Бір кездері ойшыл бабамыз Ғұмар Қараш: «Мал бағу үшін кең-байтақ жер керек», – деген екен. Аллаға шүкір, Алтайдан Атырауға дейін ұшы-қиырсыз сайын дала созылып жатыр. Бірақ сол даланы төрт түлікке толтырып, үріп ішіп, шайқап төгіп, рахатын көріп отырған қазақтың саны аз. Сиыр мен қойды былай қояйық, тұлпарды таңдап, сәйгүлікті сәндеп мінген қазақ қазір жылқы десе жүгенін ала жүгірмейтін халде. Ала жүгірмек түгіл, ер-тұрманының қайда қалғанын да ұмытты.
Ал өзіміз өркениетті деп ат қойып, айдар тағып алған батыс елдерінде жылқыға құрмет ерекше. Мысалы, ұлтарақтай жерге зәру Қытайдың өзінде 11 млн жылқы бар. АҚШ-та 13 млн жылқы жайылыста жүр. Қазақстанда қанша дейсіз ғой? Шамамен 1 млн 300 мыңдай ғана. Бұл ат үстінен түспеген көшпенділердің, қала берді, кешегі «ереуіл атқа ер салып, ерлердің ісін бітірген» Махамбет пен Исатайдай баһадүрлердің бүгінгі ұрпағына үлкен сын. Жылқы болмағасын, қазы-қартаны кертіп жеп, қымызға қызара бөртетін күндер ертегі секілді.
Қазақстандағы 1 миллионнан сәл асатын жылқының 120 мыңы Батыс Қазақстан облысының үлесіне тиеді. Жалпы, «елімізде өзге түліктің өсуіне зиян келтірмей, жылқы санын 15 миллионға дейін, соның ішінде Жайық өңірінде 800 мыңға дейін көбейтуге болады» деп отыр мамандар. Әрине, замана көшіне ілесу үшін жаңа технологияларды да пайдаланған дұрыс. Құрығын сүйретіп, күні-түні жылқы соңында жүретін, биені қолмен сауатын бейнеті мол тірліктен құтқаратын тәсілдер бар қазір. Шетелде кең қолданылатын солардың бірнешеуіне тоқталайық. Біріншісі – жылқышыға арналған жылжымалы вагон үй. Жазда салқындатқыш, қыста жылытатын құрылғы, тамақ пісіретін, жатын орындары таза әрі ыңғайлы. Бұл үйдің ерекшелігі – жылдың төрт мезгілінде жайылған малдың соңынан еріп жүреді. Екіншісі – бір мезгілде 120 биені сауатын, көшіп жүруге ыңғайлы жиналмалы қондырғы. Мұның айырмашылығы – барлық малдәрігерлік және зоотехникалық талаптарды сақтауға қолайлы.
Батыстан біз үйренетін тағы бір тәсіл – электромалшы деп аталады. Мұның ерекшелігі – 15-20 гектар жерді сыммен қоршап, оған 12 вольттық аккумуляторды қосып қояды. Осы қоршаудың ішіндегі мал өз еркімен ешқайда кете алмайды. Өйткені кернеуі төмен тоқ малды өлтірмейді.
Тоқ өткізілген сымға денесі жанасқан мал тітіркеніп, үркіп, кері қайтады. Осылайша, бір ғана малшы бірнеше мыңдаған малды бақылап отыра алады. Бұл – жайылыс алқабын тиімді пайдаланудың озық үлгісі. Тек жаз айының өзінде жайылысты бес аймаққа бөліп, бес-алты күн сайын ауыстырып отырса, 20-25 күннен кейін бірінші орынға айналып келгенде сол алқаптың шөбі қайта шығып, күн сәулесінің күші арқасында жұқпалы ауру қоздырғыштарынан да тазарып тұрмақ. «Осылайша, жыл он екі ай жайылыс алқаптарын тиімді пайдалану арқылы жұқпалы аурулардың алдын алып, кез келген бәсекеге төтеп бере алатын экологиялық таза тағам өндіре аламыз», – дейді сарапшылар. Дамыған елдерде мұның сыртында өнімді қалдықсыз өндіру технологиясына сәйкес, мал шаруашылығына ыңғайлы, шағын жүн, тері, сүйек өңдейтін құрылғыларды қоса жасап береді. Жемшөп дайындайтын техникаларын да 10-15 жылға лизингіге ұсынады. Есесіне, экологиялық таза өнімді осы өндіріс орындарынан алып отырады.
Өкінішке қарай, бабасынан мал баққан қазақ әзірге мол пайданың дәмін сезер емес. Қазақстанда мал жайылатын алқаптың 45 пайызы істен шыққан. Оның себебі – Кеңес өкіметі кезінде орасан зор жайылымдар ешбір ғылыми сараптамасыз жыртылып, егіс алқаптарына айналды.
Дәл осыған ұқсас жағдай 1970 жылдары Канадада болған екен. Ондағы жыртылған жерлер жел эрозиясына ұшырап, құнарсызданған. Кейін тек көпжылдық екпе шөптердің арқасында ғана жайылыс қалпына келтіріліпті. Үйірлі жылқы шаруашылығын дамытқымыз келсе, біз де тездетіп осы тәжірибені енгізуіміз қажет-ақ.
Рас, бұл бағытта алғашқы талпыныстар жоқ емес. Батысқазақстандық ғалым-атбегі Алтай Зейнуллин – Қазақстанда үйірлі жылқы шаруашылығының жаңа технологиясын қолданысқа енгізуді ұдайы қозғап жүрген санаулы мамандардың бірі. Ресейдің Рязань қаласындағы әйгілі Бүкілодақтық жылқы шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының аспирантурасын тамамдаған ғалым дәл осы салада табан аудармастан 34 жыл еңбек етіп келеді.
