ول ءماديدىڭ اتاقتى «ۇشقاراسى» ەدى
تاريحى تەرەڭنەن تامىر الاتىن اتباسار قالاسىنىڭ العاشقى كىرپىشى 1845 جىلدارى قالانعان. سودان بەرى وتكەن 170 جىل ۋاقىت ارالىعىندا بۇل ولكە نەبىر قيلى زاماندى باسىنان كەشىرىپ، كوپتەگەن ايتۋلى وقيعانىڭ كۋاسى بولدى.
ءۇش جۇزگە ەسىمى تانىمال جايساڭداردىڭ، سال-سەرىلەردىڭ ات تۇياعى تيگەن اتباسار شاھارىندا ەسكى زاماننان قالعان عيماراتتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن سول قالپىن ساقتاپ كەلەدى. سولاردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن، بۇرىنىراقتا مەملەكەتتىك اۆتوكولىك ينسپەكتسياسى، ودان كەيىن «كاراۆاي» جەكەمەنشىك ءدۇكەنءى بولعان شاعىن اعاش ءۇيدىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن كوبىمىز بىلە بەرمەيمىز. شىنىن ايتساق، ءبىز دە بىلە قويمايدى ەكەنبىز. بىراق، ارا-تۇرا ءىسساپار بارىسىندا «كونتينەنت» ءدۇكەنىنە باس سۇعىپ تۇراتىنبىز. دەنەڭدى شىمىرلاتار ءبىر سەزىم پايدا بولادى. قانشاما سىلاپ-سيپاپ، ادىپتەپ قاپتاعانىڭمەن، سۋىق سالقىن ەسىپ تۇراتىن عيماراتتار بولادى. بۇل دا سونداي.
بۇل قالاي؟ جاۋابىن اۋداندىق گازەتتەگى ارىپتەستەرىمە سالەمدەسە بارعانىمدا ءتىلشى تەمىربەك قاسىمجانوۆ ايتتى. ءدۇكەنءىمىز بۇرىن، پاتشا زامانىندا تۇرمە كەڭسەسى بولعان ەكەن. قالانىڭ قاق ورتاسىندا اباقتى ورنالاسقان دەپ كىم ويلاعان. تۇرمە قازىر دە بار. بىراق، ول قالانىڭ سىرتىندا. وسى جاعداي بۇگىنگى ۇرپاقتى تاريحتان الشاقتاتىپ جىبەرگەندەي ەكەن. تاريح دەمەكشى، وسىنداعى مۇراعاتتان دا بايىرعى اباقتى جايىنان ءىلىپ الار دەرەك تابىلماي تۇر.
قارقارالىنىڭ تۋماسى تەمىربەك تۇرمە توڭىرەگىندەگى اڭگىمەگە ۇنەمى قۇلاق ءتۇرىپ جۇرەتىنىن ايتادى. ءبىز جۋرناليست باۋىردى ايگىلى ءمادي ءباپيۇلىنىڭ جۇراعات ۇرپاعى رەتىندە قابىلدادىق. ونىڭ ايتۋىنشا، جاڭاعى «كونتينەنت» ءدۇكەنءىنىڭ ورنىندا پاتشا زامانىندا ءتورت بۇرىشىندا بيىك مۇناراسى بار اباقتى تۇرىپتى. قازىر بۇل تۇرمەنىڭ جۇرناعى دا قالماعان. ونىڭ ەسەسىنە اباقتىنىڭ كەڭسەسى (بۇرىنعى ماي مەكەمەسىنىڭ عيماراتى) ءدۇكەن رەتىندە تۇرعىندارعا قىزمەت كورسەتۋدە.
تەمىربەك مەنى اتباساردىڭ بايىرعى تۇرعىنى، اۋداندىق اقساقالدار كەڭەسىنىڭ توراعاسى سابىرجان كەنجەباەۆقا الىپ باردى. بۇرىننان بىلەتىن اعاممەن جىلى امانداستىق. ەسەندىك-ساۋلىقتان كەيىن تۇرمەنىڭ جايىن سۇراي باستاعانبىز.
