Қазақ халқы – әлемдегі ең ғажап халық. Бұл сөзіме ешкімнің шүбә келтірмесі анық. Бұған қазақ жерінде болған әлем тарихшылары да, зерттеуші, әдебиетшілері де куә болған. Қай ғасырды алып қарасаңыздар да қазақ халқы жайлы оң пікірді көреміз. Қазақ халқын әлем халқына ғажап халық екенін танытып тұрған ол біздің ұлттық құндылықтарымыз, салт – дәстүр, әдет – ғұрып пен мәдени мұраларымыз, тіліміз және ұлттық қолөнер мен ұлттық киімдер, ұлттық тағамдар, ұлттық ойындар. Бабадан балаға мирас болып, заман көшімен жалғасып бүгінгі күнге жеткен салт – дәстүр, әдеп – ғұрыптарымыз баға жетпес құнды қазынамыз. «Ата салтың – халықтық қалпың» дегендей, өз ұлтымыздың қадір – қасиетін, ой – өрісін танытатын салт – дәстүрімізге, қазақтың мәртебесін көтеретін мұраларымызға құрметпен қарап, оларды қастерлеу барша қазақтың міндеті деп білемін. Өскелең ұрпақтың бойына ұлттық тәрбиені сіңіруге бүгіннен бастап ат салысуымыз қажет.
Әуелгі сөзді қазақ халқының қонақжай халық екендігінен бастаған жөн болар. Жер бетінде қазақтан асқан қонақжай халық жоқ. Қазақ жерінде болған поляк саяхатшысы, зиялысы А. Янушкеевич: «Дүние жүзін қазақ жайласа, жер шарын тегін айналып шығар едім», - деп қазақ халқының қонақжайлығына риза болып, бағасын беріп кеткен екен. Әлем халықтарына баға бергенде немістер – шыншыл, жапондар – өнертапқыш, испандар – шебер, қытайлар – еңбекқор деп жатады. Ал қазақтың бойынан бұл қасиеттердің барлығы да табылады, бірақ ең басты қасиеті – қонақжайлылығы екеніне ешкім дау айта алмас. Қонақжайлылық – қазақ халқының сүйегіне сүтпен сіңген қасиет. Үйіне тосыннан қонақ келіп қалса да «құдайы қонақ» деп шырайлы жүзбен қарсы алып, бар тәтті – дәмдісін алдына қойған. Қазақ халқында қонақтың белгілі төрт түрі арнайы қонақ, құдайы қонақ, қыдырма қонақ және қылғыма қонақ болғанымен қазақ үшін қонақтың аты – қонақ болып қала берген. Бұл қасиетте қазақты өзге ұлттан ерекшелеп, мәртебесін биіктетіп тұрады. Сонымен қатар үй иесі келген қонақтан қолқалап «қонақкәде» сұраған. Қонақ адам ән, қисса немесе домбырамен күй орындап не өлең айтып берген. Осылай ән немесе күй орындалып, арты көңілді отырысқа айналып отырған.
Қазақ халқы бағзыдан бүгінге дейін амандық, есен – саулық білуге ерекше мән беріп, жөнімен сәлемдесе білген. Мысалы, көшке жолығып, амандасқанда «Көш байсалды болсын!», «Көш көлікті болсын!», - деп тілек білдіре тіл қатқан. Бұған жауап ретінде «Айтсын», «Айтқанын келсін» деп, әрі қарай жөн сұрасып кеткен. Сол іспеттес, мал бағып жүрген малшыға жолықса «Өріс кең болсын!», «Жаяр көбейсін!», жолаушыға кездессе «Жол болсын!», «Сапар оң болсын!», соғым сойып жатса, «Соғым шүйгін болсын!», қаза үстіне кезіксе «Қазаның арты қайырлы болсын!», кештетіп үйге кірсе «Кеш жарық!», бұрынғы заманда ауыл жаңа қонып жатса, бүгінде біреу үй алса «Қоныс құтты болсын!», бала туған үйге кірсе «Нарестенің бауы берік болсын!» т.б тілектер айту арқылы амандасу рәсімі қазақ халқында жақсы қалыптасқан. Осылай амандасу жақсы ырымға да баланған. Бұдан бөлек танымайтын адамына да «Кімсің?» деп емес «танымадық қой» деп сыпайы жөн сұрасқан. Бұнын барлығы адал, ақ ниетті білдіріп, бір – біріне тілекші екендіктерін танытады.
