امانداسۋ - كاك زدوروۆايۋتسيا كازاحي

6133
Adyrna.kz Telegram

كازاحسكي نارود وچەن بوگات سۆويمي دۋحوۆنىمي تسەننوستيامي. دوكازاتەلستۆوم ياۆليايۋتسيا نارودنىە تراديتسي، كوتورىح وگرومنوە منوجەستۆو. ي تومۋ ەست ەستەستۆەننىە پريچينى. كاك يزۆەستنو يز يستوري، ۆ پروشلىە ۆەكا، ناپريمەر، دو دۆادتساتوگو ۆەكا، جيزن كازاحوۆ بىلا سۆيازانا ۆ وسنوۆنوم س جيۆوتنوۆودستۆوم، چتو ترەبوۆالو چاستوي پەرەكوچەۆكي نا نوۆىە مەستا ي سووتۆەتستۆۋيۋششەگو وبۋسترويستۆا بىتا. ۆسە ەتو سپوسوبستۆوۆالو پوياۆلەنيۋ نارودنىح تراديتسي، كوتورىح ي پو سەي دەن پريدەرجيۆاەتسيا كازاحسكي نارود. «ارمىسىز» تاك زدوروۆاليس پرەدكي كازاحوۆ. تاك زدوروۆايۋتسيا سەگودنيا كازاحي. ۆ «تيۋركسكوم سلوۆارە» ناپيساننىي ماحمۋتوم كاشگاري ۆ وديننادتساتوم ۆەكە سلوۆو «ار» يمەەت دۆا زناچەنيا: «چەلوۆەك» ي «چەست». تو ەست تراديتسيا زدوروۆاتسيا بىلا پريودنياتا نا گوسۋدارستۆەننىي يدەولوگيچەسكي ۋروۆەن. زدوروۆاياس «ارمىسىز»، چەلوۆەك سپراشيۆال درۋگوگو «چەستنىي لي تى چەلوۆەك؟»، نا چتو پولۋچال وتۆەت «بارمىز»، دا، يا چەستنىي چەلوۆەك.

سامايا گلاۆنايا تراديتسيا – زدوروۆاتسيا پري ۆسترەچە – «امانداسۋ». ۆ نەي نە تولكو پوجەلانيا زدراۆستۆوۆات، نو ي گلاۆنىي دليا جيتەلەي سۋروۆوي پو پريرودە ستەپي ۆوپروس و زدوروۆە. ەتا كازاحسكايا نارودنايا تراديتسيا نە پرەتەرپەلا يزمەنەني س تەح پور، كاك كازاحي ۆ پروشلوم ۆەكە پەرەشلي نا وسەدلىي وبراز جيزني.

ۆ تراديتسي «امانداسۋ» وترازيلوس ي تو، چتو كازاحي يسپوكون ۆەكوۆ وبراششايۋتسيا ك روديتەليام نا «ۆى».

كاك زدوروۆاتسيا سو ستارشيمي

ۆ ەتوي پوۆسەدنەۆنوي تراديتسي ەست سۆوەوبرازنىە وبراششەنيا-كراسكي ك اكساكالام، بابۋشكام، ماتەريام، رودستۆەننيكام، ملادشيم پو ۆوزراستۋ ي ت. د. ناپريمەر:

ارمىسىز؟ ارمىسىڭ؟ امانسىز با؟ امانسىڭ با؟ امان-ەسەنسىز بە؟ امان-ەسەنسىڭ بە؟

ەسەنسىز بە؟ ەسەنسىڭ بە؟ – زدراۆستۆۋيتە، زدراۆستۆۋي. دوسلوۆنو: زدوروۆى لي ۆى؟

قايىرلى تاڭ! – دوبروە ۋترو!

قايىرلى كۇن! – دوبرىي دەن!

قايىرلى كەش! – دوبرىي ۆەچەر!

كەش جارىق! – دوبرىي ۆەچەر! دوسلوۆنو: سۆەتلىي ۆەچەر.

