بەلگىلى جازۋشى بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلىنىڭ «ءاي، دۇنيە-اي!» رومانى مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلىپ جاتىر.
وسىعان بايلانىستى الماتى قالاسى ىشكى ساياسات باسقارماسى «ادىرنا» ۇلتتىق-ەتنوگرافيالىق بىرلەستىگى» قوعامدىق قورى جازۋشىلار كىتاپحاناسىندا جازۋشىمەن كەزدەسۋ ۇيىمداستىردى. باسقوسۋدا 1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستىڭ ناۋبەتى باياندالاتىن «ءاي، دۇنيە-اي!» رومانى تالقىلاندى. بۇل كوتەرىلىستەن نە ۇتتىق؟ قازاق قالاي قورلاندى؟ البان كوتەرىلىسىنىڭ اقيقاتى قانداي؟ وسى سۇراقتار توڭىرەگىندە بەكسۇلتان نۇرجەكەۇلى اڭگىمە وربىتكەن بولاتىن.
كوتەرىلىستى كىمدەر باستادى؟
1916 جىلعى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دەگەندە ءبىز كوبىنە امانگەلدىنى ايتامىز. امانگەلدى، ابدىعاپپارلار ۇيىمداستى. كوتەرىلىستىڭ باسشىسى بولدى، حالىق سوڭىنا ەردى. اسكەر، قارۋ-جاراقپەن قامتىلدى. ال البان كوتەرىلىسىندە مۇنىڭ ءبىرى دە بولعان جوق. مۇندا مومىن قازاق قانا بولدى. بۇل كوتەرىلىستى جاي ادامدار ەمەس، بۇرىن بولىس بولعاندار باستادى. ۇزاق، جامەڭكە، اۋباكىر ءبارى دە بۇرىنعى بولىس-بيلەر بولاتىن. 9 تامىز كۇنى حالىق ايتتوبەگە جينالىپ، ۇزاق ءسوز سويلەيدى. «اق پاتشا قازاقتان اسكەرگە ادام المايمىز دەپ ەدى. سول ۋادەسىن بۇزدى. اق پاتشانىڭ بىزدەن ونسىز دا الماعانى جوق. ەندى ۋادەسىنەن تايعاننان كەيىن ءبىز دە سەرتىمىزدە تۇرمايمىز. بالا بەرسەك، بالا ولەدى. بالا ولگەنشە، شال ءولسىن» دەيدى ۇزاق. جامەڭكە مەن اۋباكىر ۇزاقتى قولدايدى. سوندا سىمتىك تۇرىپ: «سەن دە ەرلىكتى جاسامايتىن كەزدە جاسايدى ەكەنسىڭ. ءبىز بىردەڭە قىلارمىز-اۋ، قاتىن-بالا قىرىلادى عوي» دەيدى. سول سىمتىكتىڭ ايتقانى كەلدى. البان كوتەرىلىسىندە ەلدىك بار دا، ساياسات بولمادى. ۇزاق، جامەڭكە، اۋباكىر، سەرىكبايلار كوتەرىلىستى باسقارۋ كەرەك ەدى. بىراق ءبارىن تۇرمەگە تىقتى، ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن ادام قالمادى. ىرگەباي دالدەنباەۆ: «12 تامىز كۇنى ءبىزدى اۋباكىردىڭ باۋىرى جاقىپبەردى باستادى» دەيدى. جاقىپبەردى قولمەرگەن بولعان. ونىڭ ۇستىنە، اتاقتى تازابەك باتىردىڭ ۇرپاعى بولعاندىقتان، اقساقالدار باسشىلىقتى وسى جاقىپبەردىگە تاپسىردى. 1846 جىلى قاپالدا قازاقتىڭ پاتشا قۇزىرىنا ەنۋى تۋرالى قۇجات قابىلدانعان. سول قۇجاتقا تازابەك پۇسىرمانۇلىنىڭ ءمورى باسىلعان. كەيىن سول تازابەك پاتشا ۇكىمەتىنىڭ زىمياندىعىن ءبىلىپ، قارسى تۇردى. سوڭىندا كولپاكوۆسكيمەن قارسىلاسىپ، 1871 جىلى مىڭ الباندى قۇلجاعا كوشىرىپ اكەتكەن. شوقان ءۋاليحانوۆ قاشقارعا باراردا وسى تازابەكتىڭ ۇيىندە قونعان. البان كوتەرىلىسىن باسقارعان اۋباكىر مەن جاقىپبەرگەن وسى تازابەك باتىردىڭ ۇرپاقتارى بولاتىن.