Қазақ халқының салт – дәстүрлері бала дүниеге келген сәттен бастап, ер жетуі, тәрбиесі, келін түсіріп, қыз ұзатуы, өлім – жітімге дейінгі аралықты сонымен қатар қауымдық – әлеуметтік мәселелерді де қамтиды. Ешбір заңда, кодексте жазылмаса да халық дәстүрді бұлжытпай орындап отырған. Бала өмірге келгенде екі көзі төрт болып күтіп отырған ағайынға шапшаңдау бірі «сүйінші» сұрап, қыз болса «кесте тігер», ұл болса «қамшы ұстар» екен деп өз сүйіншісін қолма – қол алып жатқан. Аман – есен босанғаннан кейін жаңа босанған әйелге құрмет және денсаулығын қалпына келтіру үшін «қалжа» береді. Бұны жақын адамдары, туған – туысқандары, дос – жолдастары қой сойып, ет пен сорпа әзірлейді. «Жарысқазанның» артынан іле – шала «шілдехана» орын алады. Бұған көбінесе жастар жағы жиналып, думанды той қылып жібереді. Сол кеште қалжа етінен «он екі омыртқа» тазаланып, мұжылады да әбден болған соң тобылғы ға тізіп, үйдің жоғарғы жағына іліп қояды. Қалжаның омыртқасынан ауыз тиюге әйел затының бәрі ат салысып осы әйел сияқты тезірек босанармыз деп ырымдап, үміттенеді. Жас босанған келінді енесі үнемі қадағалап, «шілде қағып кетпесін» деп салқыннан сақтайды. Қолын суға салғызбай, «қырық күнге дейін дене судан шошиды» деп шомылдырмайды. Бала дүниеге келгенде дауысы шығу үшін құйрығын шарт еткізіп ұрады да, кіндігін кеседі. Кіндігін кескен әйел «кіндік шеше» атанады. Осылай екі үй арасында жақсы қарым – қатынас жиілеп, жарастық орнайды.
Содан кейін қазақта аса салтанатты жағдай саналатын «балаға ат қою» дәстүрі» орындалады. Сол сияқты болсын деп ырымдап парасатты, құрметті адамдардың есімдерін де қойып жатады. Есімді сыйлы, құрметті адам қойып, сәбиге батасын береді. Азан шақырылады. Қырық күн өткеннен кейін әйелдер баланы суға түсіріп, шашын, тырнағын алып «қырқынан шығарады». Суға түсірген әйелдерге сый – құрмет көрсетіліп, рахмет айтылады. Кішігірім той болып, дастархан жайылады. Жаңа туған сәбиді ауылдың өнегелі, ұрпағы өсіп – өнген, ел құрметтейтін бәйбішесі «бесікке салады». «Кең жайлау жалғыз бесік жас балаға» демекші, бесік – баланың ұйықтауына, таза болуына өте ыңғайлы болып жасалған.
«Бесік тойы» қазақ өмірінде үлкен орын алады. Балаға «бесік жырын» айта отырып тербетеді. Ал бала бесікке көбінесе омыраудан шыққанша жатады. Еңбектей бастағаннан кейін баланың өзі де бесікке жатқысы келмейді. Бесіктен шыққан бала еңбектеуден өтіп қаз – қаз баса бастаған кезде, болашағына ақ жол тілеп, «тұсау кесер» тойын жасайды. Тұсауында елге сыйлы, абыройлы адамға саған ұқсасын деген ниетпен кестірген. Екі аяғына тұсамысша ала жіп байлап, содан соң ортасынан кеседі. Ала жіппен кесудің мәні «біреудің ала жібін аттама», ұрлыққа, зорлыққа, жындылыққа бар ма деп баулуында. Тұсауы кесілер баланың алдына кітап, қамшы, құрық қойып, бала қай затты ұстаса болашағы сонымен байланысты болады деп жорыған.
