"ۇلتىڭ ءۇشىن، ءتىلىڭ ءۇشىن ءور بول،
ءور بولماساڭ ءور بولعانعا ءتور بول.
ەگەر، ەگەر... ۇلتتى ساقتاي الماساڭ،
ساقتار كۇشتى ءتىپتى جاقتاي الماساڭ،
ءبۇيتىپ ءتىرى جۇرگەنىڭشە بور بول،
رۋحىن ساتقان ۇلتسىزدارعا قور بول!" دەپ اقىن مۇحتار شاحانوۆ جىرلاعانداي 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىستىڭ ءالى دە بولسا شەشىلمەي جاتقان جۇمباق ەكەنى بەلگىلى. جەلتوقسانشىلاردى ۋاقىت ءوزى قارالاپ، اقتاعانىمەن شىندىقتىڭ ايتىلاتىن كەزى كەلدى. الايدا قازاق جاستارىنىڭ قانىن ۇرتتاعان دىمكاس عاسىر ءوز دەگەنىن جاساۋدا. وسى ورايدا ۇلت زيالىلارىنىڭ "ادىرنا" ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز.
- 16 جەلتوقسان ازا تۇتۋ كۇنى مە، مەرەكە مە؟
شاتتىق ەرعوجينا، جەلتوقسانشى:
- جەلتوقسان كەزىندە قانشاما جاس زارداپ شەگىپ، ومىردەن وتكەندىكتەن مەرەكە دەپ ايتۋعا اۋزىم بارماس ەدى…
ساۋلە ابىلداحانقىزى، قوعام بەلسەندىسى:
- ازا تۇتۋ كۇنى. قارالى كۇن.
ءامىرجان قوسانوۆ، ساياتساتكەر:
- «ءولى ريزا بولماي، ءتىرى بايىمايدى!»
ءسوز جوق، تاۋەلسىزدىك – كەز كەلگەن مەملەكەت، كەز كەلگەن ۇلت ءۇشىن ەڭ قاستەرلى، ەڭ كيەلى ۇعىم. سوندىقتان دا تاۋەلسىزدىك كۇنى ەڭ باستى مەملەكەتتىك، حالىقتىق مەيرام بولۋى ءتيىس.
بىراق، 2011 جىلدىڭ 16 جەلتوقسانىندا جاڭاوزەندە قان توگىلدى، قارۋلى كۇشتەر تاپا-تال تۇستە بەيبىت ادامدارعا قارسى قارۋ جۇمسادى. وق اتتى، قانشاما ادام قىرىلدى! ول كۇن جالپىۇلتتىق تراگەديا كۇنى بوپ قالا بەرمەك!
سونىمەن بىرگە، كەلەسى كۇن – 17 جەلتوقسان دا 1986 جىلدان بەرى حالىق ساناسىندا «جەلتوقسان كوتەرىلىسى كۇنى» بوپ قالىپتاسىپ قالدى.
كوز جاسى مەن كۇلكىنى، ازا تۇتۋ مەن ءان سالىپ، بي بيلەپ، تويلاۋدى ارالاستىرۋعا بولمايدى. ءدال وسى ەكى كۇنى قازاق قوعامى قاق جارىلادى: ءبىرى – ءبىر-ءبىرىن تاۋەلسىزدىك كۇنىمەن قۇتتىقتاپ جاتادى، ەكىنشىلەرى – وسى كۇندەرى جەلتوقسان جانە جاڭاوزەن قۇرباندارىن ەسكە الىپ، قۇران باعىشتايدى.
وسى رۋحاني-ساياسي تىعىرىقتان شىعۋدىڭ ءبىر جولى بار: تاۋەلسىزدىك كۇنىن بۇرىندارى رەسپۋبليكا كۇنى بولىپ اتالىپ كەلگەن 25 قازانعا اۋىستىرۋ كەرەك، سول كۇنى تاۋەلسىزدىك تۋرالى دەكلاراتسيا قابىلدانعان بولاتىن. ال 16 جانە 17 جەلتوقسان كۇندەرى جالپىۇلتتىق ەسكە الۋ، ازا تۇتۋ كۇندەرى بوپ بەكىتىلۋى ءتيىس.