بۇل اق پاتشاعا دا، قىزىلدارعا دا قىزمەت ەتكەن مەكەمە عوي، –دەپ سابىرجان اعا ءسوز ءوربىتتى. مەن ۇمىتپاسام، تۇرمەنىڭ نەگىزگى عيماراتى 1960 جىلدارعا دەيىن بۇزىلماي، جۇمىس ىستەپ تۇردى. جەڭىس كوشەسى جاقتاعى بۇرىشىندا ءبىر مۇنارا، سوسىن قازىرگى جەڭىس ساياباعى تۇسىندا ەكىنشى مۇناراسى، سىرت جاعىندا اعاشتان سالىنعان ءۇي بار ەدى. بالا كەزىمدە ءبىز كورگەندە ول ءتورت جىلدىق ورىس مەكتەبى بولاتىن. قازىرگى تۇرعان تۇرمە كەڭسەسىنىڭ قاسىندا ءتورتىنشى مۇناراسى اسپانمەن تالاسىپ تۇراتىن. ونىڭ ۇستىنە، سىرتى بيىك دۋالمەن قورشالعان، جوعارعى جاعىنا ايقىش-ۇيقىش سىمدار تارتىلعان. مۇنارا باسىندا كوك قالپاق كيگەن كۇزەتشىلەر جۇرەتىن. كوك قالپاق كيگەندەرىنە قاراعاندا، سولداتقا ۇقسامايدى، شارتتى كەلىسىممەن قىزمەت ەتىپ جۇرگەندەر بولۋى كەرەك.
ول ۋاقىتتا بالا بولدىق، ونشا ايىرا المايمىز. وسپان دەگەن كىسىنى ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ ءبارى بىلەدى. قازىر مارقۇم بولىپ كەتتى، بالالار ۇيىندە تاربيەلەنگەن. نەگىزى، قارقارالىنىڭ تۋماسى. وسى جاقتا كىشكەنتاي كۇنىندە بىرەۋلەر اسىراپ العان ەكەن. ءبىز سۋعا تۇسۋگە جاباي وزەنىنە بارا جاتىپ، مۇنارا باسىندا تۇرعان وسپان اعامەن قالجىڭداسىپ وينايتىنبىز. سودان ەسىمدە قالىپتى. تۇرمەنىڭ ىشىنە كىرىپ كورگەنىمىز جوق. ايتەۋىر، سىرتقى قورشاۋى بيىك بولاتىن.
پاتشا زامانىندا سالىنعان بۇل ۋەزدىك تۇرمەدە كىمدەر ازاپ شەكپەدى دەيسىز. سولاردىڭ قاتارىندا ءۇش جۇزگە ەسىمى ءمالىم ءانشى، سەرى ءمادي ءباپيۇلى الشىنباەۆ قاماۋدا وتىرىپ، قاپالى كۇندەرىن وتكىزگەنى ءمالىم. بۇعان اتباسار تۇرمەسىندە جاتقاندا ەلگە كەڭىنەن تارالعان «ۇشقارا» ءانىن شىعارۋى – دالەل. بۇل ءاننىڭ ولەڭ جولدارىندا: «اتباسار تۇرمەسىندە جىل جاتامىز، كوڭىلدى قۇمالاقپەن جۇباتامىز. ەسىكتىڭ تەسىگىنەن دىبىس شىقسا، بار ما دەپ قاراكەسەك ءتىل قاتامىز.تەرىساققان قالىپ قالدى قۇرعان سايران، سەكىلدى كوشكەن بۇلتتاي ءوتتى جالعان، كورگەن از، كورمەگەن كوپ، نە كۇتىپ تۇر، بوي ۇسىنىپ شىعا المايسىڭ تەرەڭ ويدان»، – دەگەن جان سىزداتار شۋماقتار بار.
تۇرمەگە «بانديت» رەتىندە قامالعان ەل ەركەسى، وت اۋىزدى اقىن-سازگەر ءمادي ءباپيۇلى 1915 جىلى اباقتىدان قاشىپ شىعىپ، وسى ماڭايداعى تەرىساققان بولىسىندا ءبىر جىل قىستايدى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى ءمادي ءباپيۇلىنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جونىندە ءبىرشاما تاعىلىمدى دۇنيەلەر جاريالادى. ءبىز اتباسار اباقتىسىمەن بايلانىستى بولعاندىقتان، ءبىر عانا ماقالانى جاڭعىرتىپ، وقىرمان جادىنا ورالتساق دەيمىز. بۇل «ەتجەڭدى «ەگەمەن قازاقستان» كىتابىنىڭ 2005 جىلعى باسىلىمىنداعى جارقىن شاكەرىمنىڭ «ءماديدىڭ سۋرەتى قالاي تابىلدى؟» دەگەن ماقالاسى. ءماديدىڭ بيىل ءجۇز جىلدان اسىپ بارا جاتقان جالعىز سۋرەتىنە قاتىستى جادىگەر اڭگىمەنىڭ مازمۇنى تومەندەگىدەي.
