайғамбардың сілекейі жұққан, ол Арыстан бабтың аузына түскен соң, соның сілекейімен тағы да шыланған. Сол «қасиетті» құрманы кейін Қожа Ахмет Яссауи жеп қойған соң, оған ерекше қасиет дариды. Сопылық тариқаттар ілімінде «ерекше жаралған адамның» қасиеті қан арқылы ғана емес, организмнен бөлінген кез келген сұйықтық арқылы да жұға береді. Сондықтан сопылық ілімде пірлердің ауызға түкіру дәстүрі қалыптасқан, мүридтер пірлердің дәрет суын немесе аяғын жуған суын ішіп қояды, «пірге қол беру» рәсімі (пірдің қолын сүйіп, қол терісін жалап, оның қасиетін жұқтырып алу) және т.б. бар. Сол сияқты мына аңызда Қожа Ахмет Яссауи Мұхаммед пайғамбардан ғана емес, Арыстан бабтан да қасиет жұқтырып алған деген силсала шынжырының тізбегі дәйектеліп отыр.
Ал бұл аңыздағы «сопылық тариқаттардың шиизмнің құпия миссиясын орындаушы екенін» қалай көрсетуге болады? Мысалы, сопылық силсалада Арыстан баб Қожа Ахмет Яссауидің алғашқы ұстазы саналады. Олай болса, Арыстан баб деген кім? Бұл сұраққа сопылық силсаланы уағыздаушылар екі түрлі жауап береді. Біреулері Арыстан бабтың шын есімі – ұлты парсы сахаба Салман Фарси десе, екінші пікір бойынша, Арыстан баб – төртінші әділ халиф Әлидің парсы әйелінен туған баласы, Мұхаммед ибн Әли әл-Ханафияның дәл өзі немесе соның ұрпағы. Мұнда шындыққа жанасатын ештеңе жоқ, себебі аты бірінші аталған адамның Ирак жерінде мазары бар және ол Пайғамбардың замандасы болмаған, ал Әлидің үшінші ұлы Мұхаммед әл-Ханафия Мәдинада жерленген. Сондықтан мұндағы силсала сипатында құрас- тырылған идеологияның мазмұндық өзегіне ғана назар салған жөн. Яғни идеологиялық мазмұнның астарына көз салсақ, Арыстан бабқа телитін екі адамның да парсыларға қатысы бар. Бұл шиизм- нің дамуына парсы ұлтшылдығының әсері болғанынан және сопылықтық діни идеологиялық ұстыны шиизммен тікелей байланысты екенінен хабар беріп тұр.
Арыстан бабты Әлидің үшінші ұлына теңеу де бекер емес. Шиизмнің Мұхаммед пайғамбардан кейін халифатты басқаруға қатысты саяси көзқарас қайшылығынан туғанын бұған дейін айттық. Сондықтан да шиизмнің «12 қасиетті имам» силсаласынының шынжырлы тізімінде Пайғамбардың туысы әрі күйеу баласы Әли бірінші тұр. Егер Ахмет Яссауиге Пайғамбардан құрма жеткізген Арыстан баб Әлидің үшінші ұлы Мұхаммед әл-Ханафия- ның тап өзі немесе соның ұрпағы деп есептесек, онда сопылардың бұл аңызы «мұсылмандарды Пайғамбардың ұрпақтары басқару керек» деген шиитердің саяси ұстанымына дөп келеді.
Суфизмнің «ақидасы», яғни діни сенімі мен қасиетті тасаууф мінәжатын негіздеп берген ұлты араб Мухиддин ибн Арабиді шииттер пір тұтады және шиғалардың рухани орталығы Кум қаласындағы медреселер мен діни оқу орталықтарында ибн Арабидің еңбектерін арнайы оқытады. Себебі ол шиизм доктринасындағы тасауфф/ирфан мінәжатының ұстанымдарын жүйелеп берді. Жалпы орта ғасырларда Ирак пен Иран жерінде тасаууф пен ирфан мінәжаты қатар дамыды. Сондықтан болса керек, Ахмет Яссауиге Бұхарадағы дәруіш мед- ресесінде дәріс берген, ұлты парсы ұстаз Юсуп Хамаданиге (Иранның Хамадан қаласында туған) шииттер де құрметпен қарайды. Бұл суфизм мен шиизм ілімінің өзара тығыз байланысын көрсетіп тұр.