Бала үш, бес жасқа толғанда ұл балаға тән тағы бір той – «сүндет тойы» болып табылады. Бұл дәстүр қазақ халқы ислам дінін қабылдағаннан бастап салтымызға сіңіп, кейін дәстүріміздің мызғымас бір бөлігіне айналған. Баланы сүндетке тақ жасында отырғызған. Бұл адам денесінің тазалығына арналған шаралардың бірі болып та саналады. Думанды тойдың бірі саналатын бұл тойда баланы «сүндет ат» деп аталатын атқа мінгізіп, сәндеп киіндірген. Баласы сүндетке отырған ата – аналар «балам мұсылман санатына қосылды» деп қуанады. Отбасындағы ер бала жетіге дейін жерден таяқ жеп болғаннан кейін, қурай немесе шыбықты ат қып ойнай бастайды. Есіл дерті түзге, төрттүлікке ауа бастайды. Ал бұл кезде қыз балалар қуыршаққа қызығып, көбелек қуғанымен үйден ұзамауға тырысады. Осы кезде ата – анасы ер баласын «ашамайға мінгізген».
«Ашамай» дегеніміз ағаштан жасалған ердің қарапайым түрі. Кеңдігі баланың ауына лайық жасалған. Алды – артында ердің қасы секілді сүйеніші болады. Үзеңгісі жоқ. Үстінде жұмсақ көпшігі болады. Осыны жуас атқа ерттеп, үстіне баланы мінгізеді. Аттан ауып қалмасын деп екі аяғын байлап қояды. Содан соң тізгінді балаға ұстатады да, біреу атты алдымен арқан бойы жерге, онан соң одан да алысқа жетектейді. Солай баланың өзі де жүріп кетеді. Бір – екі күн өткенде аяқты байламайды. Бала өз бетімен жүріп, бір жетінің ішінде атқа ашамайды емес, ер тоқымды салып өзі мінетін болып кетеді. Үзеңгіге аяғы жетпей жатса, таралғы ға салып алады. Ашамайдан кейін бала іле – шала «бәсіресіне» мініп, тұңғыш рет үйінен алысқа жолаушылаған кезде әке – шешесі бір малын сойып, «тоқым қағарын» өткізеді. Бұл «тоқым қағар» ақ ниеттен, адал көңілден атқарылатын ана – аналық парыз. Бәсірені айыл – тұрман, ер – тоқым, жүген – ноқта, шідер мен кісен, арқанын дайындап, жабдықтайды. Мектеп жоқ, медресе аз кезде осы жастан бастап баланы оқуға, еңбекке баулыған. Бұл айналасы он жасқа дейінгі балалық шақтағы ұл балаға істелетін дәстүр.
Ал қазақ қоғамындағы қыз баланың орны, тәрбиесі өте ерекше. «Қыз балаға қырық үйден тыйым» деп тәрбиесіне аса қатты мән берген. Қыз бала екі – үш жасқа келгенде қуыршақ жасап, үй жасап ойнауғаәуестенеді. Осы сәтте қыз бала үшін қуанышты сәт, ол – «құлағын тестіру» болып табылады. Бұл қуанышқа қазақ халқы той жасап, қыз баланың өміріндегі өзіне тән дара қуанышын атап өтетін болған. Осындай жаста ата – анасы ұлдарының төбе шашын ұзарта өсіріп, моншақ араластыра өріп «айдар қойған». Бұл көз тимесін деген ырымға баланған. Тарихқа көз жүгіртер болсақ Кенесарының жан серігі болған Наурызбай батырдың ұзын айдары болған. Баланың шашын әдемілеп алып, маңдай тұсына шаш қалдырып «кекіл» қойған. Кекіл ұл балаға жарасып тұрған. «Айдар» мен «кекіл» сияқты әдемілеп алып, екі жағынан бірдей желкесіне қарай азырақ шаш қалдырып «тұлым» қойған. Тұлым негізінен қыз балаларға тән болғанымен кейде ұл балаларға да қойылады. Бала күнінде ата – анасы баласының болашағы жарқын болғанын қалайды. Сол себепті батыр, ақын, әнші, жыршыларын өте жоғары бағалайтын қазақ халқы абыройлы азаматына өз баласын соларға ұқсасын деп «аузына түкіртетін» болған. Бұны да қазақ жақсыға балап, баласының бойынан сол адамдардың ерекше бір қасиетін көргісі келген. Халық арасында ежелде жас мөлшерін қозы жасы, қой жасы, жылқы жасы, патша жасы деп санаған. Қазақ оннан асқан ұлын «қозы жасына» келді десе, он бес пен жиырма бестің арасын «қозы жасы» деп атаған. Белдің бекіп, қабырғаның қатқан кемел кезі жиырма бес пен қырықтың арасын «жылқы жасы» десе, қынаптан шыққан қылыштай қырық жасты «патша жасы» деп атаған. Қырық толмағанды ақылы әлі толыспаған деп қолдарынан келген жағдайда патша етіп қойғызбаған. Дүниеге келген нәрестеден бастап бір – бірімен байланысып жатқан салт – дәстүрлер ұлттық құндылықтарымыз. Қазақтың ежелден келе жатқан озық салт – дәстүрі бүгінгі таңда түрленіп, даму үстінде.