نا پريۆەتستۆيە «قايىرلى تاڭ! قايىرلى كۇن! قايىرلى كەش!» وتۆەت سلەدۋەت داۆات توچنو تاكجە. ۋسلىشاۆ «كەش جارىق!»، سلەدۋەت وتۆەت «ەشكىڭ ارىق!» (تسەلو لي پوگولوۆە ۆاشيح جيۆوتنىح؟). وبىچنو تاكوي وتۆەت سلەدوۆال نا پريۆەتستۆيە ۆوشەدشەگو ۆ يۋرتۋ اۋلچانينا، كوتوروگو ۋجە ۆيدەلي دنەم، ي ۆ تو جە ۆرەميا ۆوشەدشەگو پەرۆىي راز يلي نەزناكوموگو پۋتنيكا، كوتوروگو كازاحي نازىۆايۋت بوجيم گوستەم. وتۆەت «ەشكىڭ ارىق» وزناچاەت، چتو جيۆوتنوۆودستۆو بىلو گلاۆنىم دەلوم كازاحوۆ. ي چتو پريمەچاتەلنو، تراديتسيا تاكوگو وتۆەتا سوحرانيلاس دو سيح پور داجە ۆ گوروداح. س پريحودوم يسلاما پوياۆيلوس نوۆوە سلوۆو: اسسالاۋماعالەيكۇم! – ۋا-الەي-كۇم-سالەم!

كاك زدوروۆاتسيا س جەنششينامي

پوجيلىە ي ستارشيە ليۋدي زدوروۆاليس س جەنششينامي-روۆەسنيتسامي تاك:

«قالايسىز، بايبىشە، وتاعاسى، بالا-اشاعا امان-ەسەن بە؟» (كاك ۆى، بايبيشە، كاك گلاۆا سەمي، زدوروۆى لي دەتي؟).

ك دەۆۋشكام وبراششاليس: «انالايىن، ۆسە لي حوروشو ۋ تەبيا؟»

س نەۆەستكامي، كوتورىە دەلالي ۋۆاجيتەلنوە پوكلونەنيە-سالەم، زدوروۆاليس تاك: «جاقسىمىسىڭ كەلىن بالا، باقىتتى بول، ۇل تاپ» (حوروشو لي پوجيۆاەش، نەۆەستكا، بۋد سچاستليۆا، بۋد ماتەريۋ منوگيح دەتەي).

 

ۆليانيە سوتسيالنوگو ستاتۋسا نا پريۆەتستۆيە

ۆ پروشلوم كازاحسكوە وبششەستۆو دەليلوس نا «اقسۇيەك» (بەلايا كوست، اريستوكراتى) ي «قاراسۇيەك» (چەرنايا كوست، تاك نازىۆالي پروستوليۋدينوۆ). ك «بەلوي كوستي» وتنوسيليس چينگيزيدى — پوتومكي چينگيسحانا، ي حودجي، پروپوۆەدۋيۋششيە يسلام پوتومكي پروروكا مۋحاممەدا.

پريۆيلەگيروۆاننوە پولوجەنيە پوتومكوۆ چينگيسحانا، حانوۆ ي سۋلتانوۆ، كوتورىح يمەنوۆالي «تورە»، ۆ وبششەستۆەننوي جيزني كازاحوۆ راسپروسترانيالوس نە تولكو نا سفەرۋ پوليتيكي، نو ي نا نورمى پوۆسەدنەۆنوگو ەتيكەتا. پروستىە كازاحي ۆ رازگوۆورە س حانوم يلي سۋلتانوم نە موگلي نازىۆات ەگو پو يمەني، ۆمەستو ەتوگو وني دولجنى بىلي ۋپوترەبليات سلوۆو «تاقسىر». پري پريۆەتستۆياح ي ۆىراجەني بلاگودارنوستي وني بىلي وبيازانى گوۆوريت «الديار!»، پريلوجيۆ وبە رۋكي ك گرۋدي يلي پراۆۋيۋ رۋكۋ ك پراۆومۋ كولەنۋ. ەسلي پري سلۋچاينوي ۆسترەچە س پرەدستاۆيتەلەم «بەلوي كوستي» پروستوليۋدين سيدەل ۆەرحوم نا كونە، تو دولجەن بىل سويتي س لوشادي ي پرەكلونيت ودنو كولەنو پەرەد سۋلتانوم، ا توت ۆ زناك پريۆەتستۆيا كلال نا پلەچو ۆسترەچنومۋ پراۆۋيۋ رۋكۋ ي وتۆەچال: «امان با؟» (زدوروۆى لي تۆوي سوروديچي، تسەلو لي پوگولوۆە سكوتا؟)

