«Алпыс екі қоңыр» деген сөздің қалай шыққанын қазбалау үшін, ең әуелі «қоңыр» деген сөздің төркініне үңіліп көрейік. Табиғаттағы қоңырлар: қоңыр жел, қоңыр күз, қоңыр тау т.б. Хайуанаттардың мінезін білдіретін қоңырлар: қойдай қоңыр, қоңыр түйедей т.б. Адамдарға қатысты қоңырлар: қоңыр мінезді жан еді, қоңыр дауысты әнші, қоңыр қалталы отбасы т.б. Қоңыр атты әндер: «Алқоңыр», «Назқоңыр» т.б. Күйдегі қоңырлар: «Телқоңыр», «Жайқоңыр», «Келқоңыр», «Молқоңыр», «Серіқоңыр», «Әсемқоңыр», «Қоңырқаз», «Ақсаққоңыр», «Мырза қоңыр», «Қорқыттың қоңыры» т.б. Бұл қоңырлардың саны да шамалы ғана. Ендеше, «алпыс екі қоңырды» қайдан іздейміз? Кейбір зерттеушілер: «Алпыс екі қоңыр» – күй ғана емес, оған ән, би, халық дастандары, тұрмыс-салт жырлары, айтыстың барлық түрлері, шешендік сөздер түгел соған жатады», – деп пәлен күйдің, түгендей халық дастандарының, тұрмыс-салт жырларының тізімдігін тықпалайды. Бұл пікірлер көркемөнердің заңдылығына, қисынға сия ма? Би де – қоңыр, күй де – қоңыр, айтыс, өлең де – қоңыр, тұрмыс-салт жырлары да қоңыр бола берсе, астарлы «қоңыр» сөзінен не қалады? Менің түсінігімше, «алпыс екі қоңыр» сөзі көркемөнердің бір саласы күйге қаратылған. Бірақ, аталып жүрген күйлердің атына емес, затына, табиғатына, «құлақтан кіріп, бойды алар» кереметіне бас игендігімізден.
«Алпыс екі қоңырдың» күй екендігіне мынадай дәлел келтіруге болады:
«Қорқыттың қоңыр күйі» сонау IV-V ғасырларда дүниеге келді. Қазірге дейін азбай-тозбай, құнын жоймай сақталып келеді. Қоңыр әуенін өзгерткен жоқ. Әйгілі музыка зерттеушісі, ғалым Ақселеу Сейдімбеков: «Қазанқап бір жолда алпыс екі қоңыр күй шерткен, «алпыс екі қоңыр» атауы содан қалған», – дейді. Ал көрнекті ақын Қадыр Мырзалиев: «Алпыс екі қоңырдың» күй екенін біз емес, халық айтып жүр. Қағаз бетіне түспей қалған қыруар халықтық мұраларды халық көкейінде сақтап келмеді ме? Ал, «Алпыс екі қоңыр» күйінің нотасы қағаз бетінде жоғалған көп дүниелермен бірге жоғалған шығар? Десе де, халық жүрегінде қалғандықтан, оның жоғалмағаны. Абайдың екі сандық қолжазбалары мен жинағын қанқұйлы заманда даңғойлардың жоғалтқаны бар емес пе?» – дейді. Ал Қытайдағы танымал тарихшы Нығмет Мыңжанның 80- жылдары Күйтың қаласында ашылған фольклор жиналысында «Алпыс екі қоңырдың» күй екендігі жөнінде әңгіме қозғағаны есімде. Ұлы ғалым әл Фарабидың «Әуен және әрекет» деген еңбегінде: «Әрекетсіз дыбыс болмайды. Дыбыс болмаса, әуен құралмайды. Сол әуенде дыбыстар белгілі ырғаққа түседі. Ол есепке бағынады. Есепсіз әрекет болмайды. Оның өзі физикалық қозғалысты қалыптастырады», – деген. Демек, күй де, сөз де, әуен де, әрекет те – белгілі болмыстың туындысы. Соның бәрі де әл Фараби айтқандай, есептік ереже, физикалық заңдылыққа бағынады. Халқымыздың музыкалық әуендеріне келсек, ауқымы алмағайып кең «тарихнама» бұл – һұндар, үйсіндер, қыпшақтар, қазақтар осы төрт дәуірдің асуынан асып бүгінге жалғасты. Қазақ түрік халқының рухани өмірінің сөздік, саздық, қимылдық сипаттарын сала-саласы бойынша жинақтап, басын құрап шығару – ол өз алдына үлкен бір дүние. һұндар дәуірі – қазақтың түріктен ажырамаған кезі, яғни қарақұрым дәуірі. Бұл дәуірде көбінше иентетотикалық әуендер еді. Бұған қарағанда қытайдың да кейбір әуендері кірігуі мүмкін. Себебі, һұн – түріктің үлкен ұлының есімі. Ол уақытта қазақтар ислам дінін қабылдамаған кез. һұндардың көбі будда дініне еніп, олар қытай болып кетті. Сондықтан да қазақ халқы мен қытайдың музыкалық әуендерінде тамырластық бар деуге болады. һұндар дәуірінің бір әні «Кермаралда» сол дәуірдің әуені фантатоникалық ырғағына түседі екен. Дәл сол тектес қытай халық әуендері бар екенін айтады тарихшылар.