Сопылық тариқаттар ілімінде Мәһди идеясы ерекше орын алады. Мәһди жөнінде Құранда бір сөз жоқ, ол хадистерді тәпсірлеу кезінде пайда болған ұғым. Мұсылман қауымы адасқан тұста тура жолға бағыттаушы Мәһди – саны жағынан көп сунниттерден үнемі зәбір көріп келе жатырмыз деп қайғыратын шииттер үшін әділеттілікті қалпына келтіруші күрескер. «Ақырзаман алдында көктен Иса түскенде жеті қабат жер астынан шығып, Даджалға қарсы бірге соғысатын Мәһди» идеясы Әлидің екінші ұлы Хусейннің Кербала шөліндегі өлімінен кейін шииттік діни идеологияның маңызды бөлігіне айналды. Шииттердің бір бөлігі Мәһди деп Хусейнді таниды, ал жүйеленген шиизмдегі «қасиетті 12 имам» силсаласының шынжырлы тізбегіндегі 12-ші «жасырын» (жоғалып кеткен) имамды Мәһди деп біледі және ол «Мұхаммед пайғамбардың ұрпағынан болады».
Өздерін сунниттер қауымдастығына жатқызатын сопылық тариқаттардың діни идеологиясында да Мәһди идеясы ерекше орын алған. Исматулла тариқатының «тақсырлары» мен белсенді мүридтері сотталар тұста «Ақиқат» атты екі бөлімнен тұратын деректі фильм түсірген журналист Мұрат Есжанның «Мен көрген Исматулла» деген мақаласында «зікірші» сопылардың Мәһди идеясы шиитердің түсінігімен бірдей, тек оның кейбір тұсын өздерінің іс-әрекетіне сәйкестендіріп тәпсірлейтінін» айтады. Журналистің пікірінше, қазақстандық сопылардың пірі Мәһди идеясын екі бөліп жүйелеген. «Адамзаттың күткен сүйеніші, әзіреті Мәді (Мәһди)» бөлімінде «Пайғамбар әулетіне жататын», «бетінде қалы бар» (Исматулланың да бетінде қалы бар) Мәһди қазіргі Иран елінің шығысындағы Хорасанда пайда болатыны, «жұмысын 1979 жылы бастайтыны» (осы жылы Иранда ислам шииттік революциясы болды) жөнінде қызықты сипаттамалар бар. Сондай-ақ «Мәһдидің көмекшісі» болады, ол «шығыс елінен шығады», «сақалы сирек», «аяғын сылтып басатын», ұлты «араб емес» адам, «1991 жылы ақиқат таңының шапағы ғана көрінеді, адамзатты қаптаған қараңғылық пердесі жыртылады», «2001 жылы ақиқат таңы атады, әзіреті Мәдінің ілімі қоғамға кеңінен тарайды», «2010 жылы көптеген елге жайылады». Оның «көп зікір салып, көп жылайтын», қолында «көк туы бар» «313 шәкірті болады», «Мәдіні қолдайды», бәрі бірігіп алып Меккеге қарай жүреді, жолай «Ирактағы әулие-жақсылар», «Сириядағы қырық шілтен мен пайғамбар әулеттері оларға барып қосылады», т.с.с.
Шииттік нанымдағы Мәһди идеясы ерте замандағы мұсылман қауымындағы саяси көзқарас қайшылығының тарихын ғана емес, бүгінгі саяси амбициясы басым екі елдің – шииттік Иран мен сәләфилік Сауд Арабиясының Таяу Шығыс аймағындағы текетіресін үнемі еске салып отырады. Ирак пен Сирия жеріндегі қантөгістің экономикалық мүддеден кейінгі екінші себебі – бірі екіншісінің наным-сеніміне төзбейтін діни идеологиялардың қақтығысы. Ал ауық-ауық жұма намаз кезінде шииттер сунниттердің, сунниттер шииттердің мешітін ішінде құлшылық жасап жатқан жүздеген адамымен қоса жарып жіберетін оқиғаларға наным-сенім қайшылығынан туындайтын өшпенділік қана себеп. Әрине, Қазақстанда және оңтүстігін орап жатқан түркі республикаларында шииттер жоқ, бар болса, олардың саны тым аз. Дегенмен, жоғарыда айтылған жайттарды есепке алсақ, шиизмнің жасырын («тақыйа») идеологиясының қанат жайып бар жатқанын сезе бастаймыз. Бұл аймақтағы діни ахуалды күрделендіре береді. Осындай кезеңде Исматулла сияқты сопылық тариқат пірлері сол идеологияның мақсатты мүддесін ашық уағыздағаны қауіптің бұлтын тіпті қоюлата түсетіні анық.
