كەڭ-بايتاق قازاق دالاسىنىڭ قاي قيىرى بولسىن حالقىمىزدىڭ ادەبيەتى مەن ونەرىنەن، مادەنيەتى مەن تاريحىنان، عىلىمى مەن بىلىمىنەن ەشقاشان كەندە بولعان ەمەس. سونىڭ ىشىندە التايدان اتىراۋعا سوزىلىپ جاتقان كيەلى ارقا توپىراعى، قاراعاندى وبلىسى - الۋان-الۋان جۇيرىكتەردىڭ قادامىنا قۋات، قيالىنا قانات بايلاپ، مىڭداعان دارىندى ۇل-قىزداردى سىيلاعان قاسيەتتى ءوڭىر. بۇل ولكەدەن تالاي-تالاي ەل باستاعان كوسەمدەر، وت اۋىزدى، وراق ءتىلدى شەشەندەر، ەل باستاعان باتىرلار، اقىن-جىراۋلار، حالىق قامى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىككەن ۇلى تۇلعالار شىققان. بۇگىن ءبىز، ءدال وسى كيەلى توپىراقتان تۇلەپ ۇشقان، ارقا تورىنەن قانات قاققان ايتۋلى تۇلعالار جايلى ءسوز ەتپەكپىز...
1. ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان
قازاق حالقىنىڭ تاعدىر – تالايىن ەرتە ءتۇسىنىپ، ەل تاريحىندا ولشەۋسىز ءىز قالدىرعان، ءوز ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسىپ، قالايدا دەربەس مەملەكەت بولا الاتىندىعىنا قالتقىسىز سەنگەن، ءوزىنىڭ بارلىق سانالى عۇمىرىن جۇرت ءىسى، ەل قامىنا باعىتتاعان – ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان ەدى.
الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى، مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، ەنتسيكلوپەديست عۇلاما عالىم، ۇلتتىق جانە الەمدىك وي-سانا بيىگىندەگى الىپ تۇلعا - ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلى بوكەيحان 1866 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 5-ءشى جۇلدىزىندا قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى، شابانباي بي اۋىلدىق وكرۋگىندە دۇنيەگە كەلگەن.
سوڭعى دەمى بىتكەنشە سانالى عۇمىرىن ۇلتىنا ارناپ، قاراقان باسىنىڭ قامىنان گورى ەل مۇراتىن جوعارى قويىپ، حالقىنىڭ كەمەل كەلەشەگىن ويلاعان، ءارى سول جولدا باسىن بايگەگە تىككەن الاشتىڭ شوقتىعى بيىك تۇرار ارىسى - ءاليحان بوكەيحان بابامىزدىڭ جانكەشتى عۇمىرى مەن قايراتكەرلىك تۇلعاسى جايلى قانشا وي وربىتسەك تە، ازدىق ەتەرى ءسوزسىز...
2. جاقىپ اقباەۆ
XX عاسىردىڭ باسىندا ساياسي قىزمەتتەرگە ارالاسىپ، قازاق حالقىنىڭ مۇددەسى جولىندا وتارلاۋشى مەملەكەت مىنبەرىندە تايسالماي ءسوز سويلەگەن قايسار رۋحتى ازامات، ءوز ۇلتىنىڭ جاعدايى جونىنەن كوپ تولعاناتىن عۇلاما، ۇلتىنىڭ ەرتەڭىن ويلاعان قايراتكەر، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى ءارى ونىڭ باس پروكۋرورى – جاقىپ اقباەۆ ەدى...
ەسىمى التى الاشقا ءماشھۇر بولعان قازاق حالقىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن كۇرەسكەن اتاقتى زاڭگەر، كورنەكتى مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى، امبەباپ تاريحشى، ەتنوگراف، «الاش» قوزعالىسىنىڭ كوشباسشىسى، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى، ۇلت زيالىسى، قازاقتىڭ تۇڭعىش قۇقىق ماگيسترى جاقىپ اقباەۆ 1876 جىلى 7 قاراشادا قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى، قارامەندە بي اۋىلدىق وكرۋگىنە قاراستى اقباي قىستاعىندا ومىرگە كەلگەن.
ساياسي كۇرەس قازانىندا قايناپ، ناتيجەسىندە حالقىنىڭ ار-نامىسى بولارلىق دارەجەگە كوتەرىلە بىلگەن ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا وكىلىنىڭ ءوزى ايتپاقشى، رۋحى ەشقاشان ولمەيدى! قازاق حالقى باردا، تاۋەلسىز ەلىمىز تۋرا جولعا ءتۇسىپ، ۇلتتىق ۇلى مۇراتتارىمىز الدىڭعى قاتارعا شىعىپ جاتقان الماعايىپ كەزەڭدە ۇلتىن، ەلىن، جەرىن ءسۇيۋدىڭ، سوعان قالتقىسىز قىزمەت ەتۋدىڭ قاپىسىز ۇلگىسى بولىپ، ماڭگى جاساي بەرمەك...
3. ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ
ەلىمىزدىڭ XX عاسىردىڭ باسىنداعى نەبىر زوبالاڭداردى باستان كەشىرىپ، باسىنان باق تايعان زۇلمات جىلدارىڭدا تەلىم-تەلىم بوپ بولشەكتەنىپ كەتكەن جەرلەرىن قايتارۋدا ۆ.لەنينمەن قازاقتىڭ قاسيەتتى جەرى ءۇشىن ساعاتتار بويى ساعى سىنباستان پىكىر تالاستىرعان الاش ارداقتىسى - ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ ءتورت اي بويعى تىنىمسىز ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا قازىرگى قازاقستاننىڭ تەرريتورياسىنىڭ نەگىزى قالانعان ەدى...
كورنەكتى قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرى، «الاش» پارتياسى مەن «الاشوردا» قوزعالىسى جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، قازاقتىڭ تۇڭعىش ماتەماتيگى، پروفەسسور، عۇلاما عالىم، بەلگىلى اعارتۋشى - ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆ 1891 جىلى قازىرگى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى، قىزىلاراي اۋىلدىق وكرۋگىندەگى «بورىكتاس» دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلگەن.
«ۇقسايدى ۇشقىر قىران قارشىعاعا»،- دەمەكشى وتكەن عاسىردىڭ باسىندا وتانىمىزدىڭ ۇشسا قۇستىڭ قاناتى تالاتىن، شاپسا تۇلپاردىڭ تۇياعى توزاتىن التاي مەن اتىراۋ اراسىنداعى شەكسىز دە شەتسىز جەرىمىزدىڭ بۇتىندەلىپ، بىرىكتىرىلۋىنە ولشەۋسىز ەڭبەك سىڭىرگەن، تۇڭعىش قازاق ماتەماتيكاسىنىڭ تەرميندەر سوزدىگىن جازعان، ءومىرىنىڭ 18 جىلىن جالامەن قاپاستا وتكىزگەن ءبىرتۋار دارىن يەسىنىڭ تاعدىرى وسىنداي بولعان…
4. ساكەن سەيفۋللين
حح عاسىر باسىندا قازاق اۆتونوميالىق كەڭەستىك رەسپۋبليكاسى حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ، جازۋشىلار وداعىن قۇرعان، ۇلت بولاشاعىنا، قوعامنىڭ، ادەبيەتتىڭ، مادەنيەتتىڭ دامۋىنا ايرىقشا ەڭبەك سىڭىرگەن اسا ءبىر عاجايىپ تۇلعا – ساكەن سەيفۋللين ەدى.
قازاقتىڭ سىرشىل اقىنى، جالىندى جازۋشىسى، مەملەكەت قايراتكەرى، قازاق ادەبيەتىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى - ساكەن (سادۋاقاس) سەيفۋللين 1894 جىلى 15 قازاندا قاراعاندى وبلىسى، شەت اۋدانى، قاراشىلىك قىستاعىندا دۇنيەگە كەلگەن.
تاريحى تەرەڭ قازاق ۇلتى «قىرعىز» دەپ اتالىپ جۇرگەندە «قازاقتى قازاق دەيىك، قاتەنى تۇزەتەيىك» دەپ جارياعا جار سالعان نامىستى ۇلدىڭ باتىل قادامى ساكەندى – اقىن، جازۋشى رەتىندە ادەبيەتتىڭ بارلىق جانرىنا قالام تارتىپ قانا قويماي، قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن دا تۇگەندەۋگە اتسالىسقان تۇلعا رەتىندە كورسەتە ءبىلدى...
5. قاسىم امانجولوۆ
ءوزىنىڭ باتىل ويلى، شىنشىل دا تەرەڭ سىرلى، داۋىلدى پوەزياسىمەن ءار بۋىن وقىرماندارىنىڭ سۇيىسپەنشىلىگىنە يە بولىپ، قازاق پوەزياسىنا وزىندىك ءورشىل ۇنىمەن، سىرشىل جىرلارىمەن كەلگەن ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ زاڭعار اسپانىنداعى جارىق جۇلدىزى، ماڭگى سونبەس شامشىراعى - قاسىم راحىمجانۇلى امانجولوۆ ەدى.