Үйсін дәуірі – қазақтар ислам дінін қабылдаған кез. «Сал-сал зарқом», «Қиямет-қайым» сияқты дастандар мен араб әуендері мақамдары – халқымыздың әдебиет-көркемөнер шебіне ірге тебе бастаған мезгіл. Қыпшақтар дәуірі – қарақыпшақ Қобыланды заманы еді. Сыр бойы мақамдары мен әуендері осы кезде дүниеге келді.
Азия өңірін мекендеген түрік тілдес көптеген тайпалардың заттық өркениетінің дамуы рухани өміріне ықпал етті. Әсіресе, көшпелі тайпалардың мәдениеті көршілес халықтарды таңырқатып, көрнекі биігіне шықты. Орта ғасыр мәдениетінің киелі ошағы саналатын дала төсінен небір ғұлама-ғалымдар, абыз-жыраулар, бақсы-күйшілер түлеп ұшып, әлемдік өркениеттің көшіне ілесті. Ерлігі мен даналығы аңызға айналып, Еуразияның ұлы даласында салтанат құрған халық күнделікті тұтыну бұйымдарынан бастап, әсем өнерлік заттарды жасауға өресі жетті. Музыкалық аспаптарды жасауды алыстан іздемей, алдарындағы төрт түлік малдан, аң-құстардан, табиғаттан іздеді. Мысалы: қобыздың пайда болуы жайлы мынадай бір аңыз бар: Ертеде бір аңшы орманға барса, бір маймыл аңшыдан қорқып, ағаштың басына шығыпты. Аңшы оны садақпен атқанда, жебе тескен жерінен ішегі шығып, ағаш басынан жерге дейін шұбатылып қалады екен. Аңшы бірқанша күн өткен соң, әлгі аң аулап барған орманға қайта барса, тау желі желпіне соғып, маймылдың ағашқа керіліп қурап қалған ішегін тербетіп, адамның жан-жүйесін балқытатындай кәдімгі қоңыр күй боздап тұрса керек. Маймылдың өлексесінің қасында тағы бір маймыл алыстап кете алмай, қарайлап жүр. Байқаса, соның бір серігі екен. Күй әуенінен өксік атқан арманның, әлденендей ауыр мұң-наланың сарыны есіп тұрғандай. Аңшы өзінің ағаттығына өкініп, іштей елжірейді. Күй құдыретіне алпыс екі тамыры балқып, аңшының шабыты қозып, оған ой түседі. Іштей елжірейді. Үйіне қайта оралса, өзеннен су алып келе жатқанда жаңа үйленген келіншегін шошқаның қабаны жарып кетіп, ішегі шұбатылып қалған екен.
Аңшы жігіт осы оқиғадан кейін, жылқының ту құйрығын керіп алып, ағаштан қарапайым қобыз аспабын жасап, қоңыр күйді ең алғаш рет аңыратыпты. Кейбір нұсқасында бұл аңызды сәл-пәл өзгертіп: «Керілген ішек сексеуілдің бұтағына ілініп қалған қарғаның ішегі екен, желді күнде тербеліп, өзгеше әуен шығыпты. Осыдан әсерленген біреу домбыра жасап, күй шығарыпты», – деген аңыз айтады.
Олжас Сүлейменовтің «Әр күн – арайлы таң» атты өлең жинағындағы «Домбыра» деген өлеңінің сюжеті осы кейінгі аңыздан алынған көрінеді.
