جاڭا عاسىردا شىڭعىس حانعا قىزىعۋشىلىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى
ول تۋرالى ءتۇرلى تىلدە جازىلعان كىتاپتار مەن ماقالالار كۇننەن كۇنگە كوبەيە تۇسۋدە. شىڭعىس حان تۋرالى تۇسىرىلگەن كوركەم فيلمدەر مەن دەرەكتى فيلمدەر دە از ەمەس. قىتاي كينوگەرلەرى تۇسىرگەن كوپ ءبولىمدى «شىڭعىس حان» تەلەسەريالى دا كوپشىلىكتىڭ كوڭىلىن وسى ءبىر دارا تۇلعاعا تاعى ءبىر رەت اۋداردى.
مەن ءوز تاراپىمنان شىڭعىس حان تۋرالى: «شىڭعىس حان قاي جەردە جەرلەنگەن؟»، «شىڭعىس حاننىڭ بۇگىنگە جەتكەن وسيەتى»، «الەكساندر ماكەدونسكي ماسكۇنەم بولعان، ال شىڭعىس حان شە؟» اتتى ماقالالار جازىپ جاريالادىم.
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كوپتەگەن جىلدار بويى شىڭعىس حاندى رەسەيدى جاۋلاپ العان جاۋىز رەتىندە ناسيحاتتاعان ارەكەتى بۇگىندە ەسكىردى. ءبارىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، سول رەسەيدىڭ تانىمال باسپالارىنىڭ ءبىرى «مولودايا گۆارديا» ءوزىنىڭ «تاماشا ادامدار ءومىرى» توپتاماسىنىڭ ءبىرى رەتىندە «شىڭعىس حان – الەمدى مويىنداتۋشى» اتتى كىتاپتى شىعاردى!
دەگەنمەن، كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە باسىلعان عىلىمي كىتاپتاردان شىڭعىس حان تۋرالى جاعىمدى مالىمەتتەردى دە وقۋعا بولاتىن. بىراق، عىلىمي كىتاپتار از تارالىممەن شىعاتىن بولعاندىقتان، كسرو حالقىنىڭ بۇنداي ادەبيەتتى قولعا ءتۇسىرۋ مۇمكىنشىلىگى شەكتەۋلى بولدى. شەنەۋنىكتەرىنىڭ ءوزى 1800000-عا (ون سەگىز ميلليون!) جەتكەن ۇلكەن ەلدى باسقارعان كوممۋنيستىك پارتيانىڭ يدەولوگيالىق ماشيناسىنىڭ جاۋدىرعان مالىمەتتەرى اراسىنان حالىقتىڭ نەنىڭ دۇرىس، نەنىڭ بۇرىس ەكەنىن اجىراتا الماۋى دا تۇسىنىكتى.
سوڭعى جىلدارى شىڭعىس حاننىڭ شىققان تەگى تۋرالى، ول انا ۇلتتىڭ وكىلى، مىنا ۇلتتىڭ وكىلى دەگەن پىكىرلەر ايتىلۋدا. بۇل سۇراق بەكەر تۋىنداپ وتىرعان جوق. سەبەبى، شىڭعىس حانداي ۇلى تۇلعانى ءوز حالقىنىڭ وكىلى ەتۋ ارقىلى ەلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرۋگە مۇددەلىلىك تانىتىپ وتىرعاندار از ەمەس.
شىڭعىس حاننىڭ تەگى كىم دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرۋ وڭاي ەمەس.
بىراق، جاۋاپ بەرۋگە بولادى. شىڭعىس حان تۋرالى بىلگىسى كەلگەن ءار ادام، الەم عالىمدارى مويىنداعان ۆاسيلي ۆلاديميروۆيچ ءبارتولدتىڭ شىعارمالارىن اينالىپ وتە الماسى انىق. ورىستانىپ كەتكەن سانكت-پەتەربۋرگتىك نەمىس جانۇياسىندا تۋعان ۆ.ۆ.بارتولد اراب، پارسى جانە تۇركى تىلدەرىن جاقسى بىلگەن. ول ءوز ەڭبەكتەرىن كوپتەگەن شەت ەلدەردە بولىپ، بايىرعى جازبالاردىڭ تۇپنۇسقالارىن وقىپ زەرتتەۋ ناتيجەسىندە جازعان.