اسىلحان ماماشۇلى، جۋرناليست:
- 16 جەلتوقسان قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك جاريالاعان كۇنى بولعاندىقتىن رەسمي مەرەكەلەر ساناتىنا كىرگىزىلگەن. ارادا تۋرا 20 جىل وتكەندە ءدال وسى كۇنى جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنا وق اتىلىپ، 20 - عا جۋىق ادام ءولدى، جۇزدەن استام ادام جاراقاتتاندى. بۇل - تراگەديا. بىراق ول رەسمي تۇردە ازالى كۇن نەمەسە ەسكە الۋ كۇنى رەتىندە بەلگىلەنگەن جوق. ويتكەنى جاڭاوزەن وقيعاسىنا جاۋاپتى بيلىك ءالى ورنىندا وتىر. ءوز باسىم مەملەكەتتىك مەرەكەنى توي-دۋمان دەپ سانامايمىن. وتكەنگە قۇرمەت كورسەتىپ، تاعىلىم الۋ، بۇگىنگى ءومىردى باعالاۋ دەپ تۇسىنەمىن. سوندىقتان تاۋەلسىزدىك كۇنىن جاڭاوزەن قۇرباندارىمەن قوسا اتاپ وتسە ەش قايشىلىق بولمايدى جانە بولاشاقتا وسىعان كەلەدى دەپ سەنەمىن. جاماندى-جاقسىلى جەلتوقسان وقيعاسىن ەسكە الۋ كۇنىن اتاپ وتەمىز عوي، بۇل دا سول سياقتى ماسەلە.
قۇرمانعازى راحمەتوۆ، جەلتوقسانشى:
- رەسمي تاۋەلسىزدىك كۇنى! ول اتا - بابالارىمىز عاسىرلار بويى اڭساعان، وسى جولدا قانشاما جاندار قۇربان بولعان كۇن. بۇل كۇن جاڭاوزەندەگى قىرعىن قاساقانا جاسالعان، قازاققا قارسى قازاق بالاسى وق اتىپ، سۇيەگىمىزگە تاڭبا تۇسكەن كۇن. قانقۇيلى قىزىل يمپەريانىڭ ءوزى جەلتوقسان 86- دا ونداي قادامعا بارۋعا جاسقانعان بولاتىن. بۇعان اۆتوريتارلىق جۇيە كىنالى.
ەكى باسشىنىڭ تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىنە قاتىستى ەكىۇداي پىكىرى بولماۋى كەرەك. بۇل دۇرىس ەمەس جاعداي. بۇدان شىعار جالعىز جول تاۋەلسىزدىك مەرەكەسىن 25 قازانعا بەلگىلەۋ.
ال 17 جەلتوقسان - قر دەموكراتيانىڭ جاڭعىرۋ كۇنى بولىپ پرەزيدەنتتىڭ جارلىعىمەن بەكىتىلگەن.
- «جەلتوقسان» وقيعاسىنا كىم كىنəلى دەپ ويلايسىز؟
شاتتىق ەرعوجينا, جەلتوقسانشى:
- بۇل وتە كۇردەلى سۇراق. ول كەزدە ءبىز نەبارى 20 جاستا ەدىك. بۇنىڭ سوڭى ۇلكەن ءبىر كوتەرىلىسكە اينالىپ كەتەدى دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاساق تۇسىمىزگە كىرمەگەن ەدى. العاشىندا بەيبىت شەرۋگە شىقتىق دەپ ويلادىق. بۇگىنگى كۇنگە دەيىن مەملەكەت تاراپىنان جەلتوقسانعا وقيعا ياكي كوتەرىلىس دەپ ستاتۋس بەرە قويعان جوق. سوندىقتان كىم كىنالى ەكەنىن ايتا المايمىن.
ساۋلە ابىلداحانقىزى، قوعام بەلسەندىسى:
- سۇراق دۇرىس ەمەس، قيسىنسىز دەپ ويلايمىن. سەبەبى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە شىققاندار قاتە ءىس ىستەدى دەپ ويلامايمىن. قاتە ىسكە "كىنالى كىم؟.." دەپ سۇراق قويۋعا بولادى. مەن جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە شىققاندار دۇرىس ىستەدى دەپ ەسەپتەيمىن، سەبەبى ولار ادىلەتسىزدىككە قارسى باس كوتەردى... ال ەگەر سۇراقتى "جەلتوقسانداعى قانتوگىسكە كىم كىنالى؟" دەپ قويار بولساق، ارينە، بەيبىت حالىققا كۇش قولدانعان بيلىك كىنالى ەكەنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ءامىرجان قوسانوۆ، ساياتساتكەر:
- 1986 جىلى ءبىز ءالى سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىنداعى 15 رەسپۋبليكانىڭ ءبىرى بولدىق. سوندىقتان دا ول كوتەرىلىستىڭ اياۋسىز جانىشتالۋىنا، بىرىنشىدەن، سول كەزدەگى سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعى كىنالى.