حانى كلالي سۆويۋ رۋكۋ ي نا پلەچي پوسلوۆ. دجون كەستل، ۆ 1756 گودۋ پوبىۆاۆشي ۆ ستاۆكە حانا ملادشەگو جۋزا ابۋلحايرا، ناپيسال:

«ۆو ۆرەميا بىسترو پروشەدشيح ترەح چاسوۆ اۋديەنتسي حان ۆ زناك ۋۆاجەنيا وپۋستيل سۆويۋ رۋكۋ نا موە پراۆوە پلەچو. ەتو، كاك يا ۋزنال، پريزناك وسوبوگو ۋۆاجەنيا».

 

پريۆەتستۆيا اكىنوۆ

پو-سۆوەمۋ زدوروۆاليس س پۋبليكوي ي اكىنى. ۆىحوديا ك زريتەليام، وني كلانياليس نارودۋ، دەرجا لەۆۋيۋ لادون ۋ سەردتسا. نا پودوبنوە پريۆەتستۆيە نارود وبىچنو وتۆەچال ۆوزگلاسامي:

«بار بول! وركەنىڭ ءوسسىن!» (بۋد سچاستليۆ!)

تەم سامىم اكىنى پولۋچالي بلاگوسلوۆەنيە نارودا.

ەست ينتەرەسنايا يستوريا ۆىحودا مولودوگو اكىنا كەنەنا ازيربايۋلى، ستاۆشەگو ۆپوسلەدستۆي يزۆەستنىم. ەركەباي بۋگىبازارۋلى پوەحال نا تريزنۋ كيرگيزا شابدانا جانبايۇلى ي ۆزيال س سوبوي مولودوگو پەۆتسا. كەنەن نيكوگدا نە ۆىستۋپال پري تاكوم بولشوم سكوپلەني نارودا. ماستيتىە اكىنى، سرەدي كوتورىح بىلي ي ۆەليكيە پوەتى – كازاح جامبۋل ي كيرگيز توكتوگۋل، ودين زا درۋگيم پوكازىۆالي سۆوە يسكۋسستۆو. كوگدا پريشەل چەرەد كەنەنا، ون ۆسكريكنۋل پو وبىكنوۆەنيۋ، ۆزىۆايا ك پرەدكام، نو سپەت نە سموگ. ۆو ۆتوروي راز سلۋچيلوس تو جە ساموە. سرەدي زريتەلەي پروشەل ۋديۆلەننىي گۋل. توگدا ودين يز اكساكالوۆ پريپودنيال پراۆۋيۋ رۋكۋ، سرازۋ ناستۋپيلا تيشينا، ا ۆ گولوسە ستارتسا زۆۋچالا پوددەرجكا:

– سىنوك، ۆ نارودە گوۆوريات «ەر كەزەگى ۇشكە دەيىن» – دجيگيت دولجەن پوپىتاتسيا تريجدى. نە ستەسنيايسيا، پوپروبۋي ەششە راز.

ي تولكو توگدا يز سەردتسا كەنەنا ۆىرۆالاس پەسنيا. سلوۆا ليليس، كاك يز گورنوگو رۋچيا. پەسنيا لەتەلا ۆىسوكو ناد ستەپيۋ، كاك بى پەرەداۆايا كيرگيزام رودستۆەننىي كازاحسكي پريۆەت:

مەن ءوزىم دۋلات دەگەن ەلدەن كەلدىم،

كول قوپا، قورداي دەگەن جەردەن كەلدىم.