Қазақ халқының ұлттық құндылықтары тек салт – дәстүрмен ғана шектеліп қалмайды. Тағы бір түрі ол – қазақ халқының «ұлттық өнері». Ежелден ән мен күйге құмар халық, өнерге десе ішкен асыр жерге қояры анық. Ұл мен қызының өнерлері екендігі ата – анасына абырой да бола білген. «Өзен жағалаған мен өнер жағалағанның өзегі талмайды» деп қазақ бекер айтпаса керек. Қазақ «өнерлі бала сүйкімді» деп санаған. Әншілік, күйшілік, ақындық, айтыскерлік, жыршылық, термешілік бұл күнге дейін жалғасып келе жатыр. «Айтыс» – қазақтың шоқтығы биік өнері. Айтыстың абызы Жүрсін Ерман айтқандай «Айтыс ағылшын тілінде өтсе бүкіл әлемді жаулап алар еді». Себебі, суырыпсалып оны белгілі бір мақаммен халықтың алдына шығып өз ойын, халық сөзін жеткізе білу қиынның – қиыны екені баршаға мәлім. Халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі өткен заманнан бүгінге дейін дамып, түрленіп келе жатыр. Айтыстың барлық түрі де ел көңілінен шығып отырған. Түркі тілдес халықтардың зор мұрасы болып табылатын бұл өнер бүгінде елімізде қарыштап дамып, республикалық, халықаралық түрі сонымен қатар «Алтын домбыра» айтысы да жыл сайын ұйымдастырылып отырады. Ақынның талантын шындайтын үлкен өнер жарысы ұлтымыз үшін жоғары баға ға ие. Халықтың делебесін қоздыратын бұл өнер түрін «ән» мен «күйде» толықтырады. Ұлтымыздың ежелден келе жатқан өшпес мәңгілік дәстүрі мен поэтикасы. Ән құдіретімен көңіл серпіліп, кейде көңілдің шері тарқатылады. Сал – серілер әнді нақышына келтіре орындап, халықтың ыстық ықыласына ие болып отырған. Айтулы әншілеріне төрінен орын беріп, төбесіне көтерген. Әншілікті айрықша дарын деп есептеп, биік өнерге балаған.
Қазақтың ән өнері бес мектепке бөлінеді. Бірінші мектеп, Қазақстанның орталық және солтүстік өңіріне тән әншілік мектебі. Екінші, Қазақстанның оңтүстік және Жетісу өңірін қамтитын әншілік мектебі болса үшінші мектеп, Қазақстанның батыс өңірін қамтитын әншілік мектебі. Төртінші, Сыр бойының әншілік – термешілік мектебі, бесінші мектеп деп Қазақстанның шығыс өңірін айта аламыз. Абай, Біржан, Ақан, Жаяумұса, Ыбырай, Әсет, Мәди, Балуаншолақ сынды біртуар дарындар қалдырып кеткен ән мектептері бұл күндері аясы кеңейген әншілік, жыршы – термешілік мектептері атанып отыр. Ән өнері арқылы қазақты әлем таныды, мойындады. Оған дәлел кешегі Әміре Қашаубаев. Париж төрін тамсандырған дарындығы тұлғаны сол сәтте барлық әлем мойындады. Ал бүгінде Димаш Құдайбергенов миллиардтарды тамсандырып, таңдай қақтыруда. Димаштың дауысына ғашық болмаған адам жоқ. Сонымен қатар Димаш домбыра үнін де әлемге танытып, қазақтай халықтың мұрасын танытып жүр. Зор дауысымен әлемді таңқалдыратын осындай талантты тұлғалар қазақ топырағынан тоқтаусыз шығар берері сөзсіз.