«قىزىلبورىك ءىسى»
سەرىكباي قاراەۆ باسقارعان قىزىلبورىك بولىسى ۆەرنىي ۇيەزىنە قاراعان. ال قالعان ايماقتاردىڭ ءبارى جاركەنت ۇيەزىنە باعىندى. 1916 جىلدىڭ 3 تامىزىندا اسى جايلاۋىنداعى قىزىلبورىك بولىسىندا اتىس بولدى. بۇل كەزدە سەرىكباي قارقاراعا كەتكەن بولاتىن. اتالعان وقيعا جايلى ارحيۆتە «قىزىلبورىك ءىسى» دەگەن قۇجات بار. مۇحامەتجان تىنىشباەۆ ونى بىلايشا تۇسىندىرگەن. ءبىر ورىس ايەلىنە قىرىنداعان ورىس وفيتسەر وعان ءوزىنىڭ «مىقتىلىعىن» كورسەتپەك بولىپ، سەرىكباي بولىستىڭ ورىس حاتشىسىنان قارا جۇمىسقا الىناتىنداردىڭ ءتىزىمىن سۇرايدى. حاتشىسى ءتىزىمنىڭ ءالى جاسالىنباعانىن، ونى بولىستىڭ ءوزى دايىندايتىنىن ايتادى. الايدا الگى وفيتسەر اشۋلانىپ، ايقاي شىعارادى. داۋدى باسۋعا كەلگەن بەس-التى اقساقالدى قاماۋعا الادى. اقساقالدارعا اراشاشى بولىپ، قازاقتار دا جينالادى. قاۋمالاعان قازاقتان قورىققان وفيتسەر تاپانشاسىمەن اسپانعا وق اتادى. مۇنى تۇسىنبەگەن نوكەرلەرى سول ارادا ءۇش قازاقتى جايراتىپ سالادى. توپ ىشىندەگى اڭشى قازاق ءبىر اسكەردى اتادى. ادام نامىسقا بەرىلگەندە، ەشتەڭەنى ويلامايدى عوي. سوڭىندا الگى وفيتسەر اۋىلدان قاشىپ شىعادى. تۇرگەن ارقىلى الماتىعا بارىپ، جازالاۋ وتريادىن الىپ كەلەدى.
قازاق قالاي قىرىلدى؟
اسكەر كەلدى دەگەندى ەستىگەندە ۇرەيلەنگەن قازاقتار اعىپ جاتقان وزەنگە سەكىرىپ، ءبىرازى سۋدان شىقپاي قالعان. جازالاۋشى اسكەردەن قاشقان 5 مىڭ قازاق تاۋعا قاراي بەزگەن. سولاردىڭ 1500 ءۇيىن ورىستار تۇگەلدەي ورتەگەن. ءبىر ۇيدە نارەستەسىن بوسانا الماي جاتقان ايەل مەن ەنەسى عانا قالعان. ولاردى دا تىرىدەي ورتەپ جىبەرگەن. جەلەزنەكوۆ دەگەن ءروتميستردىڭ جازباسى بار. «قاراقولدان كەلە جاتقانىمدا جولدىڭ جيەگىندە جاتقان ءبىر ايەلدى كوردىم. جالاڭبۇت، زورلانعان، ولگەن. ونىڭ قىر جاعىندا ءبىر ەرەسەك بالا جاتىر. كوتەنىن ويىپ العان، ءوزىن توڭقايتىپ تاستاپ كەتكەن. جاقىن جەردە تاعى ءبىر جاس بالا جاتىر. ول دا ولگەن. ەكى ەركەك بالا دا زورلانعان» دەپ جازادى. نە ءۇشىن بۇلاي ىستەدى؟ قازاقتى نەگە بۇلاي قورلادى؟ قارقاراعا پودبوركوۆتىڭ ورنىنا روتميستر كراۆچەنكو كەلەدى. ونىڭ فون بەرگ دەگەن ءحورۋنجيى بولدى. كراۆچەنكو فون بەرگكە بۇيرىق بەرىپ: «زۋەۆ دەگەن ومارتاشىنى قازاقتار شاۋىپتى. ءوزىن ساباپ، مالىن ايداپ اكەتىپتى. بارىپ كومەكتەسىڭدەر» دەيدى. پاتشا وكىمەتى كەيىن وسى وقيعاعا قاتىستى سوت جۇرگىزگەن. سوتتا كوتەرىلىسكە كىمدەردىڭ قاتىسى بارى تەكسەرىلگەن. فون بەرگ سوتقا بەرگەن مالىمدەمەسىندە: «ءبىز مەجەلى جەرگە تۇنگى 12-دەن اسقاندا جەتتىك. زۋەۆكە بارساق، ءۇيىنىڭ تالقانىن شىعارعان ەكەن. بىراق ادامداردىڭ ءبارى امان. باشارينگە دە باردىق، زۋەۆ ەكەۋىنىڭ باسىن قوسىپ تىنىشتاندىردىق تا، قايتىپ كەتتىك. سودان تاڭعى 5-تە كوتەرىلىسشى قازاقتاردىڭ اۋىلىنا كەلدىك. ولار بىزبەن قارسىلاسپاق بولدى، بىراق ءبىز 7 قازاقتى جۋساتىپ تاستادىق. قالعاندارى بالا-شاعاسىمەن تاۋعا قاراي قاشتى. ودان كەيىن تاڭعى 8-دە كورشى اۋىلعا بارىپ، ول جەردە 80 قازاقتى ساناپ تۇرىپ ولتىردىك. بىزدەن بىردە-ءبىر شىعىن بولعان جوق» دەپ جازعان. قورلانعان قازاقتاردىڭ پەرەسەلەندەرگە تيىسكەنى راس، بىراق ەشقايسىسىن شىعىن قىلماعان. ال فون بەرگ بولسا شىرت ۇيقىدا جاتقان قازاقتىڭ اۋىلىن شاپقان. كەلىمسەكتەردە قايدان شىعىن بولسىن؟ ۇيىقتاپ جاتقان قازاق قورعانىپ ۇلگەرۋشى مە ەدى؟ ادام اۋىلدا كوتەرىلىس جاساي ما؟ قازاقتار زۋەۆ پەن ءباشاريندى ءولتىرىپ كەتسە، كەك الۋ ءۇشىن قىردى دەپ تۇسىنۋگە بولاتىن شىعار. بىراق ەشكىمدى ولتىرمەگەن قازاقتى قالاي قىرۋعا بولادى؟ بۇل قىرۋدا قانداي قيسىن بار؟ فون بەرگ مالىمدەمەسىندە، «قاشقان ادامداردىڭ ءۇيىن تەكسەرگەندە بىرنەشە مىلتىق، ورىس ايەلدەرىنىڭ زاتتارى مەن يكونالار شىقتى» دەپ جازعان. شىلعي وتىرىك. قازاق مىلتىقتى ۇيىنە جاسىرىپ قايتەدى؟ ومارتاشىنىڭ يكوناسىن نە ىستەمەك؟ يكونا دەگەن شىركەۋدە تۇراتىن زات ەمەس پە؟ مىنە، «وسى ءۇشىن قىردىق» دەۋ ءۇشىن فون بەرگ وتىرىكتەرىن ادەيى قوسقان. جانە بۇل قىلىعىن ماقتانىشپەن جازعان! مالىمدەمەسىنىڭ تاعى ءبىر جەرىندە «قايتىپ كەلە جاتقان دا تاعى 4 قازاقتى جەكە ءوزىم جەر جاستاندىردىم» دەپ ماقتانعان. بۇلار جولدا كەلە جاتقان قازاقتىڭ ءبارىن اتا بەرگەن عوي. بۇل نە دەگەن سۇمدىق!