Ал күй атасы «Қорқыттың қоңыр күйі» де – жаңағы алдыңғы аңыздан туғандығын айтушылар да жоқ емес. Халқымыздың рухани мұрасы болған музыкалық аспаптардың тұғырына қонып, орнықты халықтың тұрмыс-салтына, өмір сүру қағидасына қатысты тамырласып жатқандығын байқаймыз. Мысалы, даңғыра, дабыл, дауылпаз, кепшік сынды соқпалы аспаптардың шанағын түйе және сиыр терісімен қаптаса, домбыра, шертер сияқты шертпелі аспаптарға дыбыс көзі ретінде қой, ешкі ішегін ширатып, кептіріп тағады. Бұл атау шертпелі, ыспалы аспаптарға тағылатын дыбыс шығарушы заттардың ортақ баламасы болып, музыкалық термин негізінде қабылданып отыр. Ал жетігенге тиек үшін жеті асық жасалады. Қобыздың дыбыс көзі үшін бесті айғырдың ту құйрығын тағып, оны қыл байланған ысқымен ысу арқылы аңыратып, боздатып жібереді. Қобыздың шанағын нар түйенің терісімен қаптағандықтан «Нарқобыз» атап кеткен. Сырнай, керней, ұран секілді үрлемелі аспаптарды, тақылдақ сынды соқпалы аспаптардың жасалуы да ұлтымыздың тіршілігімен қабысып жатады. Аттұяқ – аттың түяғынан, сыбызғы – қурайдан жасалды. Демек, ұлттық музыканың және музыка аспаптарының пайда болуы халқымыз кешкен кешулерімен, жалпақ тарихымен тыныстас. Оны археологиялық мұралардан да көріп отырмыз. Бұл музыкалық аспаптар «алпыс екі қоңырмен» де тағдырлас.
Академик В.В.Виноградов: «Кем дегенде осыдан екі мың жыл бұрын тұтынылған қос ішекті аспаптың бейнесі айрықша назар аудартады. Бұған бүгінгі күні ең тектес, ең жақын аспап ретінде қазақтың домбырасы мен қырғыздың қомұзын жатқызуға болады» дей келіп, ыспалы аспаптардың отаны Орталық Азия екенін, қазақтың қобызы – осы күнгі виолончель мен скрипканың «арғы атасы» екенін айтады. «Бұл пікірге кім-кімде күмән келтіре қоймас деп ойлаймыз», – дейді. Қытайдың «Жылнама», «Сүйнама», «Таңнама» сынды тарихи жазбаларында пипа, хучин (қобыз), суна (сырнай), тектес байырғы музыкалық аспаптардың батыс өңірді мекендейтін көшпелі тайпалардың (қорлардың) атамұрасы екендігіне, Орталық Азия өңірінің өз кезінде музыкалық мәдениетінің ошағы болғанын «Сүйнама әуен-саз шежіресінде» айтылғанын музыка зерттеушілері ескертіп те, жазып та келеді. Қазіргі заман қазақтарының ұлттық музыкалық төл аспаптары делініп жүрген домбыра, қобыз, жетіген, шертер, адырна, ысқырауық, сазсырнай, мүйізсырнай, қоссырнай, тастауық, ысқырық, үскірік, месқобыз, жезқобыз, шаңқобыз, дауылпаз, дабыл, шыңдауыл, кепшік, даңғыра, асатаяқ (асай-үсей), сылдырмақ, мүйізтақылдақ, аттұяқ, мысқоңырау т.б. ұлттық музыка аспаптарымыздың да ұядан көтеріліп ұшатын мезгілі жетті. Халқымыздың күй өнері де өзінің тағдырмен тетелес ұлттық музыка аспаптарына мұқтаж. Мұны неге сөз етіп отырмыз? Біз ұядан ұшырамыз деп отырған «Алпыс екі қоңырдың» тағдыры да халқымыздың төл музыкалық аспаптары мен күй өнерінің атасы болған Қорқыт сынды алып тұлғалардың, арысы адамзат мәдениетінің сахна төрінен орын алуымен тыныстас деп қараймын.