مەن ەكىنشى سىنىپقا بارعان 1964 جىلى اكەم، عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ كوپ تومدىق شىعارمالار جيناعىن ساتىپ الىپتى. جيناق بۇكىل كسرو اۋماعىنا 5400 (بەس مىڭ ءتورت ءجۇز عانا!) دانامەن باسىلىپ شىققان ەكەن. جيناقتىڭ ءبىرىنشى تومى «تۇركىستان ايماعى موڭعول شاپىنشىلىعى داۋىرىندە» دەپ اتالادى. وسى كىتاپتى قاراپ وتىرىپ ءبىر قىزىق دەرەك وقىدىم. عالىم مەن-حۋن دەگەن كىسىنىڭ: «موڭعول دەگەن ءسوز شىڭعىس حان كەزىندە موڭعول حالقىنا ءتىپتى بەلگىسىز رەسمي ءسوز بولعان» دەگەن پىكىرىن كەلتىرىپتى. بىراق، مەن حۋننىڭ كىم ەكەنىن جازباپتى. وسى ءبىر مالىمەت مەنىڭ جادىمدا جاقسى ساقتالىنىپ قالدى دا شىڭعىس حاننىڭ كەزىندە موڭعولدار وزدەرىنىڭ موڭعول ەكەنىن بىلمەگەنى قالاي، دەگەن سۇراق اندا-ساندا ەسىمە ءتۇسىپ ءجۇردى.
جاقىندا «چينگيسيانا» دەگەن كىتاپ قولىما ءتۇستى. وسى كىتاپتاعى شىڭعىس حان تۋرالى جازىلعان راشيد اد-ءديننىڭ شەجىرەسىنىڭ ءتورتىنشى ءبولىمى «بايىرعى زاماندا موڭعول اتانعان تۇركى تايپالارى تۋرالى...» دەپ اتالادى. تۇركى تايپالارىنىڭ كەيبىرى موڭعول اتانعانى كىمگە دە بولسا قىزىق كورىنەرى انىق.
بۇل ماعان مەن حۋننىڭ «موڭعول دەگەن ءسوز شىڭعىس حان كەزىندە موڭعول حالقىنا ءتىپتى بەلگىسىز رەسمي ءسوز بولعان» دەگەنىن تاعى دا ءبىر رەت ەسىمە سالدى. سودان مەن حۋننىڭ كىم ەكەنىن بىلگىم كەلىپ ءبىراز ادەبيەتتەردى اقتاردىم. سۇراعىمنىڭ جاۋابىن ا.گ.ولوۆينتسەۆتىڭ ورىس تىلىندە جارىق كورگەن «تۇركىلەر الدە موڭعولدار؟» اتتى كىتابىنان تاپتىم. مەن حۋن 1219 جىلى باتىس قىتايعا قارسى اسكەري جورىق جاساۋ تۋرالى كەلىسسوز جۇرگىزۋ ءۇشىن شىڭعىس حاننىڭ ورداسىنا بارعان وڭتۇستىك قىتاي ۇكىمەتىنىڭ ەلشىسى. شىڭعىس حاننىڭ جەكە قابىلداۋىندا بىرنەشە رەت بولعان ول كوبىنەسە حاننىڭ قىتايداعى باس قولباسشىسى مۇحاليمەن تىعىز قارىم-قاتىناس جاساعان. مەن حۋننىڭ جازۋى بويىنشا مۋحالي ءوزىن موڭعولمىن دەپ ايتپاعان. ەلشىنىڭ قىتايدىڭ اسكەري قۇجاتتارىنىڭ اراسىنان ون توعىزىنشى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە تابىلعان «مەن-دا، بەي-لۋ» اتتى 1221 جىلى جازىلعان ەڭبەگى ارقىلى شىڭعىس حان جانە ونىڭ زامانى تۋرالى كوپتەگەن مالىمەتتەر بۇگىنگى كۇنگە جەتتى.
«موڭعول دەگەن ءسوز شىڭعىس حان كەزىندە موڭعول حالقىنا ءتىپتى بەلگىسىز رەسمي ءسوز بولعان» دەپ جازباستان بۇرىن، لاۋازىمى جوعارى قىتاي شەنەۋنىگى شىڭعىس حان ەلىندە بولعان كەزىندە، «موڭعول» دەپ اتالاتىن تايپانىڭ وكىلدەرىن تابۋ ءۇشىن كوپ كۇش جۇمساپتى. تاجىريبەلى ەلشى مەن حۋن ىزدەۋ جۇمىستارىن توقتاتپاي اقىرى ەرجۇرەك موڭعولداردى تاپقان ەكەن. بىراق، شىڭعىس حاننىڭ قۇرعان مەملەكەتى مەن حۋن ايتىپ وتىرعان جەردەن بىرنەشە مىڭ لي (لي – قىتاي ولشەمى = 497,7 مەتر – ب.و.) قاشىقتىقتا ەكەن. بۇل ماشينا مەن ۇشاقتار بار بۇگىنگى كەزگە جاقىن بولعانىمەن، ون ءۇشىنشى عاسىردىڭ باسىندا وتە ۇزاق قاشىقتىق.