ءتول شىعارمالارىمەن، اۋدارمالارىمەن قازاق ادەبيەتىندە، بۇكىل الەمدىك پوەزيادا وزىندىك ءىز، ستيل قالدىرعان، كوركەمدىك، مازمۇندىق جاعىنان قازىرگى قازاق ولەڭىن بايىتقان ءىرى تالانت، "وزگە ەمەس، ءوزىم ايتام ءوز جايىمدا" - دەپ جىرلاعان داۋىلپاز اقىن - قاسىم امانجولوۆ 1911 جىلى 10 قازاندا قازىرگى قاراعاندى وبلىسىنىڭ قارقارالى اۋدانىنداعى قىزىل اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
قاسىم امانجولوۆ پوەزياسى – داۋىلداي ەكپىننىڭ، وتكىر وي، وتتى سەزىمنىڭ پوەزياسى. اقىن شىعارمالارىن ءدال بۇگىنگى ەگەمەن ەل مۇددەسى تۇرعىسىنان قايتا وقىساڭ، ونىڭ سول تاۋەلسىزدىكتى اڭساپ وتكەن ارمانىن، زامانىنان وزا شاپقان قيالىنىڭ بيىكتىگى مەن كورەگەندىگىن ايقىن كورەسىڭ. وسىلايشا، قاسىم اقىن – ازعانداي عانا ومىرىڭدە ارتىنان مول مۇرا قالدىرىپ، قازاق حالىق پوەزياسى اتالاتىن ساۋلەتتى سارايدىڭ بەرىك ءبىر ىرگەتاسى، بيىك ءبىر دىڭگەگىگە اينالدى...
6. نۇركەن ءابدىروۆ
«ەگەر فاشيستەردى ءبىز جويماساق، ولار ءبىزدىڭ تۇبىمىزگە جەتەدى. ءسويتىپ، قۋانىشتى، باقىتتى ءومىر قايتىپ ورالمايتىن بولادى...»،- دەپ ەل باسىنا كۇن تۋعان قيىن ساتتە، مايدانعا اتتانىپ، سۇراپىل سوعىس زاماندا جاۋمەن جاعالاسىپ، ەل ىرگەسىن قورعاۋدا قاھارماندىق پەن قايسارلىقتىڭ قايتالانباس ۇلگىسىن كورسەتكەن قازاق توپىراعىنان شىققان ۇلى دالانىڭ ءبىرتۋار ۇلانى - نۇركەن ءابدىروۆ ەدى...
بەيبىت ءومىر مەن ەل بىرلىگىن اڭساپ، وزىنە تاپسىرىلعان ەڭ قيىن دەگەن تاپسىرمالاردى ءساتتى ورىنداپ، ون التى مارتە اۋە شايقاسىنا كىرىپ، جاۋدىڭ 12 تانكىسىن، 28 جۇك ءاۆتوموبيلىن، وق-ءدارى تيەگەن 18 ماشيناسىن، جانارماي قۇيىلعان 3 تسيستەرناسىن، 3 زەڭبىرەگىن جويىپ، 50-دەن استام نەمىس سولداتى مەن وفيتسەرىن جەر كۇشتىرعان اسكەري ۇشكىش-شتۋرموۆيك، سەرجانت، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى - نۇركەن ءابدىروۆ 1919 جىلى 9 تامىزدا قارقارالى وڭىرىندە بۇرىنعى بەسىنشى اۋىل، قازىرگى نۇركەن اتىنداعى اۋىل وكرۋگىندە دۇنيەگە كەلگەن.
وسىلايشا، قازاق توپىراعىنان شىققان كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، سارىارقانىڭ سۇڭقارى - نۇركەن ءابدىروۆدىڭ شۇيىلگەن قىرانداي تۇلعاسى، ەرلىگى مەن وجەتتىلىگى تالاي قازاق ۇلدارىنا ۇلگى بولىپ، جاھان حالقىنىڭ الدىندا ەلىمىزدىڭ قانشالىقتى ءور رۋحتى وت كەۋدەلى ەكەندىگىن كورسەتكەندەي. ول جايىندا، ونىڭ ەرلىگى جايىندا ايتىپ تاۋىسۋ مۇمكىن دە ەمەس. سۇراپىل سوعىس زامانىندا كورسەتكەن تەڭدەسى جوق ەرلىگى عاسىردان-عاسىرعا داستان بولىپ قالا بەرمەك...
7. توقتار اۋباكىروۆ
وسىدان تۋرا 30 جىل بۇرىن، 1991 جىلى 2 قازان كۇنى اسپان الەمىن، عارىش كەڭىستىگىن باعىندىرىپ، بايقوڭىردان «سويۋز تم-13» كەمەسىمەن عارىشقا ۇشقان قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر، اسكەري ۇشقىش - توقتار اۋباكىروۆ ەدى.
قازاقتان شىققان تۇڭعىش عارىشكەر، اۆياتسيا گەنەرال-مايورى، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، قر حالىق قاھارمانى - توقتار وڭعاربايۇلى اۋباكىروۆ 1946 جىلى 27 شىلدەدە قاراعاندى وبلىسى، قارقارالى اۋدانى، 1-ءشى ماي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن.