«Алпыс екі қоңыр» күй дедік, онда мұны қалай тұрақтандыру керек? Қазіргі музыка зерттеушілерінің айтуына қарағанда, аталып, шертіліп жүрген күйлердің өзі мөлшермен 5 мыңнан асады екен. Сонда қоңыр күйлердің өзі екі, әлде үш мыңнан асатын шығар. Ендеше, ұлтымыздың осыншалық мол мұрасынан «Алпыс екі қоңыр» саралап алынса, бұған ешкімнің таласы жоқ шығар? Ондай болса, «Алпыс екі қоңырды» ұядан ұшыру үшін не істеу керек? Ең әуелі қоңыр күйлерден күй атасы Қорқыттан бастап, алпыс екі қоңыр күйді саралап талдап алған жөн.
Сосын күйлердің тарихына сүйену қажет. Халқымыздың бастан кешкен кешулері, тұрмыс-салты, әдет-ғұрпы, заман ағысы, қазақтың қала-даласындағы тіршілік, ауыз әдебиеті, көркем өнері өздігінен-ақ, «Алпыс екі қоңыр» күйдің құшағына сіңісіп, кірісіп кетеді. Қазақстанда 1992 жылы басылған «Қазақтың әйгілі күйшілері» атты альбом кітапшаның «Текті де, тегеурінді өнер» деген алғысөзінде: «XX ғасыр табалдырығын аттағанға дейінгі қазақ халқының бұл рухани жұбанышы болған өнер түрлері қайсы?» – деген сұрау қойыла қалса, онда ең әуелі сөз өнеріміз, қолөнеріміз, музыкалық өнеріміз алдымен тілге оралар еді. Шынында, халқымыз рухани сұраныстың жүгін үйіп-төгіп осы үш арнаға жинақтаған сияқты. Осынау рухани қайнарлардың ішінде музыканың, нақтап айтсақ, күйдің орны бөлек.
Мұнан шығатын қорытынды халқымыздың музыка мәдениетіндегі орны – өзгеше, заңғар биік. Сондықтан күй өнері – «Алпыс екі қоңырдың» жанжүйесі, қан-сөлі, қаңқасы болуға тиісті. Егер ұлтымыздың осындай ұлан-асыр мол мұрасын, рухани, мәдени байлығын басқа ұлтқа, дүниеге танытуға күш шығара алсақ, асығымыз алшысынан түскелі тұр. Оны қалай танытамыз? Кейбір көзқарастарда «Алпыс екі қоңырды» жинау, зерттеуді баса дәріптейді. Менше ол – қолымызда бар дайын дүние. Ендігі жұмыс жалғасты зерттей жүріп, «Алпыс екі қоңырды» экранға түсіру мәселесі – басты парыз. Шынайы әрекеттеніп, жұмыла күш шығарсақ, басшылық қолдаса – бұл игі іс жүзеге асар еді. «Алпыс екі қоңыр» күйінен алпыс екі көркем телефильм түсіруге болды. Ең кемінде алпыс екі бөлімді фильм дүниеге келуі сөзсіз. Айналып келгенде, қаражат болмаса, қысқа жіп күрмеуге келмейді. Егер де «Алпыс екі қоңыр» күйін аңызымен экранға түсу мүмкіндігі болса, онда оған ән, күй, тұрмыс-салт жырлары, батырлық, ғашықтық жырлардан үзінділерді лайықты сіңіруге әбден болады. Бұл талаптан шығу үшін қызықты оқиғалы, тартымды сюжетті, композициялық құрылымы шымыр көркем телефильм жазылу керек.
Онсыз құр кеудемен ешнәрсе өнбейді. .
«Алпыс екі қоңырды» зерттеу – жауапкершілігі күшті шаруа. Оны зерттеуші оқымыстыларымызға жағдай жасалып, ғылыми көзқарастарға, талас-тартысқа еркін жол берілуі керек. Зерттеу ғылыми, терең болу, жаңалық жаратуға ұмтылу қажет. «Алпыс екі қоңырды» зерттеу барысында елдің іші-сыртындағы оқымыстылар мен әдебиет-көркемөнер саласының мамандарымен қарым-қатынас жасап, таным жағынан бірлікке келу қажет. Әсіресе, Қазақстан, сыртқы Мүңғұлия сияқты елдерде «Алпыс екі қоңырға» қатысты жазба дүниелер, басқа да деректерден пайдаланып, өзара селбесу жөн. «Алпыс екі қоңыр» туралы зерттеу мақалалар баспа бетінде жарияланғалы ұқсамаған көзқарастар ортаға шықты. Біріншісі, ән, күй, би, бүкіл фольклор атаулы «Алпыс екі қоңырға» жатады дейтін көзқарас. Екіншісі, «Алпыс екі қоңыр» – қоңыр күйлер мен қоңыр әндердің жиынтығы. Үшіншісі, «Алпыс екі қоңыр» – қазақ халқының классикалық қоңыр күйлерінің жиынтығы десе, төртіншісі, «Алпыс екі қоңыр» – ұйғырдың «он екі мұқамы» сияқты қазақ мақамдарының (ырғақты түрлі әуендердің) жиынтығы дейді.