مەن حۋننىڭ جازباسىنان جوعارىداعى دەرەكتى كەلتىرگەن عالىم ءوز كىتابىندا: «...تاريحشى-عالىمدار ءالى كۇنگە دەيىن موڭعول اتتى تايپانى موڭعوليادان ىزدەۋدە» دەپ جازادى. موڭعوليادان ءالى كۇنگە دەيىن موڭعول دەگەن تايپانىڭ تابىلماۋى دا كوپ نارسەنى اڭعارتادى ەمەس پە؟ ۆ.ۆ.بارتولد تا ءوز ەڭبەگىندە سولتۇستىك قىتايدا ۇستەمدىك جۇرگىزگەن تسزين اۋلەتى ون ەكىنشى عاسىردىڭ ورتاسىندا مىنگۋ – دادا (نەمەسە – مەنگۋ) دەگەن تايپامەن سوعىسقانىن ايتا كەلىپ ولاردى موڭعول دەپ اتايدى. ال، تايپانىڭ حالىق ەمەس ەكەنى كىمگە دە بولسا تۇسىنىكتى عوي. تۋراسىن ايتقاندا ول كەزدە قازىرگى موڭعوليا جەرى سەگىزىنشى عاسىرداعى تۇركى قاعاناتىنىڭ اۋماعىنىڭ جەرى بولعانىن بايىرعى تۇركى الفاۆيتىمەن جازىلعان تاس ۇستىن ەسكەرتكىشتەردىڭ تابىلۋىمەن دالەلدەنگەن.
ول كەزدە مەملەكەتتىك ءتىل تۇركى ءتىلى بولعان.
عالىمداردىڭ ايتۋىنشا بايىرعى تۇركى تىلىنە ەڭ جاقىنى قازاق ءتىلى. پايدا بولعانىنا 2500 (ەكى مىڭ بەس ءجۇز!) جىلدان اساتىن تۇركى (تۇرىك ەمەس – ب.و.) الفاۆيتىمەن قاشالىپ جازىلعان بىلگە-قاعان، كۇلتەگىن جانە باسقا تاس ۇستىنداردىڭ قازىرگى موڭعوليا دەپ اتالاتىن ەل ايماعىندا كوپتەپ بولۋى وسىنىڭ دالەلى. ورحون-ەنيسەي جازۋى دەپ اتالاتىن وسى جادىگەرلەردى وقىعان بۇگىنگى قاي قازاق بولسا دا تۇسىنە الاتىنى بەلگىلى. وسى جەردە بۇكىل تۇركى تەكتەس حالىقتارعا ورتاق كۇلتەگىن تاس ۇستىنىنىڭ كوشىرمەسى كوپتەگەن قارجىعا جاسالىپ استانا قالاسىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىنە ورناتىلعانىن ايتا كەتۋ كەرەك.
ءتۇن ۇيىقتامادىم. كۇندىز وتىرمادىم.
قارا تەرىمدى توكتىم.
قىپ-قىزىل قانىمدى جۇگىرتتىم.
تۇركى ەلى ءۇشىن. – دەپ سوناۋ سەگىزىنشى عاسىردا ءومىر سۇرگەن بابالارىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاعىنا جولداعان وتانشىلدىق باس ەرەجەسى ۋنيۆەرسيتەت قابىرعالارىنا ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلدى. شىڭعىس حاننىڭ بيلىك قۇرعان كەزىندە قولدانىلعان جازۋ دا تۇركى (تۇرىك ەمەس – ب.و.) جازۋى. 1818 جىلى تابىلعان شىڭعىس حاننىڭ جازۋى جازىلعان تاس ۇستىنى قازىر سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىنداعى ەرميتاجدا تۇر. وسى ۇستىننىڭ ءماتىنى عالىمداردىڭ «ەسكىموڭعول» دەپ اتايتىن جازۋى ءبىز بىلەتىن بايىرعى تۇركى جازۋىمەن جازىلعان.