ەكىنشىدەن، سول كەزدەگى قازاقستان باسشىلىعى كىنالى. ول كەزدە بىزدە دە كومپارتيانىڭ باسشىلىعى مەن ۇكىمەت بولدى. سول ورگانداردىڭ جەتەكشىلەرى وسى تراگەديا ءۇشىن تاريحي، ساياسي جانە مورالدىق تۇرعىدان جاۋاپتى!
ديالەكتيكالىق تۇرعىدان العاندا، جەلتوقسان سەكىلدى سانا مەن قوعامدى ءدۇر سىلكىندىرەر كوتەرىلىس شىنايى دەموكراتيالىق جۇيەدە ورىن الۋى مۇمكىن ەمەس، وز حالقىنا قارسى كۇش قولدانۋ ارەكەتتەرى تەك قانا ادامنىڭ ەرىك-جىگەرىن جانشىپ تاستاۋعا اۋەس توتاليتاريزم مەن اۆتوريتاريزم تۇسىندا عانا ورىن الىپ جاتادى.
28 جىل ىشىندە ءبىز سوۆەت وداعىنان قالعان يدەولوگيالىق مۇرادان، قاتىپ-سەمىپ قالعان كەرتارتپا قۇندىلىقتاردان ارىلا الماي-اق قويدىق، سوندىقتان دا بىزدەگىدەي اۆتوريتارلى جۇيە تۇسىندا جەلتوقسان قايتالانىپ، جاڭاوزەن تراگەدياسىنا ۇلاستى.
اسىلحان ماماشۇلى, جۋرناليست:
- جەلتوقسان وقيعاسىنا سوۆەت بيلىگى مەن قازاقستاننىڭ سول كەزدەگى نومەنكلاتۋراسى كىنالى. قازاقستاندى شيرەك عاسىر باسقارعان قوناەۆ ءوزىنىڭ ورىنىن باسا الاتىن كادرلاردى شەتتەتتى. ال ءوزى بيلىكتەن تايدىرىلعاندا جاڭا كادر ازىرلەپ ۇلگەرمەدى. جاستاردى الاڭعا شىعۋعا سول كەزدەگى قازاقستاننىڭ جوعارى بيلىگىندەگى كەي ادامدار تۇرتكى بولدى، استىرتىن ۇگىتتەدى دەيتىن دە بولجامدار بار. قالاي بولعاندا بيلىكتە ۇزاق وتىرۋ ءتۇرلى ساياسي كاتاكليزمدەرگە اكەلەتىنىن شەتەل مىسالدارىنان دا كورىپ وتىرمىز.
قۇرمانعازى راحمەتوۆ، جەلتوقسانشى:
- كرەمل كىنالى، توتاليتارلىق جۇيە.
- جەلتوقسان قاھارماندارى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قۇرمەتتەلىپ جاتىر ما؟
شاتتىق ەرعوجينا, جەلتوقسانشى:
- مۇلدەم قۇرمەتتەلىپ جاتقان جوق. سەبەبى ءالى اقتالا الماي جاتقاندار بار. مەنىڭ ءوزىم 2012 جىلى عانا اقتالدىم. پالەنباي كۇن تۇرمەدە دە جاتتىم، ودان قانشا زارداپ شەكتىم، وقۋدان شىقتىم، قۋدالاندىم، ەش جەرگە جۇمىسقا المادى، ورگاننىڭ ەسەبىندە تۇردىم. سولاردىڭ وتەۋى ۇكىمەت تاراپىنان بولۋى كەرەك ەدى. الايدا جىلىنا ءبىر رەت قانا ازعانتاي الەۋمەتتىك تولەم جاساپ الداۋسىراتىپ قويادى. «ارداگەر» دەگەن ەمحاناعا تىركەپ قويعان. بىراق ول جەردىڭ وزىندە دۇرىستاپ ەمدەمەيدى. ەلىمىزدە قانشاما اقتالعاندىعى جونىندە قولىندا قۇجاتى بار جەلتوقسانشىلار بار. سولارعا تىم بولماعاندا قوعامدىق كولىكتە تەگىن جۇرۋگە جەڭىلدىكتەر، نە بولماسا ەمحانالاردا تەگىن قىزمەت كورسەتۋ سەكىلدى جاعدايلار جاسالۋى كەرەك.