Қазақ халқында мұхам бар ма? Әрине, бар, «мұхамды» – қазақ халқы «мақам» дейді. Халық жыраулары ежелден-ақ, қисса-дастандары белгілі ән әуенімен (мақаммен) жырлайтын. Мен өткен жылы Қазақстанда жүріп, Салдарбек деген жыраудың жыр кешіне қатыстым. Ол сахна төрінде отырып, қисса-дастандарды жатқа айтқанда сегіз түрлі мақаммен жырлағанын ет-құлағыммен естідім. Өзі бір өзгеше образ байқатып, әрбір мақамдарын үкілі домбырамен өзі сүйемелдеп отырды. Жыраудың зарлы мақамдары ет-жүрегіңді елжіретіп, мұңлы әуені алпыс екі тамырыңды балқытады. Жырау ара-тұра алқынын басып алып, жырлаған қисса-дастандарына түсінік беріп, оқиғаны қарасөзбен де қысқаша баяндап, шешендік танытты. Егер қазақ халқының «Алпыс екі қоңырын» – «мақам» десек, осы жағынан ізденіп, зерттеп ұйғырдың «он екі мұхамына» ұқсатып алып, экранға түсіруге болар еді. Бірақ қазақ халқы ежелден-ақ, «Алпыс екі қоңырды» – күй деп келеді. Кейбір зерттеушілер «Алпыс екі қоңырдың» шығу тегі күй болғанымен, оған әндегі «қоңырды» қосуды құптайды. Енді бір көзқарастағылар, күй мен қазақтың классикалық музыкасын бөле қарап, күй – классикалық музыканың бір саласы дегенді дәріптейді.
Қорыта келгенде, «Алпыс екі қоңыр» туралы ізденіп, мақала жазған қаламгерлердің ортақ ойы, ізгі тілегі бір. Ұлтымыздың осы теңдессіз мол мұрасын қайткенде кәдеге жарату. Ұйғыр халқы «Он екі мұхамын» классикалық ән әуені дей отырып-ақ, ұйғыр мәдениетінің барлық саласын қағыс қалтырған жоқ. «Қалауын тапса, қар жанады» деген сол. 1981 жылы орталық «Ұлттар баспасынан» ұйғырдың «Он екі мұхамын» таныстырған «Туах мосқион» (Тарыф мосқион) атты кітабы жарық көрді. Сонда «он екі мұхам» туралы нелерді істегені, оның шаңырағын қалай көтергендері жайында бастан-аяқ баяндаған. Ұйғыр халқы 45 жылдан артық уақыт еңбектеніп, осынша нәтижеге қол жеткізген екен, біз не істедік? «Алпыс екі қоңырдың» басын аша алмай жатқанымыз болмаса, оған қажетті ұлан-асыр рухани қорымыз, заттық негізіміз дайын. Айталық, ұлтымыздың классикалық музыкасы болып келген күйден, күйшіден қазақ кенде емес. Осы рухани кемеміз жүзгелі отырған шалқар айдынды ұлттық мәдениетіміздің теңіз айдыны шетсіз де, шексіз. Оны зерттеу жұмысынан да құржаяу емеспіз. Қазақтың домбырасы мен қобызы және осы аса байырғы ұлттық музыка аспаптарымызбен орындалатын классикалық музыка – халық күйлерінің тамыры тереңге бойлағанын байқаймыз. «Алпыс екі қоңырдың» сарқылмас кені өз иелігімізде екен, оның шаңырағын көтеру де өзіміздің мойнымызда…
Тұрсынәлі РЬІСКЕЛДИЕВ,
ҚХР мемлекеттік сыйлық иегері
«Жас қазақ».
