Бензин бағасының қымбаттауы тек автокөлік жүргізушілерін ғана емес, барша қазақстандықтарды да алаңдатып отыр, өйткені соңғы өнім құнының орташа есеппен 5-7%-ы жеңіл жанармай болып табылады. Отын-энергетика кешенінің тиімді жұмыс істеуі және баға саясаты әлем елдерінің экономикасына айтарлықтай әсер етері сөзсіз.
2021 жылдың желтоқсанында октан көрсеткіші 95 болатын бензиннің орташа бағасы Қазақстанда орта есеппен 210 теңге шамасында болса, әлемдік орташа көрсеткіш литріне 528 теңгені құрады. Барлық елдің халықаралық нарықтардағы бірдей мұнай бағасына қол жеткізу мүмкіндігі бар, бірақ әртүрлі елдерде бензин бағасының белгіленуі субсидиялау саясатымен, салық салумен және жеңілдетілген бағамен шикізатқа қол жеткізу туралы келісімдерге де байланысты. Әлемдегі ең арзан бензин бағасы Венесуэла, Иран, Сирия, Ангола, Алжир, Кувейт және Нигерия сияқты елдерде. Ал посткеңестік елдер арасында Түркіменстан бензині ең арзан он елдің қатарына кіреді. Қазақстан да шет қалып тұрған жоқ. Салалық реттеу саясаты әлемдегі ең арзан отыны бар елдердің арасында 9-орынға шығуға мүмкіндік беріп тұр.
Қазақстанда дайын өңделген өнімнің бағасы шамамен шикізаттың нарықтық бағасына тең болатын жағдай қалыптасқан. Қараша айының соңында Қазақстанда бір баррель бензиннің орташа бағасы 71,8 АҚШ долларын құраса, осы кезеңде Brent маркалы мұнайдың бір баррелінің бағасы 71,4 АҚШ долларын құрады. (1 және 2-суретті қараңыз).
Жанармай құю стансаларына бағаның мұндай деңгейі, ең алдымен, бірқатар мұнай өндіруші компаниялардың ішкі нарыққа өндірілген жалпы көлемнің 65%-ға дейінгі шикізатты жеңілдетілген бағамен жеткізу бойынша шарттық міндеттемелеріне байланысты мүмкін болып отыр. Бұл жергілікті мұнай өңдеу зауыттарын айырбас құнынан орта есеппен 45%-ға дейін арзан шикізатпен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Егер осы реттеуден бір жағынан тұтыну нарығы төмен бағалар есебінен елеулі пайда алатын болса, екінші жағынан, бұл саланың төмен инвестициялық тартымдылығына, технологиялық даму үшін капиталды қалыптастыру бойынша мүмкіндіктердің қысқаруына, жаңа кен орындарын игеруге және нарықтардың кеңеюіне әкеледі.
Бензин бағасының қалыптасуына әсер еткен екінші маңызды фактор – отандық мұнай өңдеу зауыттарын жаңғырту, бұл ішкі нарықтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға және салыстырмалы түрде қымбат импортталатын бензин есебінен тапшылықты жабудан бас тартуға мүмкіндік берді. Әртүрлі сарапшылардың бағалауы бойынша алдағы 5-7 жылға отандық отынның жаңа тапшылығы және негізгі мұнай өңдеу зауыттарының максималды өндірістік қуатына жету болжануда. Бұл ретте мұнай өңдеу зауытын жаңғырту шетел валютасындағы қарыз қаражаты есебінен жүргізілгенін түсіну қажет, бұл міндеттемелер көлемі мен түпкілікті бағаның валюта бағамының құбылмалылығына тәуелділігін тудырады. Октан күшейткіштердің отандық өндірісінің жолға қойылуы саладағы шағын үлестің бағалануына ықпал етеді.
Сонымен қатар, салыстырмалы түрде төмен бағалар қазіргі экспорттық шектеулерге қарамастан, жанармайдың Ресей, Қырғызстан және Өзбекстан сияқты көршілес елдерге «сұр» экспортын тудырды. Бұл теңгерімсіздік отынның маусымдық тапшылығынан көрінеді.
Дүниежүзілік және аймақтық интеграциялық үдерістер жалпы нарықтық бағаларға сәйкес келуге де айтарлықтай әсер етеді. Сонымен, 2025 жылға қарай Еуразиялық экономикалық одақ елдері мұнай мен мұнай өнімдерінің бірыңғай нарығына көшеді, бұл өз кезегінде қазақстандық жанармай құю станцияларының баға белгілеріне әсер етеді.