جانسۇگىروۆتىڭ جازبالارى
البان كوتەرىلىسىن بۇرىنعى تاريحشىلار قارقارا كوتەرىلىسى دەپ كەلدى. بۇل دۇرىس ەمەس. قارقارا دەگەن جەردىڭ اتى عانا. قارقارا ورتالىق مەكەن بولعان جەر. كراۆچەنكو، مورگۋنوۆ، فون بەرگ ءبارى وسى جەردە بولعان. ال كوتەرىلىس نارىنقول، قىرعىزساي، كەتپەن، كومىرشى، تالدىبۇلاق، ەكىاشار، جالاڭاش، ساتى، اسى جايلاۋىندا بولدى. سوندا مۇنى قالاي ءبىر قارقاراعا تاڭىپ قويۋعا بولادى؟ بۇل – تاريحشىلاردىڭ قاتەلىگى. مۇحتار اۋەزوۆ «قيلى زاماندا» البان كوتەرىلىسى دەپ جازعان. حالىقتىڭ قويعان اتى وسىنداي. البان كوتەرىلىسى تۋرالى ءىلياس جانسۇگىروۆ كوپ جازعان. ابۋباكىر سولتانبەكۇلى، ىرگەباي دالدەنباەۆتىڭ ەستەلىكتەرى وسى ءىلياستىڭ جازبالارىنان تابىلدى. كەزىندە ءىلياستى تەرگەگەن ءبىر جاس ەۆرەي «ءىلياستىڭ بۇكىل جازبالارى تاركىلەنىپ، ورتەلدى» دەپ اكت جاساعان. الايدا ورتەلمەگەن بولىپ شىقتى. الماتىدا تۇراتىن جالعىزباستى ءبىر كىسى دۇنيەدەن وتكەن. كورشىلەرى الگى كىسىنى جەرلەپ كەلىپ، ءۇيىن تەكسەرسە، شابادانىنان ارابشا جازىلعان قاعازدار شىققان. مۇنى وزدەرى وقي الماعاسىن، مەملەكەتتىك ارحيۆكە وتكىزگەن. سويتسە، بۇل ءىلياستىڭ ورتەلدى دەگەن جازبالارى بولىپ شىققان. الماتى وبلىستىق ارحيۆىندە ساۋلە بورانباەۆا دەگەن قارىنداسىم جۇمىس ىستەدى. ساۋلە سول جازبالاردى كىتاپ قىلىپ شىعاردى. ول كىتاپقا مەن العىسوز جازدىم.
فون بەرگتىڭ وتىرىگى
سامسالى قوجابەكوۆ دەگەن اعامىز بولدى. قىرقىنشى جىلدارى جاركەنتتىڭ پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقاردى. سول كىسى ءوز ومىرىمنەن ەستەلىك جازىپ، ماعان بەرىپ ەدى. ەستەلىگىندە وسى البان كوتەرىلىسى اقيقاتتارى ايتىلادى. كەيىن ارعى بەتتەن كەلگەن تاعى ءبىر كىسىنىڭ جازباسىنان «مەنىڭ اكەمدى 1916 جىلعى كوتەرىلىسكە قاتىسقانى ءۇشىن يتجەككەنگە ايدادى» دەگەن جولدى وقىپ قالدىم. بۇل مالىمەت سامسالى اعانىڭ ەستەلىگىندە دە بار بولاتىن. وسىدان باستاپ مۇنى ءارى قاراي زەرتتەۋ ءۇشىن، ارحيۆكە باردىم. سويتسەك، ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى وتىرىك ەكەن. فون بەرگتىڭ «قازاقتار مەن پاتشا اسكەرى بەتپە-بەت كەلدى» دەگەن كۇنى – 1916 جىلدىڭ 12 تامىزى. فون بەرگ جازباسىندا «مەن جانە مورگۋنوۆتىڭ اسكەرى قازاقتاردى ەكى جاقتان قورشادىق. قارقاراعا 5 مىڭداي قازاق كەلدى. ءبىز ولاردى قورشاۋعا الىپ، قىرماقشى بولدىق. الايدا ولار بۇرىلىپ قاشتى، ءبىز بەس-التاۋىن اتىپ تۇسىردىك» دەپ جازادى. ال ىرگەباي دالدەنباەۆتىڭ ەستەلىگىندە بۇل باسقاشا ايتىلعان. الباننىڭ ىشىندە جانىبەك دەگەن رۋ بار. وسى جانىبەكتەر جينالىپ جالاڭاشتى شاپقان. بىراق بىردە-ءبىر ورىستى