سول كەزگى ءداۋىر تۋرالى وقىعان كىم دە بولسا شىڭعىس حاننىڭ حالقىن قۇراعان تايپالار جالايىر، قوڭىرات، كەرەيىت، نايماندار بولعانىن بىلەدى. ولار قازىرگى موڭعوليا جەرىنەن نەگە كەتتى؟ بۇعان تاريحي ادەبيەتتەردە انىق جاۋاپ بەرىلگەن. عالىمداردىڭ كەلتىرگەن دەرەكتەرى بويىنشا، 1218 جىلى شىڭعىس حانمەن بىرگە حورەزمنىڭ شاحىن باعىندىرۋ ءۇشىن 10 تۇمەن جورىققا اتتانعان. 1235 جىلى رەسەي مەن شىعىس ەۋروپانى باعىندىرۋ ءۇشىن باتۋ باستاعان ەكى تۇمەندەي اسكەر; 1252 جىلى يراندى باسىپ الۋ ءۇشىن حۋلاگۋ باستاعان 7 تۇمەننەن استام اسكەر جىبەرىلگەنى ءمالىم. بۇل قارۋلى قولدارمەن بىرگە ولاردىڭ جانۇيالارى دا كەتكەنىن ەسكەرۋ كەرەك.
ءار تۇمەندە ون مىڭ سارباز، ولاردىڭ اتا-انالارى، باۋىرلارى، ايەلدەرى مەن بالا-شاعاسى بولعانىن ەسكەرسەك شىڭعىس حان مەملەكەتىنىڭ قانشا حالقى وتىرعان مەكەنىن تاستاپ شىققانىن شامالاۋعا بولادى.
«شىڭعىس حان – الەمدى مويىنداتۋشى» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورى، فرانتسۋز رەنە گرۋسسە: «شىڭعىس حان ءوزىنىڭ ەڭ جاقسى كۇشتەرىن باسقا ەلدەرگە الىپ كەتتى دە، ولار سول جاقتا ءبىرجولاتا ءسىڭىپ، ورنىعىپ قالدى» دەپ جازادى. رەنە گرۋسسە شىڭعىس حاننىڭ تاڭىرگە سىيىنعانى جونىندە دە جازعان. تاڭىرگە تەك تۇركى تەكتەس حالىقتاردىڭ سىيىناتىنى باياعىدان بەلگىلى. قازاقتار «ءتاڭىر» دەگەن ءسوزدى كەشە دە، بۇگىندە دە «اللا»، «قۇداي» دەگەن سوزدەرمەن قاتار قولدانعان، ءالى دە سولاي قولدانىپ ءجۇر. بۇعان ۇلى قازاق اقىنى ماعجان جۇمابايۇلىنىڭ «ءتاڭىر» اتتى ولەڭى دالەل. قازاقتا تاڭىربەردى، تاڭىربەگەن سياقتى ادام ەسىمدەرى قازىردە دە كوپتەپ سانالادى.
شىڭعىس حاننىڭ تۋعان كەزدە بەرىلگەن ەسىمنىڭ ماعىناسى نەنى بىلدىرەدى
شىڭعىس حاننىڭ تۋعان كەزدە بەرىلگەن ەسىمىن تەمۋدجين دەپ بىلەتىندەر بۇل ەسىمنىڭ نە ماعىنا بەرەتىنىنە كوڭىل اۋدارا بەرمەيدى. تەمۋدجين تەمىرشى دەگەن ءسوزدىڭ باسقا ءتىلدى حالىقتاردىڭ ايتۋىمەن تاراپ كەتكەن نۇسقاسى. مىسالى: اعىلشىنشا – ستەنس، ورىسشا – ستانتسيا، قازاقشا – ستانسا بولىپ وزگەرگەنى سياقتى. شىڭعىس – وتە بيىك، اسپاننىڭ ۇيعارىمىمەن بەرلىگەن بيلىك يەسى، دەگەندى بىلدىرەدى. 2004 جىلى ءامىرحان بالقىبەك «استارلاپ ايتىلعان اقيقات قانداي ەدى؟» ماقالاسىندا ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ: «...حان بولعاندا العان اتى دا، ءسىرا تۇركى الىپبيىنەن الىنعان بولۋى كەرەك: شىڭعىس – حان (شىڭعىس – قان) مەنىڭشە قازاق تىلىندە ساقتالعان شىعىس، كۇنشىعىس – (شىڭعىس) سوزىمەن توركىندەس. وسى جەردە موڭعولتانۋشىلاردان قالقالانىپ كەلگەن قۇپيا اشىلاتىن سياقتى. ۇلى حاننىڭ شەندى ەسىمىندە «سايلاۋشىلاردىڭ وسيەتىن بيلەۋشىنىڭ ومىرلىك باعدارلاماسى استارلى تۇردە بەرىلگەن: شىعىس-قان – شىعىس (ەلدەرىنىڭ) بيلەۋشىسى (مونعولشا: «شىعىس» – دورموت، نەگە دورموت حان ەمەس؟، «كۇنشىعىس» – مانداح)» دەگەن پىكىرىن كەلتىردى. كوپ نارسەنى اڭعارتاتىن بۇل تۇجىرىم زامانىمىزدىڭ ءبىلىمى وتە تەرەڭ تۇلعالارىنىڭ ءبىرى ولجاس ومارۇلى سۇلەيمەننىڭ پىكىرى!