Әлем мұсылмандары Мекке мен Мәдина қалаларын діннің бастауы әрі исламның қазіргі орталығы санайды. Шиизмді ресми діни идеология ретінде қабылдаған Иран Ислам Республикасы Сауд Арабиясының осы артықшылығын әлсіреткісі келеді. Имам Хусейннің өлген күніне орай аза тұту, Мәһдиді күту, Мәһдиге құрметті орын дайындап қою сияқты рәсімдер мемлекеттік идеологияның өзегіне айналды. Осы және саяси басқа себептерге қатысты қарсылығын білдірген Сауд Арабиясының билігі Иранға қажылық квотасын бермей қойған кездері де болды. Жалпы, суннизм мен шиизм арасындағы қайшылық Үндістаннан Гибралтарға дейінгі аймақтағы елдердің шешімін таба алмайтын күрделі саяси проблемасына айналып отыр.
Сопылық тариқаттардың идеологиясында исламды орталықсыздандыру бағыты бары да жасырын емес. «Бабтардың бабы – Хорасанда, сансыз бабтар – Үндістанда, Бабтар басы – баб Арыслан», «Түркістанда түмен баб, Сайрамдағы сансыз баб, Отырардағы отыз баб», «Маңғыстауда пір Бекет, Түркістанда Қожа Ахмет», «Арыстан бабқа түне, Қожа Ахметтен тіле» сияқты тіркесін құрастыру үшін айта салған ақындардың өлең жолдары дәлелі түгел ақиқаттай халық нанымына сіңісіп кетті. Мысалы, Бұхара маңындағы Баһауидин Нақышбанд (нақышбанд сопылық тариқатының негізін салушы) кесенесі аймақтағы мұсылмандардың құлдық ұрып, зиярат ететін киелі орнына айналды, ал Бұхара қаласы Ханафи мазхабына ықпалдасқан сопылар үшін де Мекке мен Мәдинадан бір кем емес. Соңғы жылдары «Түркістан – иісі мұсылманның рухани орталығы, сондағы Қожа Ахмет Яссауи кесенесіне үш рет зиярат ету – бір қажылыққа тең» деген кесімді сөз айтылып жүр. «Арабқұл болмайық!» деп жиі айтылатын ұранды сөзде де діни өшпенділіктің желі еседі. Осындай тым ұшқары идеология, ислам дініндегі Мекке мен Қағбаны керексіз ету басқа діни идеология өкілдерінің, әсіресе сәләфизм уғызшыларының ашу-ызасын тудырып отыр. Тіпті қазақ зиялы қауымында беделді тұлғаның: «Құдайға серік қосатын Яссауи кесенесін қиратып, тып-типыл қылып тастау керек» деген өшпенді пікір айтқаны бар.
Бірде мен осы мәселе бойынша Асылбек Мусиннің пікірін сұрадым. Оның ойынша, радикал ой өзіне қарсы радикал пікір туғызатыны заңды құбылыс, бұл мұсылмандар арасындағы өзара өшпенділікті күшейте береді. Шиизм мен суннизм арасындағы қайшылық тым тереңдеп кеткен. Әзірге оны ислам қауымдастығы дискурсында шешу мүмкін емес, Таяу Шығыс пен Парсы шығанағы маңында әлемнің алпауыт елдерінің мүддесі қайшыласып тұр. Оның ойынша, Орталық Азияның постсоветтік республикаларында немесе жеке-дара Қазақстан аумағында діни идеологиялар кикілжіңінің қақтығысқа апаратын қаупін сейілтуге болады. Бірінші кезекте сопылық тариқаттар культ жасап отырған ғимараттар мен тұлғаларды тұмшалап тастаған мифтерді ғылыми зерттеу жасау арқылы эзотерикалық түсініктен арылту керек. Мысалы, Ахмет Яссауидің «Диуани Хикметін» дін философиясы ретінде емес, поэзиялық шығарма деп қарастырған жөн. Ал ақын тұлғасын мифтендірудің тіпті жөні жоқ. «Диуани Хикметті» де, Қожа Ахмет Яссауиге Әмір Темір салып берген алып кешенді кесененің де құндылығын адамзат мәдениетінің ерте заманнан жеткен ескерткіші ретінде қарас- тырған жөн. Одан өзге феномен іздеуге ғылыми негіздеме жоқ. Кесенені сәулет өнерінің жетістігі ретінде қарастыра отырып, Әмір Темір патшалығының солтүстігіндегі дала халқына отырықшылық өмірді дәріптеуге тырысқанын немесе алып ғимаратты теріскейден үнемі шапқыншылық жасай беретін көшпенділерге сес көрсету үшін салғанын да ұмыт қалдыруға болмайды. Сонда ғана Ахмет Яссауи тұлғасы мен оған арнап салынған кесененің шынайы құндылығы ашылады.
