كەيبىرەۋلەردىڭ قول-اياعىن بۇتارلاپ شاۋىپ. تالاس وزەنىنە تاستاتتى. بۇقارانى قالا قورعانىن سالۋعا ايداپ سالدى. كۇنىنە 500 ادام قاتىساتىن بۇل ماشاقاتتى جۇمىس 2 جىلدا ارەڭ اياقتالدى. اورس، داد-ۋان جانە ت.ب. ەلدەرگە جىل سايىن ۇدايىلىق.
كوپشىر تاپسىرىپ تۇراسىڭدار دەپ ەلشى ارقىلى قىسىم جاسادى. بۇل ەلدەر ونىڭ ايتقانىن امالسىز ورىنداپ تۇردى. ءحان اۋلەتى قاڭلىعا ءۇش دۇركىن ەلشى جىبەرىپ، گۋ جي باستاعان ادامداردىڭ ءماىتىن قايتارىپ بەرۋدى تالاپ ەتكەندە، تەزەك تاڭىرقۇت جارلىققا باعىنعاندى قويىپ، ءحان ەلشىلەرىنە قورلىق كورسەتىپ، قىسىم جاسادى. ول ول ما، باسقاق ارقىلى پاتشاعا جولداعان حاتىندا: «مەن، تەزەك تاڭىرقۇت، قازىر كۇن كورە المايتىن قايىرشى حالگە ءتۇستىم. قۇدىرەتتى ءحان ەلىنە قول ارتىپ، ونىڭ ايتقانىنا كونىپ، ايداعانىنا جۇرەىن دەگەن نيەتىم بار. ۇلىمدى سارايعا اق ءۇيلى اماناتقا جىبەرمەكپىن دەپ سايقىمازاق ەتتى. ونىڭ وpكوكتىگى مىنە، وسىنداي دارەجەگە جەتىپ ەدى» (قىتاي جىلنامالارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى).
ارينە، قىتاي جىلنامالارى مۇمكىندىگىنشە، تەزەك تاڭىرقۇتتى اتا جاۋ قىلعاندىقتان، بىرجاقتى قارالاپ كورسەتۋگە كۇش سالىپ وتىرعانىن بايقاماۋعا بولمايدى. تەزەك تاڭىرقۇتتىڭ تالاس وزەننىنىڭ بويىن مەكەندەپ، وندا قازىرگى تاراز قالاسىنىڭ ماڭىندا ءوزىنىڭ استاناسىن تۇرعىزعانى بەلگىلى. بۇل قالا تەزەك تاڭىرقۇت قالاسى دەپ تە اتالعان. مۇنىڭ ءوزi وسى تۇستا قاڭلى مەملەكەتىنىڭ شىعىستاعى شەكاراسى تالاس وزەنى بويىنان باستالعان بولسا كەرەك دەگەن قورىتىندىعا يتەرمەلەيدى. سونىمەن بipگe قاڭلى حانىنىڭ تەزەكتى قاستەرلەپ، وعان قىزىن بepiپ، قۇداندالى-جەكجات بولۋى قاڭلىنىڭ قىتايدىڭ جاۋلاۋ ساياساتىنا قارسى عۇنداردىڭ قالدىعىمەن 6ipiگiپ كۇرەسۋ جولىنداعى قادامى جانە كورشى ورنالاسقان باسقا دا جاۋ مەملەكەتتەرگە كورسەتكەن قىرى دەپ قارالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز»، - دەپ قورىتىندى جاسايدى تاريحشى ماماندار.
ارينە، تەزەك تاڭىرقۇتتى جويماي، قاڭلىعا دا، ۇيسىنگە دە ىقپال جاساي المايتىنىن قىتاي بيلەۋشىلەرى جاقسى ءتۇسىندى. وسىعان بايلانىستى قىتايلىقتار وزدەرىنىڭ وكىلدەرىن جانە ەلشىلەرىن باتىسقا اتتاندىرۋدان باس تارتا قويعان جوق. مۇنداعى ماقسات تەزەك تاڭىرقۇتتى بيلىكتەن ىعىستىرۋدىڭ جولىن ىزدەستىرۋ ەدى. وسىعان بايلانىستى قىتاي جىلنامالارىندا مىناداي جولدار بار: «جيانجاۋدىڭ 3 جىلى (ب.ز.ب. 36 جىل) چىن تان گەن يانشوۋمەن بىرگە باتىس وڭىرىنە باردى. چىن تان ورنىقتى، ەرجۇرەك، ۇزاققا كوز جىبەرگىش، ايلاس مول، ەرلىك كورسەتۋگە قۇمار جان ەدى. جولشىباي قامالداردان، وزەندەر مەن تاۋلاردان وتكەندە بيىككە شىعىپ، الىسقا كوز جىبەرۋ ادەتى بار ەدى. ول شەتەلگە ەلشىلىككە شىعۋ مىندەتىن العان سوڭ، گەن يانشوۋعا اقىل سالىپ: «رەي-تيەكتەر اتالى ناسىلدەردەن جاسقانعىش كەلەدى، بۇل ولاردىڭ سۇيەگىنە بىتكەن تابيعاتى. باتىس ءوڭىر تەگىندە عۇنداردىكى ەدى، قازىر تەزەك تاڭىرقۇتتىڭ ايبىنى اسىپ، ءۇيسىن مەن داد-ۋانعا شابۋىلدادى، قاڭلىعا كەڭەس سالىپ، ونى وزىنە باعىندىرماقشى. ەگەر وسى eكى ەلدى قولىنا قوندىرسا، سولتۇستىكتە ىلەگە شابۋىل جاسايدى، باتىستا پارفيانى باسىپ الادى، وڭتۇستىكتە نۇكىس پەن الەكساندريانى جويادى. بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە قالا-مەملەكەتتەردىڭ ءباpi دە قاتەرگە ۇشىرايدى. ونىن ۇستىنە تەزەك تاڭىرقۇت اپەرباقان، سوعىس قۇمار، تالاي رەت جەڭىسكە جەتكەن ادام. ونى وسى بويىنشا ecipتe بەرسەك، تۇبىندە باتىس وڭىرگە پالە بولىپ جابىسارى حاق. تەزەك تاڭىرقۇت اسا شالعايدا جاتقانىمەن، اينالىپ كەلگەندە، بەرىك قالا قورعانى، پارمەندى قارۋ-جاراعى جوق جابايى قاۋىم عانا... دەگەنمەن، قىتايدىڭ الدىنان عۇن ماسەلەسى شىعا بەرگەندىكتەن ونىمەن كورشىلەس جاتقان قاڭلىلارعا قالاي دا ىقپال ەتۋدى كوزدەيدى. ويتكەنى قاڭلىلار عۇندارمەن وداقتاسقان كەزدەرى از بولماعان.
(جالعاسى بار)
ارداق بەركىمباي