Қазақ жеріндегі дәстүрлі күй өнері де бұл күнде өз ізін жалғастырып келе жатыр. Қазақтың домбырасы мен қобызы арқылы қанша тарихи оқиғалар «күй» болып суреттелді. Құрманғазыдан қалған күйлер әлі де өз құдіреттілігінде деп айтуға болады. Бір ғана «Ақсақ құлан» күйінің өзі тұнып тұрған тарих. Қазіргі таңда күй өнерін Секен Тұрысбек, Асылбек Енсенов сынды күйшілер жалғастыруда. Барлық өңірде домбыра мектебі қарқынды түрде жұмыс жасап келеді. Қазақ музыкасының, ән – күй өнерінің атасы деп VII – VIII ғасырларда өмір сүрген Қорқыт ата аталады. Оның ел арасында сақталып, бүгінге дейін жеткен «Қорқыт күйі», «Қорқыт сарыны», «Қорқыт толғауы», «Арыстан баб», «Тәңіркүй» жәгне тағы да басқа туындылары бар. Қорқыт атадан кейінгі қыл қобыз ойнаудың шебері, белгілі қобызшы Ықылас Дүкенұлы. Әкесі Дүкен осы өнерге баулыған. Ықылас қобыздың дыбыс көлемін байытып, ырғағына ұтымды өзгерістер енгізе отырып, «Ықылас күйі», «Қоңыр күй», «Кертолғау», «Ерден күй», «Жез киік», «Қамбар – Назым», «Аққу» және тағы да басқа күйлерді өмірге алып келді. Ықыластың ұлы Түсіпбек те әке ізін жалғап, шебер қобызшы атана білді. Бұл күйлерде қазіргі таңда шебер орындаушылардың арқасында көпшілік қауымға жетіп отыр.
Қазақ халқының ең басты ұлттық құндылығы ол – «ана тілі». Біздің ана тіліміз – қазақ тілі. Қазақ тілі әлемдегі ең ғажап тіл десем артық айтқаным болмас. Ананың сүті, атаның қанымен бойымызға дарыған тіл бізбен бірге ғасырлар бойы жасасып келе жатыр. Шексіз бай және шұрайлы сонымен қатар тегеурінді тіл екенін дәлелдеген көркем тіл. Ата – бабамыздан мирас болып келе жатқан баға жетпес байлығымыз. 16 миллионнан астам сөйлеушісі бар қазақ тілі бүгінде әлемдегі ірі 40 тілдің қатарына енеді. Қазақ тілінде сөйлеуші өзге ұлт өкілдері: түрік, өзбек, қарақалпақ, әзірбайжан, қырғыз, татар, орыс, ұйғырлар аталған көрсеткіштің 1,8 миллионын құрайды. Ана тіліміз түркі тілдерінің ішіндегі сөздік қоры ең бай тіл және әлемдегі ең таза тілдер қатарында. Қазақ тілінің сөздік қорының 60% - ын түркілік түбірлі сөздер құрайтынын зерттеу нәтижелері нақтылаған болатын. 2012 жылғы статистиканы алып қарайтын болсақ қазақ тілі ЮНЕСКО – ның Index Translationum статистикасы бойынша ТОП – 50 аударушы тіл қатарына енген. Бұл көрсеткіштердің барлығы біздің тілдің болашағы бар екенін, ауқымы кең екенін көрсетіп тұр.