قاراعاندى مۋزىكالىق ۋچيليششەسىندە وقيتىن جارقىن شاكەرىم اباي قالاسىنداعى جەزدەسى، كومىر شاحتاسىنىڭ باس ينجەنەرى زەينور ارقىلى ءماديدىڭ تۋعان قايىنىنىسى توقاش كادىكەەۆ اقساقالمەن تانىسادى. ارادا جاراستى قارىم-قاتىناس ورناعان ءبىر كۇنى قاريا كونە شاباداننىڭ قۇلپىن اشىپ، سارعايعان سۋرەتتى كورسەتەدى.
– بۇل سۋرەتتى ءماديدىڭ ءوز قولىنان الدىم. «اتباسار اباقتىسىنان قاشىپ شىعىپ، جاسىرىنىپ جۇرگەندە 1915 جىلى ءتۇستىم. كوزىڭنىڭ قاراشىعىنداي ساقتارسىڭ» دەپ بەرگەن ەدى، – دەيدى توقاش قاريا.
ت.كادىكەەۆتىڭ ايتۋىنشا، اقىندى سۋرەتكە ءتۇسىرىپ الۋعا قاراكەسەك ىشىندەگى جايساق قاجى دەگەن كىسىنىڭ كامال ەسىمدى ۇلى سەبەپكەر بولعان. ول قىمبات جادىگەردى كوپتەگەن جىل بويى جاسىرىن ساقتاپ كەلىپتى.
وسى كامال كەيىن كوكشەتاۋ وبلىسىنداعى ششۋچە قالاسىندا مۇعالىمدىك قىزمەت اتقارىپتى. وسىندا 1950 جىلدارى قايتىس بولعانى ايتىلادى. وكىنىشتىسى، ءبىز بۋراباي ماڭىنداعى قالاعا بىرنەشە مارتە بارىپ، رەسمي سۇراۋ سالعانىمىزبەن، بۇل كىسى تۋرالى ناقتى دەرەك تابا المادىق.
نە كەرەك، توقاش قاريا 1967 جىلى جارقىن شاكەرىمدى اباي قالاسىنان قاراعاندىعا جىبەرىپ، ءماديدىڭ سۋرەتىن بىرنەشە دانا ەتىپ ۇلكەيتتىرىپ الادى. ونىڭ ەكى داناسى مەن «نەگاتيۆىن» «كەيىنگىگە جەتكىزەرسىڭ» دەپ جاكەڭنىڭ قولىنا ۇستاتقان. بۇل سۋرەت تۇڭعىش رەت «ورتالىق قازاقستان» گازەتىنىڭ 1968 جىلعى 15 ناۋرىزداعى سانىندا «ءمادي حاقىنداعى ماعلۇمات» دەگەن تاقىرىپپەن جاريالاندى.
جارقىن شاكەرىم قاريا اماناتىن ادال اتقاردى. ءمادي سۋرەتىنىڭ ءبىر داناسىن حالقىمىزدىڭ ونەر جاناشىرى امانگەلدى ەرمەگياەۆكە، ەكىنشىسىن جۇسىپبەك ەلەبەكوۆتىڭ 100 جىلدىق مەرەيتويى ۇستىندە قارقارالىداعى مۇراجايعا تاپسىرعان. ال «نەگاتيۆ» حالقىمىزدىڭ ارداقتى ۇلى ءماديدىڭ 125 جىلدىعىنا ورايلاستىرىلىپ شىعارىلعان دەرەكتى فيلمدە پايدالانىلدى.
…«ەگەمەن قازاقستاننىڭ» 95 جىلدىعى قارساڭىندا، 2014 جىلى ەلىمىزدىڭ بىرنەشە وڭىرىندە گازەت كۇندەرى وتكىزىلدى. سول جولى قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى قالاسىندا دا بولعانبىز. اقىن مۇراجايىن ارالاپ، ونى 1921 جىلى اتىپ ولتىرگەن الاڭدى كورگەنىمىزدە الاي-دۇلەي كۇي كەشتىك. قۇلاعىمىزعا سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى تولاعاي تۇلعانىڭ زامان زاپىرانىن تولعاعان «قاراكەسەك»، «قارقارالى»، «ۇشقارا»، «شىركىن-اي» اندەرىنىڭ قۋاتتى اۋەزى جەتىپ تۇردى.
باقبەرگەن امالبەك،
«ەگەمەن قازاقستان»
اقمولا وبلىسى