ساۋلە ابىلداحانقىزى، قوعام بەلسەندىسى:
- جوق، جەلتوقسان قاھارماندارى جەتكىلىكتى دەڭگەيدە قۇرمەتتەلىپ جاتقان جوق. ولارعا جىلىنا ءبىر رەت 50-60 مىڭ تەڭگە بەرەدى ەكەن. ولارعا اي سايىن 100 مىڭ جاردەماقى تاعايىنداسا دا، جىلىنا ءبىر رەت شيپاجايعا جولداما، باسپانا سياقتى الەۋمەتتىك ماسەلەلەرىن شەشۋگە دە مەملەكەتتىڭ جاعدايى جەتەر ەدى. تەك سوعان قۇلىق بولسا دەڭىز... مەن بىلەتىن كوپتەگەن جەلتوقسانشىلاردىڭ دەنساۋلىعى جوق، كوبىسى جۇمىسسىز... بۇگىنگى بيلىك جەلتوقسان كوتەرىلىسىن دە، ونىڭ قاھارماندارىن دا حالىق ساناسىنان وشىرۋگە، تاريحتى ۇمىتتىرۋعا مۇددەلى سياقتى.
ءامىرجان قوسانوۆ، ساياتساتكەر:
- جوق! جەلتوقساننىڭ شىنايى تاريحى ازىرشە بيلىك ءۇشىن وتە قيىن تاقىرىپ. سوندىقتان دا وسى كۇنگە دەيىن ولار بۇل اڭگىمەدەن بويىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىسادى. جەلتوقسانعا قاتىستى جىل سايىن وتەتىن ءىس-شارالاردىڭ ءمان-مازمۇنىن ءوز ۋىسىندا ۇستاپ، باقىلاۋىنان شىعارعىسى كەلمەيدى.
ەگەر دە تاريحي شىندىق پەن ادىلەتتىلىككە سالساق، جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە قاتىسىپ، ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن ناقتى ۇلەس قوسقان بارشا ازامات وسى كۇنى پرەزيدەنتتىڭ قابىلداۋىندا بولىپ، ءوز قاھارماندىعىنىڭ لايىقتى باعاسىن الىپ، سول كۇنى وتكىزىلەتىن ءىس-شارالار مەن بەرىلەتىن استىڭ تورىندە وتىرۋى ءتيىس دەپ سانايمىن!
ونداي قۇرمەت وسكەلەڭ ۇرپاق ءۇشىن مىقتى ۇلگى-ونەگە بوپ، ەرتەڭگى كۇنى جاستارىمىزدىڭ بويىندا وتانشىلدىق، پاتريوتيزم سەزىمدەرىن قالىپتاستىرۋدا ماڭىزدى رول اتقارار ەدى.
اسىلحان ماماشۇلى، جۋرناليست:
- جەلتوقسان وقيعاسى 1990 جىلدارى ساياسي تۇرعىدا اقتالعاننان كەيىن ءالى كۇنگە قۇرمەتكە بولەنىپ جۇرگەندەر بار. بىرنەشە پاتەر الدى، باسقا دا جاعدايلارىن جاسادى دەگەندەي. جەلتوقسان ۇيىمدارى كەيىنگى جىلدارى ەكىگە ءبولىندى. ءبىر جاعى بيلىككە جاقىن، اكىمدىكپەن قويان-قولتىق ارالاساتىن جانە ىمىرالاس ۇيىمدار. مەنىڭشە، وسىنداي ۇيىمداردىڭ مۇشەلەرى قۇرمەت ماراپاتتى جەتكىلىكتى العان شىعار دەپ ويلايمىن. ودان وزگە، جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسسا دا ونىسىن مىندەت ەتپەيتىن ازاماتتار دا بار. ولار جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقانىن قاراپايىم پارىز بەن ازامات رەتىندەگى مىندەتى سانايدى. ارينە ولارعا دا قۇرمەت كورسەتىلۋى كەرەك. ەڭ باستىسى ساياسي تۇرعىدا اقتالعاننان كەيىن مورالدىق جانە ماتەريالدىق زارداپتارى تولىق وتەلدى مە، جوق پا سوعان نازار اۋدارۋ كەرەك. ال جىلىنا ءبىر رەت اكىمدىككە شاقىرىپ، سىي-سياپات بەرۋ ءار اكىمدىكتىڭ الىمدىلىعىنا بايلانىستى.
قۇرمانعازى راحمەتوۆ، جەلتوقسانشى:
- ازىرگە ءوز دەڭگەيىندە ەمەس. جۇمىستار جاسالىپ جاتىر. جاقسى جاعىنا وزگەرەتىنىنە سەنىمىمىز مول.
اقگۇل ايداربەكقىزى،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