Ұлттық құндылықтарымыздың бірі ол – «қазақ қолөнері». Қазақ халқының қолөнерінің тарихы тым тереңде жатыр. Бағзы заманнан бері келе жатқан қазақ қолөнері үнемі жаңғыру үстінде болған. Қазақ халқының дәстүрлі қолөнері даму биігіне XIX ғасырдың екінші жартысы мен XX ғасырдың басында жетіп отыр. Қазақ халқының қолөнері туралы Ресей ғалымдары да сүйсіне әңгімелейді. Мысалы, М. Леваневский: «Қазақтың қандай кәсіпке болмасын, табиғатынан қабілеттілігіне сүйсінесің, қарапайым құралдармен тамаша ер қапталдарын жасап, алтын, күмістен әдемі бұйымдар шығаратындығына таңданбасқа болмайды. Қазақтың тіккен аяқ – киімдері өте берік, киюге ыңғайлы», - деп жазады. Қазақ ұлттық қолөнерінің таңғажайып туындысы – киіз үй орта ғасыр саяхатшылары Марко Полоны (1230), Плано Карпиниді(1246), Клавихоны(1403), Барбораны(1436) қатты таңғалдырып, олардың тарихи жазбаларынан орын алғаны да белгілі.
Сонымен қатар қазақ халқының ұлттық құндылықтарының тағы бір түріне «ұлттық тағамдарды» да жатқызсақ болады. Себебі, қазақтар адам қажеттіліктері ішінде тағамды бәрінен жоғары қойған. «Астан үлкен емессің» деп асты құрметтеген, оны әзірлеудің түрлі көзін таба білген. Кең дастарханы арқылы жақсылар мен жайсаңдарды құрметтеп, өздерінің мырзалық, мәрттік қасиеттерін таныта білген. Ежелден мал шаруашылығымен айналысқан ата – бабаларымыздың негізгі асы – ет пен сүт болған. Етті пісіріп, асып жеген. Ал сүттен көптеген тағамдар әзірлеген. Бұлардың барлығы адам денсаулығы үшін де оң әсерін тигізіп отырған. Ас даярлауды негізінен қазақ әйелдері о бастан өз мойындарына алған. Қазақ әйелдері сан алуан тамақ әзірлеп, оларды жазда да, қыста да бұзбай сақтаудың әдіс – тәсілдерін жақсы білген. Ал жылқыдан алынатын қымыздың емдік қасиеті бар екені ежелден белгілі. Сонымен қатар, шұбат та денсаулыққа өте пайдалы. Бұл астардың пайдасын ата – бабамыз медицина пайда болмай тұрып – ақ білген. Ұннан бауырсақ, таба нан, салма, май шелпек, қаттама жасаса, дақылдардан талқан, бидай көже, тары көже, жент, майсек, бөкпе әзірлеген. Сүттен айран, қатық, қойыртпақ, шалап, балқаймақ, кілегей, қорықтық (тасқорықтық), қаймақ, құрт, сары май, сүзбе, уыз, қатыран уыз, пісірілген уыз, іркіт, ірімшік дайындаған. Ет тағамдарынан қазақша ет, қазы, қарта, жал, жая, сорпа, бас, сүр, жаубүйрек, борша, қарын бөртпе, әсіп, жөргем, қимай, шұжық, шыртылдақ, сірне, ми палау, құйрық – бауыр, қуырдақ, бал қуырдақ, жоңқа қуырдақ, қара қуырдақ, соғым қуырдақ, үкпе қуырдақты әркезде де әзірлеп отырған.
Ұлттық құндылықтар туралы сөз болғанда ұлттық киімдер де шет қалмайды. Себебі, ұлттық киімдер де ұлттық құндылықтардың бір бөлшегі. «Ең әдемі киім – ұлтыңның киімі» деген ұлағатты сөз бар. Қазақ халқының ұлттық киімдері еш халықтан кем емес екені анық. Ұлттық киіміздің көркем үлгілері әлемнің этнографиялық мұражайлары мен көрмелерінен орын алған. Қазақ халқы сыйлы адамдарының астына ат, үстіне шапан жапқан. Бұл құрметтеудің озық үлгісі ретінде бағаланған. Ертеде халық шеберлері қазақтың салт – дәстүріне тән, кигенге ыңғайлы, тұрмысқа қолайлы әртүрлі киім үлгілерін жасаған болатын. Кейбір адамдарды киімдерінен – ақ дәулетті болмаса сұлтан, бегзада екендіктерін танып отырған. Ер адамдарға да, әйел адамдарға да арналып жасалған қазақтың ұлттық киімдері ерекше үлгілерімен көздің жауын алады. Ұлттық киімдерге тақия, сәукеле, кимешек, бешпент, шапан, қамзол, байпақ, мәсі тағы да басқаларын жатқызсақ болады. Ұлттық киімдер әр қазақтың ажарын ашып, сәнін кіргізеді.