توقتار اۋباكىروۆتىڭ عارىشقا ساپارى بۇتىندەي تۇركى الەمىنىڭ، ءارى كۇللى قازاقتىڭ تاريحىنداعى تولاعاي وقيعا ىسپەتتەس. ول – ەڭ قۋاتتى كەڭەستىك 50 اسكەري ۇشاقتىڭ تۇساۋىن كەسكەن اتاقتى سىناقشى-ۇشقىش. اسكەري اۆياتسياداعى ايرىقشا جەتىستىگى ءۇشىن گيننەستىڭ رەكوردتار كىتابىنا ءھام دۇنيەجۇزىلىك اۆياتسيا مۇراجايىنا دا ەنگەن.
8. اقان ساتاەۆ
تاۋەلسىزدىك العان جاس مەملەكەتىمىزدىڭ وتىز جىلدىق ءداۋىرى ارالىعىندا قازاق كينوسىنا شوق جۇلدىزداي جارقىراپ ءبىر شوعىر كينورەجيسسەرلەر لەگى كەلدى. سولاردىڭ الدىڭعى قاتارىندا شىنايى ءومىردىڭ شىتىرمان وقيعالارىنا قۇرىلعان «رەكەتير»، «بيزنەسمەندەر»، «جاۋجۇرەك مىڭ بالا»، «توميريس»، « اناعا اپارار جول» سىندى كوپتەگەن فيلمدەردى تۇسىرگەن اقان ساتاەۆ ەسىمى تۇر.
مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، بەلگىلى كينورەجيسسەر، ستسەناريست، پروديۋسەر، اكتەر - اقان ساتاەۆ 1971 جىلى 23 جەلتوقساندا قاراعاندىدا دۇنيەگە كەلگەن. اكتەر رەتىندە ەكى كوركەم فيلمگە تۇسكەن، ال رەجيسسەر رەتىندە 300-دەن استام جارناما روليكتەرىن ءتۇسىردى.
2003 جىلى Sataifilm كينوكومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالادى. بىرنەشە رەت «التىن جۇلدىز» جۇلدەسىنىڭ يەگەرى اتانعان. 2014 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا – حالىق تاڭداۋى ارقىلى «حالىق سۇيىكتىسى» ۇلتتىق جۇلدەسىنىڭ لاۋرەاتى اتانىپ، قازاقستان كينووندىرىسىنىڭ ۇزدىك مامانى دەپ تانىلدى.
9. گەننادي گولوۆكين
«اكەم - ورىس، انام - كارىس، مەن – قازاقپىن»،- ەلىمىزدىڭ كوك تۋىن بارشا الەمگە جەلبىرەتكەن، قازاقستاننىڭ كاسىپقوي بوكستاعى «التىن» ساقاسى، بولمىسىنان جەڭىمپاز، تابيعاتىنان چەمپيون اتانىپ كەلە جاتقان ماقتانىشىمىز - گەننادي گولوۆكين.
2003 جىلى الەم چەمپيونى، 2004 جىلعى وليمپيادا ويىندارىنىڭ كۇمىس جۇلدەگەرى، 7 رەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ چەمپيونى، بىرقاتار حالىقارالىق تۋرنيرلەردىڭ جەڭىمپازى، 2006 جىلى كاسىپقوي بوكسقا بەت بۇرىپ، بۇكىل الەمگە تانىمال قازاقستاندىق بىلعارى قولعاپ شەبەرى، كاسىبي بوكسشى - گەننادي گەنناديەۆيچ گولوۆكين 1982 جىلى 8 ساۋىردە قاراعاندى قالاسىندا شاحتەردىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن.
گولوۆكيننىڭ مانسابىنداعى ەڭ جارقىن ساتتەردىڭ ءبىرى – نوكاۋتتار سەرياسى بولدى. GGG رينگتەن قارسىلاسىن سۇلاتپاي كەتپەيتىن. ال قارسىلاستارى ونىڭ جويقىن سوققىلارىنان ساسقانىپ، ونى "جىرتقىش اڭعا" تەڭەگەن. گەنا جەڭىسكە جەتكەن 39 جەكپە-جەگىنىڭ 35-ءىن (89,7%) ۋاقىتىنان بۇرىن اياقتاعان. وسى كورسەتكىشىمەن ول ورتا سالماقتاعى ەڭ مىقتى نوكاۋتەر اتانعان. سونىمەن بىرگە، گولوۆكين 2008 جىلدىڭ 22 قازانىنان 2016 جىلدىڭ 10 قىركۇيەگىنە دەيىن وتكىزگەن جەكپە-جەكتەرىنىڭ بارىندە قارسىلاستارىن نوكاۋتقا جىبەرگەن ەكەن. ول قاتارىنان 23 بوكسشىنى رينگتە سۇلاتقان...
زارينا اشىربەك،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