شىڭعىس حاننىڭ تەگى تۋرالى جازعان ۇلكەن عالىمداردىڭ ءبىرى، رەسەيدىڭ ۇكىمەتىنىڭ «شەت ەلگە كەتپەسەڭ – اتىلاسىڭ» دەپ قويعان تالابىنان سوڭ وتانىمەن قوشتاسۋعا ءماجبۇر بولعان كنياز نيكولاي ترۋبەتسكوي. عۇلاما عالىم «شىڭعىس حاننىڭ مۇراسى» اتتى ەڭبەگىندە حان تۋرالى «تۇراندىق تۇلعا» دەپ جازعان. ءبىر كەزدەرى دۇنيە جۇزىندە تۇركىلەردى «تۇراندىقتار»، تۇرعان ەلىن «تۇران» دەپ اتاعان. اتاقتى ءفيردوۋسيدىڭ «شاح-نامە» جىرىندا يران مەن تۇران اراسىندا بولعان وقيعالار جازىلعان.
شىڭعىس حان قازاق ۇلتىنا قاتىسى بار تۇلعا
قاي تاريحشى بولسا دا ناقتى دەرەكككە جۇگىنۋى ءتيىس. بۇل عىلىمنىڭ بۇلجىماس ەرەجەسى. شىڭعىس حاننىڭ وزىمەن سويلەسكەن مەن حۋننىڭ جازۋىنا سۇيەنسەك شىڭعىس حانعا دەيىن موڭعول دەگەن حالىق بولماعان. بۇل ورتاق اتتى ءوز قولاستىنداعى تايپالار مەن رۋلارعا بەرگەن شىڭعىس حان. دەمەك شىڭعىس حان 1206 جىلى بولعان قۇرىلتايدا ءوزىنىڭ ەلىنە موڭعول اتىن بەرگەندە جاڭا حالىقتى قالىپتاستىرۋدى كوزدەگەنى انىق.
قازاقتىڭ ەڭ ۇلى عالىمدارىنىڭ ءبىرى الكەي مارعۇلان ءوز ەڭبەكتەرىندە «تۇركى-موڭعولدار» دەگەن ءسوز تىركەسىن قولدانۋى دا بەكەر ەمەس. موڭعولداردىڭ باسقا تۇركى تەكتەس حالىقتارمەن تۋىستىعى ءتىل ۇقساستىعىمەن دە دالەلدەنەدى. مىسالى: قۇدا – قۇدا، باجا – باجا، جىگەن – جيەن، بۇتا – بۇتا، بۇلاق – بۇلاق، ساگاداك – ساداق، ت.ب. سونىمەن مەنىڭ بولجامىم بويىنشا، شىڭعىس حان بايىرعى ساق، عۇن، تۇركى قاعاناتى اتتى مەملەكەتتىڭ مۇراگەرلەرى بولىپ تابىلاتىن تايپالاردىڭ بىرىنەن شىققان. دەمەك، الەمنىڭ ەڭ ۇلكەن مەملەكەتتەرىنىڭ ءبىرىن قۇرعان شىڭعىس حان، بارلىق تۇركى تەكتەس حالىقتارعا، ونىڭ ىشىندە قازاق حالقىنا دا ورتاق ۇلى تۇلعا.
بەردالى وسپان.
مادەنيەتتانۋشى.