Қазақ халқының ұлттық құндылықтарының бірі – «ұлттық ойындар» баланы іс – әрекетке, адамгершілікке, ақыл – ойын жетілдіруге, отансүйгіштікке, салауатты өмір сүруге тәрбиелеуде теңдесі жоқ құрал. «Адам ақылымен сымбатты» деп білген халқымыз тұрмыс – тіршілікке байланысты туған ұлттық ойындарды бала тәрбиесіне, дене тұрғысының дамуына, сөздік қорының молайуына лайықтап, шебер пайдалана білген. Балаларға арналған ойындар тәрбие мәселесімен астасып жатыр. Мысалы, жастардың кешкілік бас қосып, ән айтып, домбыра тартып, қыздар – жігіттер болып айтысып, бір – бірімен әзілдесіп көңіл көтеретін «алтыбақан» ойыны, кей жерде «сақина салу», «сақина тастау» деп аталатын «ақшамшық» ойыны. Ұлттық ойындарымыздың арасында халықтық сипат алған ойындарымыз да бар. Олардың қатарына көкпар, бәйге, аударыспақ, қыз қуу, тоғызқұмалақты тағы да басқа ойындарды жатқызсақ болады. Жалпы, қазақтың ұлттық ойындары ерлік, өрлік, өжеттік, батылдық, шапшаңдық қасиеттерімен қатар әділдік пен адамгершілікті жоғары ұстаған. Көшпелі қазақ халқының өмір – салты денсаулыққа аса зор мән берген. Атқа міну өнері жас баланы сезімі мен денесін жаттықтырудың басты және ортақ дәстүріне айналған. Жастайынан аттық құлағында ойнауға бейімделіп, соған тырысқан. Тоғызқұмалақ сынды ойындар адамның ақыл – ойын жетілдіруге арналған. Шығу тарихы 4 мың жылдық кезеңді қамтиды. Қазіргі таңда елімізді бұл ойын түрінен жеке қауымдастық ашылып, әр жерде тоғызқұмалақ үйірмелері жұмыс істеуде.
Қазақ халқы өз ұлттық құндылықтарымен өзге ұлттардан өзгешеленіп тұр. Баға жетпес осындай құндылығы бар біздің ел бақытты деп ойлаймын. Өзінің құндылықтары арқылы ұлттық болмысын сақтап осы күнге жетіп отыр. Ертеңгі ұрпақ ұлтжанды, отаншыл, патриот болып өссін десек, осы бастан ата – дәстүрімізді ардақтауды үйретіп, ұлттық құндылықтарды бойына сіңірте білуіміз қажет. Жас жеткіншек ұлттық құндылықтарды бойына сіңіре білсе еліміздің ертеңі нұрлы болмақ. Қазақ халқының болашағы жарқын болары сөзсіз. Қазақ халқы жел соққан құрақтай жапырыла бермей, алдағы уақытта өзіндік даралығын сақтап қалады. Бойына ұлттық құндылықтарды сіңіре білген адам болашаққа жауапкершілікпен қарап, еліміздің елдігі үшін аянбай қызмет ететін азамат болып өседі. Ұлттық құндылықтар – ұлт қорғаны. Сондықтан ұлтымыздың қорғанын берік етіп қалау үшін әр адам аянбай тер төгіп, өз үлесін қосуы тиіс. Қорғаны мықты елге сөз де, көз де өтпейтіні белгілі.
Ерден Нұрахмет
Алматы облысы Ақсу ауданы Қарашілік ауылында дүниеге келген. Қазіргі таңда Ш. Уәлиханов атындағы Көкшетау мемлекеттік университетінде филология факультетінің қазақ тілі мен әдебиеті мамандығында 3 – курс студенті