Асылбек Мусиннің ойынша, қиялдан туған мифті немесе белгілі бір тұлғаны тым асыра дәріптеу негізінде идеология жасаудың түбі жақсылыққа апармайды. Алғашқыда «Құдайдан басқа құдай жоқ» принципіне негізделген ислам дініндегі кертартпа процесс Мұхаммед пайғамбардың қазасынан ке-йін-ақ басталған, түрлі мүдде көздеген дінпаздар хадистер мен сүннетті ойлап тапты, Құранды өз мүддесінің ыңғайына салып тәпсірледі, сонысын қауымға өмір сүрудің этикеті ретінде ұсынды. Соның кесірінен дін атын жамылған саяси идеологиялар қанат жайды. Ал дін – Құдай мен Құран сол идеологиялардың кепілінде қалды. Сондықтан да дінді идеологиялардың шырмауынан босатып, азат ету керек. Философтың пікірінше, Мұхаммедтің пайғамбарлық миссиясы оның қазасымен бірге аяқталған. Ал оның күйбең тіршілігін, әдеті мен мінезін дәріптеп, үлгі тұту исламның басты принципін бұзады, бұл Құдайға серік қосқанмен тең. Адамзат үшін киелі бір ғана ұғым субстанциясы болуы тиіс, ол – Құдай. Құдай мен адамның арасын жалғаушы нұсқаулық кітаптар бар. Дін әрбір адамның интимді мәселесі екені де маңызды. Топ болып, қауымдық сипатта наным-сенім рәсімін жасау Құдайдың әрбір адамға жекелеп берген бостандығын тәрк етеді. Саяси мүддені көздеген идеологтар діннің мәні мен мазмұнын өздерінің ыңғайына үнемі бұрып отырды. Сондықтан әрбір адамның рухани индивидтік болмысын сақтау және оны қорғау үшін бірінші кезекте исламдағы қажылық, жиһад, намаз сияқты иманға қатысты ұғымдарға тарихтың әр кезеңінде саяси конъюнктура жағдайында жабысқан коллективтік сипатынан ажырату керек.
Дінді шетін діни идеологиялардан ажыратып алу жөніндегі Асылбек Мусиннің дезинтеграциялық жобасы бір қарағанда ақылға сыйымды болып көрінеді. Христиан дінінде мұндай реформаны протестантизмнің негізін қалаушы Мартин Лютер ХVІ ғасырда жасаған. Соның нәтижесінде христиан әлемінде діни идеологиялар мемлекеттердің ішкі және сыртқы саясатынан алшақтады. Бірақ исламды, содан тарамдаған діни идеологияларды мұндай форматта реформалауға мүмкіндік жоқ, себебі ислам әлемінде Рим папасы сияқты діни құрылымдық жүйенің басшысын мойындау дәстүрі Мұхаммед пайғамбардың қазасынан кейін бұзылды. Сондай-ақ ислами ағымдардың халифат билігіне таласу кезінде туындағанын да ескерген жөн. Ислам наным-сенімінің мың-сан діни идеологияларға бөлшектеніп, әртарапталғаны соншалықты, реформалау тетігінің қайда екенін анықтау мүмкін болмай тұр. Сондықтан да Қазақстандағы діни ахуалдың жай-күйін, екпінді бағыты мен кейбір ерекшеліктерін көрсетіп отырудан басқа амал қалмады.
Тұрарбек Құсайынов
"Демос" ҚБ төрағасы
Автордың пікірі редакция көзқарасын білдірмейді.