جاس بالا جاڭا تالاپ مەن ءبىر قويشى،

تۋعالى مۇنداي جيىن كورمەپ ەدىم.

...

وتتۋدا، گدە جيۆەت رود دۋلات، پريەحال يا،

گدە مەستو زوۆەتسيا كورداي، ي پەسنيا مويا.

يا مولود ەششە، ۆچەراشني چابان،

پرينەس يا پريۆەت وت روديچەي ۆام.

كەنەن، كاك بىسترىي ينوحودەتس، ۋجە نە موگ وستانوۆيتسيا، ون پەل دولگو ي ساموزابۆەننو.

 

ۋنيۆەرسالنوە پريۆەتستۆيە

يز پروچيتاننوگو موجەت پوكازاتسيا، چتو كازاحي زدوروۆايۋتسيا پو-رازنومۋ، ا ودنوگو وبششەگو گلاۆنوگو پريۆەتستۆيا نەت.

يزۆەستنوە جە «اسسالاۋماعالەيكۇم!» ياۆلياەتسيا تراديتسيەي ارابسكوگو نارودا، پريۆنەسەننوە ۆ كازاحسكۋيۋ ستەپ س يسلامسكوي رەليگيەي

ي ەستەستۆەننو، چتو سەگودنياشنيايا پىتليۆايا مولودەج ۆسە چاششە وبراششاەتسيا ك يسكوننومۋ ۆيدۋ درەۆنەي كازاحسكوي تراديتسي «ارمىسىز». ۆ «تيۋركسكوم سلوۆارە»، ناپيساننوم ماحمۋتوم كاشكاري ۆ XI ۆەكە، ناپيسانو، چتو سلوۆو «ار» ۋ تيۋركوۆ وزناچاەت «چەلوۆەك، چەست».

پوەتومۋ منوگيە كازاحي پرودولجايۋت زدوروۆاتسيا ۆ سووتۆەتستۆي س رودنوي كازاحسكوي تراديتسيەي — سو ۆزروسلىمي «ارمىسىز»، س ملادشيمي پو ۆوزراستۋ — «ارمىسىڭ».

ۆ پونيماني كازاحوۆ سلوۆو «ار» ي پو سەي دەن يمەەت زناچەنيە «چەلوۆەك» ي «چەست». پوەتومۋ كازاحي س درەۆنيح ۆرەمەن زالوجيلي ۆ ەتو دەيستۆيە ساموە گلاۆنوە مورالنوە پونياتيە ۆ جيزني.

زدوروۆاياس «ارمىسىز»، «ارمىسىڭ»، چەلوۆەك كاك بى زاداۆال پەرۆوستەپەننىي ۆوپروس: «چەستنىي لي تى چەلوۆەك، نە سدەلال لي تى چتو-تو پوروچاششەە سۆويۋ ناتسيۋ، سترانۋ»؟

نا تاكوە پريۆەتستۆيە كاجدىي پولۋچال ۆوپروس-وتۆەت: «بارمىسىز»، «بارمىسىڭ»، چتو وزناچاەت «ياۆلياەشسيا لي تى سام چەستنىم چەلوۆەكوم، نە سدەلال لي تى سام چتو-تو پوروچاششەە سۆويۋ رودينۋ؟».

پرەدكي كازاحوۆ پونيمالي، چتو وسنوۆا وسنوۆ جيزني — ەتو بىت ي وستاۆاتسيا چەستنىم ي دوستوينىم چەلوۆەكوم. تولكو وبششەستۆو چەستنىح ليۋدەي موجەت پودنياتسيا نا بولەە ۆىسوكي ۋروۆەن تسيۆيليزاتسي. مۋدرىە پرەدكي وستاۆيلي سۆويم پوتومكام — نىنەشنيم كازاحام — سامۋيۋ لۋچشۋيۋ فورمۋ سۆوەي تراديتسي، كوتورايا نازىۆاەتسيا «امانداسۋ» – زدوروۆاتسيا.

 

بەردالى وسپان.

پىكىرلەر