Алтай ЗЕЙНУЛЛИН, ғалым-атбегі:
– Алдымен айтарым, жылқы жыл он екі ай бойы басқа үй жануарлары бара алмайтын жайылыс алқаптарына барып жайыла алады. Яғни тұяғы мықты түлік. Оны қуаңшылық немесе қатты қыс болғанда 600-700 шақырымға дейін айдап әкетіп, басын аман сақтауға болады. Қыс айларында жылқыға су ішетін құдық, ықтайтын қора керек емес. Сосын үйірлі жылқы шаруашылығын дамыту арқылы жайылыс алқаптарындағы шипалы өсімдіктердің жойылып кетпеуін қамтамасыз етеміз. Басқаша айтқанда, жылқы жайылған кезде сол алқаптағы өсімдіктен түскен дәнді таптап, топырақ қабатына енгізеді. Мал жайылған жерде сәйкесінше тыңайтқыш болатыны да түсінікті. Үшіншіден, жайылыс алқабы жақсы сақталса, сол даланы мекендеген жабайы жануарлар мен құстар да жойылмайды. Төртіншіден, халықты табиғи өнім – қымызбен қамту арқылы 80 түрлі аурудың алдын алуға және емдеуге мүмкіндігіміз бар. Осылайша, ұлттық медицинаны жаңғыртып, шетелдерден келетін тағамдар мен дәрі-дәрмекке жұмсалатын миллиардтаған қаржыны үнемдей аламыз. Бесіншіден, тұрғындар тұрақты жұмыспен қамтылады. Мәселен, бір ғана қымыз фермасының өзіне 25 адам керек. Ұлттық ат спортын дамытуға – 20 адам, атпен саяхат ұйымдастыруға – 12 адам, қымызбен емдейтін шипажайларға 18 адамды жұмысқа тартуға болады. Дана халқымыз «жылқы – төрт түліктің патшасы» деп тегін айтпаған ғой. Осы айтқандарымыз жүзеге асса, біз өндіріске мал шаруашылығының қалдықсыз технологиясын нақты енгіземіз. Яғни ет пен сүттен басқа тері, жүн, сүйек өңдейтін және халал стандартымен мал сою цехтарын ашып, тағы да 40 адамды тұрақты жұмыспен қамти аламыз. Бұл дегеніңіз – қазақтың ұлттық бренді болып есептелетін – жылқы шаруашылығын жоғары деңгейге көтеру деген сөз.
Ғалымдардың есептеуінше, үйірлі жылқы шаруашылығы технологиясы дұрыс жолға қойылса, оған жұмсалатын шығын түліктің басқа түрлерімен салыстырғанда анағұрлым аз екен. Мысалы, шошқа шаруашылығынан – 18-20 есе, ірі-қара шаруашылығынан – 12-13 есе, қой шаруашылығынан – 4,5-5 есе, құс шаруашылығынан 2,5-3 есе экономикалық жағынан тиімді. Осылардың бәрі жүзеге асқанда біздің ұтарымыз не? Алдымен ауылдың және даланың экологиялық ахуалын түзетеміз. Одан бөлек, бүкіл әлемдік стандарт бәсекесіне төтеп беретін экологиялық таза тағамдар мен өндіріске қажетті шикізаттарды өндіре аламыз. Сондай-ақ өнімдерімізді экспортқа шығара аламыз.
Ол үшін Алтай Зейнуллин уақыт оздырмай, «Қамбар ата» қауымдастығын құруды ұсынып отыр. Ондағы мақсат – батыс өңіріне бейімделген қазақтың жабы, көшім, мұғалжар, адай тұқымды жылқыларының генефондын сақтау және асылдандыру жүйесін жолға қою. Сосын жылқы шаруашылығына қажетті мамандар даярлайтын мектеп ашу керек. Себебі бүкіл еліміз бойынша жылқы мен түйе шаруашылығына, ұлттық ат спортына, атпен саяхаттау мамандығына оқытатын бірде-бір оқу орны жоқ. «Бұл – ұлтымыз үшін үлкен сын» дейді белгілі атбегі.
– Жуырда осы мәселе бойынша облыс әкімі Нұрлан Ноғаевтың қабылдауында болдым. Әкім өз кезегінде осы жобаны қолдайтынын, сол үшін Жәңгір хан атындағы БҚАТУ жанынан жоғарыда айтылған мамандар даярлайтын мектеп ашуға көмектесетінін айтты. Бұл бағыттағы нақты қадамдарды жасау үшін бизнес-жоспарымды «Инновациялық технологияларды енгізу және инвестиция тарту» орталығына табыстадым. Бұл – бір күннің аясындағы емес, ұзақмерзімді бағдарлама. Сондай-ақ іскер азаматтардың арасынан да осы жобаны қолдайтындар табылуда. Мысалы, Оралдағы кірпіш зауытының директоры Мұхамбетжан Кенжеғұлов өзіміз белгілеген жерлерден қымыз, шұбатпен емдейтін шипажай салып беруге белсенділік танытып отыр. Тіпті шипажайлардың құрылыс жобаларын жасауға кірісіп те кетті, – дейді Алтай Зейнуллин.
Қалай десек те, жылқы – қазақтың төл түлігі. Олай болса, төл түлікке өгей көзқарастан арылып, ұлттық байлығымызды алақанға салып аялар күн тезірек туса екен.
Тоқтар КЕНЖЕҒАЛИЕВ, Орал, «Алаш айнасы».