ولتىرمەگەن، بار بولعانى ۇيلەرىنە قۋىپ تىققان. كەلەسى كۇنى بۇلار قارقاراعا قاراي جينالعان. ىرگەباي اقساقال وسى كوتەرىلىسكە قاتىسقان. اقساقال جازباسىندا: «12 تامىز كۇنى ءبىز 800 ادام ەدىك. كەيىن بىزگە 200 ادام قوسىلدى. قارقارانىڭ اق ۇيىنە قاراي جۇرگەندە، پاتشا اسكەرى ءبىزدى قورشاۋعا العالى جاتقانىن بايقادىق. سونى بىلدىك تە بۇرىلىپ قاشتىق، بىرنەشەۋىمىز وققا ۇشتىق» دەپ جازعان. كوردىڭىزدەر مە، ەكى ادام ەكى ءتۇرلى مالىمەت بەرگەن. فون بەرگ 5 مىڭ ادام دەپ كەلتىرەدى. ول ماقتانىپ، كوبەيتىپ وتىر. فون بەرگ ودان ءارى: «كراۆچەنكودان ماعان «كوتەرىلىسكەن قاتىسقان قازاقتاردى قۋدالاڭدار» دەگەن بۇيرىق كەلدى. الدىمىزدان كوش كەزدەستى. سول كەزدە ءوز بەتىممەن ارەكەتكە كوشتىم. كوشتىڭ الدىندا اقبوزات مىنگەن، كەۋدەسىنە سولكەباي تاققان، اق تۋ كوتەرگەن كىسى كەلە جاتتى. ول ادامدى اتىپ سالدىم. ەكى قولى ەربەڭ ەتىپ قۇلادى، سايدان تومەن قاراي دومالادى. بارىپ قاراساق، سولكەبايىندا ءىىى الەكساندردىڭ بەرگەن مەدالى بار ەكەن. قالعاندارىن تۇگەلدەي قىردىق. جارتى ميلليون مالىن كراۆچەنكوعا قايتاردىم» دەيدى. بىراق قانشا ادامدى ولتىرگەنىن ايتپاعان. دەمەك، ءبارىن قىرعان عوي. 12 تامىز كۇنگى وقيعا تۋرالى اۋباكىر، ىرگەباي، الدابەرگەننىڭ ەستەلىگى بار. ال مىنا قىرعىن تۋرالى ەشكىم ءبىر دەرەك كەلتىرمەگەن. دەمەك، ءبىر ادام دا ءتىرى قالماعان عوي. مىنە، البان كوتەرىلىسىنىڭ سيقى وسى! «كوتەرىلىسكە شىقتىڭدار، پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى بولدىڭدار» دەگەن سىلتاۋمەن قازاقتى قىرا بەرگەن.
الاشورداشىلاردىڭ ايتقانى كەلدى
سىمتىكتىڭ «قاتىن-بالا قىرىلادى عوي» دەپ ۇزاققا قارسى بولعانىن ايتتىق. الاش پارتياسىن قۇرعان قازاق زيالىلارى دا: «ءبىز بالالارىمىزدى اسكەرگە بەرەيىك. پاتشا ۇكىمەتىنە قارسى شىقپايىق. ويتكەنى ولاردا قارۋ بار. حالىقتى بەكەر قىرادى» دەگەن. ءبىزدىڭ تاريحشىلار وسىنى الاشوردانىڭ ساتقىندىعى دەپ باعالاپ كەلدى. ال شىن مانىندە، سول الاشورداشىلاردىڭ ايتقانى كەلدى. حالىق توز-توز بولدى، قىرعىنعا ۇشىرادى. ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستە بارلىعى قانشا قازاق قىرىلدى، ونى ەشكىم ەسەپتەگەن جوق. 1916 جىلدان 1986 جىلعا دەيىن تالاي قازاقتىڭ قانى توگىلدى. مۇنىڭ ءبارى دە ءبىزدىڭ ەسەيۋ داۋىرلەرىمىز بولدى. ءوسۋ، ءبىلىم الۋ ءداۋىرىمىز بولدى. تاۋەلسىزدىك الماساق، مەملەكەتىمىز بولماسا، سول سورلاعان كۇندەرىمىزدەن ءالى دە ارىلا الماعان بولار ەدىك. دەمەك، تاۋەلسىزدىكتىڭ باعاسىن ءبىلۋىمىز كەرەك. «ءاي، دۇنيە-اي!» رومانىن جازۋداعى ماقساتىم دا وسى.
جازىپ العان سەرىكبول حاسان، "ايقىن".
