Әлемдік мәдениетке әрбір халық өз мәдениетінің қайталанбас мазмұнын енгізеді, бұл бүкіл адамзаттың мәдениетін байытады. Бұл тұрғыда қазақ халқы әлемдік рухани мәдениетке өз үлесін қосқандығы сөзсіз. Әл-Фараби, Ахмед Яссауи, Бұқар жырау, Шортанбай, Ш. Уәлихановтардың аттарын атағанның өзі жеткілікті. Абай, Шәкәрім Құдайбердіұлы, А. Байтұрсынұлы, С. Торайғыров, С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, М. Әуезов және т. б. Осы ұлы адамдардың қатарында Абай ерекше орын алады, өйткені ол өз халқының рухани мәдениеті мен ойлау қабілетін жаңа сатыға көтерген, жаңа рухани кеңістікті ашқан, шындықты көркем игерудің жаңа үлгілерін әзірлеген ұлы ойшыл болып табылады. Ұлы неміс философы Кант былай деп жазды: «Ұлы адам - өз халқы мен адамзатты жаңа сатыға көтереді, көркем мәдениетке жаңа бағыт береді. Демек, ұлы адам тек керемет өнер туындыларын ғана емес, жоғары үлгілерді жасайды, көркемдік мәдениеттің жаңа параметрлерін көрсетеді».
Абайдың туындысы біздің дәстүрлі мәдениетімізде жасалған барлық дүниелерден түбегейлі ерекшеленеді. Ол жаңа ойлауды, жаңа дүниетанымды негіздеп, жаңа этикалық және эстетикалық құндылықтарды қалыптастырып, өмірдің жаңа қағидатының, болмыстың және жаңа идеалдардың қажеттілігін дәлелдеп берді. Жаңа идеялар мен дүниетанымдық қағидаттар тұрғысынан ол өз замандастарының өмірін, құндылықтарын, идеалдарын, дүниетанымын сынға алды. Оның шығармаларында ең алдымен қазақ, қазақ қоғамы – сынның басты объектісі болып табылады, бірақ бұл жағдай жалпы адамзаттық мәселелерді, адамзаттың негізгі мәселелерін, мейірімділік пен сұлулық идеяларын көтеретін өзіндік және ерекше нысан болып табылады. Абай ағартушылық принципі, даму принципі, прогресс және өркениетті өмір сүру принципі және т. б. сияқты іргелі ұғымдарға ерекше назар аударды. Дәстүрлі қазақ мәдениетінде оның көрнекті қайраткерлері Абайға дейін де ақыл-ойдың, білімнің, ғылымның және т. б. рөлінің жоғары екенін айтқан болатын. Алайда, Абай оларға қарағанда ағартушылық, ақыл, білім идеясын адамның маңызды қасиеті ретінде ғана емес, адам өмірінің барлық жақтарын қамтитын және негіздейтін адам болмысының іргелі принципі ретінде қарастырады. Абай түсінігінде, білім мен ғылым — адам руханиятының басқа да жақтары тәуелді болатын бастаулар. Ойшыл үнемі білім мен ғылым адамның, жеке тұлға дамуының, қалыптасуының шынайы шарты екендігін айтып отырады. Абайдың пікірінше, адам өмірінің мақсаты мен мәніне білімді, ғылымды меңгерген, ғылыми шығармашылықтың шыңына көтерілген кезде ғана қол жеткізуге болады. Абай сондай-ақ табиғи және әлеуметтік құбылыстардың даму принципіне ерекше мән берді. Дәстүрлі қазақ мәдениетінде қазақтарда өмірдің тұрақсыздығы, адамның қартаюы, өлім, адам тағдырының өзгеруі және т.б. туралы түсінік болды. Абай осы дәстүрлі идеяларға қарама-қарсы өзгерту және даму идеясын жан-жақты дамытып отырды. Ойшылдың пайымдауынша, әлем – үнемі өзгеру үстінде, бір құбылыстың екінші бір құбылыспен үздіксіз ауысу үстінде болады.
Абай дәстүрлі идеяларды, құндылықтарды, ескі өмір салтын сынға алып қана қоймай, сонымен қатар оларға дамудың идеясын, өмір сүрудің өркениетті тәсілін білдіретін жаңа идеялар мен ұғымдарды қарама-қарсы қойды . Ақын фатализм идеясын батыл түрде қабылдамады, қазақтарды қызметке, белсенділікке, жеке жауапкершілікке шақырды. Абайдың "қара сөздерінде" қазақ халқының өмір салтын басқа халықтардың өмір сүруі арқылы салыстыра отырып, қазақ халқының өмір сүруінің артта қалғанын атап өтеді. Ойшылдың пікірінше, басқа халықтар қазақтарды өзінің белсенділігімен, еңбек ете білуімен, сауда жасай білуімен, өздері үшін өмір сүруге қолайлы жағдай жасай білуімен басып озды. Бұл туралы екінші қара сөзінде былай дейді- «Енді қарап тұрсам, сарттың екпеген егіні жоқ, шығармаған жемісі жоқ, саудагерінің жүрмеген жері жоқ, қылмаған шеберлігі жоқ. Өзіменен өзі әуре болып, біріменен бірі ешбір шаһары жауласпайды! Орысқа қарамай тұрғанда қазақтың өлісінің ахиреттігін, тірісінің киімін сол жеткізіп тұрды. Әке балаға қимайтұғын малыңды кірелеп сол айдап кетіп тұрды ғой. Орысқа қараған соң да, орыстың өнерлерін бізден олар көп үйреніп кетті. Үлкен байлар да, үлкен молдалар да, ептілік, қырмызылық, сыпайылық - бәрі соларда. Ноғайға қарасам, солдаттыққа да шыдайды, кедейлікке де шыдайды, қазаға да шыдайды, молда, медресе сақтап, дін күтуге де шыдайды. Еңбек қылып, мал табудың да жөнін солар біледі, салтанат, әсем де соларда».
Абай еңбек туралы жаңа сөз айтып, қазақ қоғамына еңбек санатының жаңа түсінігін енгізді. Әрине, қазақтар Абайға дейін еңбектің не екендігін білді, еңбек туралы түсінік те болды. Алайда, олардың түсінігінде еңбек қарапайым басқа да қызметтермен қатар болды. Дәстүрлі мәдениетте, еңбек туралы сөз болған кезде оның теріс жағы атап өтіледі, еңбек адамның тыныштығын, қуанышы мен бақытын алады деп қаралды. Абай осындай пікірге қарсы қазақ санасына түбегейлі жаңа еңбек туралы түсінігін ашып берді. Философтың айтуынша, еңбек - тек функция емес, адам болмысының іргелі принципі. Сондықтан ол қоғамды дамытуда, жеке тұлғаны қалыптастыруда үлкен маңызға ие. Абай еңбектің екі жақты мәнін терең аша білді. Біріншіден, еңбек - жеке тұлғаны қалыптастыруда үлкен маңызға ие, өйткені тек еңбек арқылы шынайы білімге қол жеткізіледі. Оның пікірінше, ғылымды меңгеру, шынайы білімге ие болу ең қиын және ауыр еңбектің бірі. Екіншіден, Абай еңбекті адамның жұмыспен қамтылуы, өмір сүрудің құралы ретінде, өз бетінше өмір сүрудің маңызды шарты ретінде түсінді. Осы себепті, ойшылдың пікірінше, өз еңбегіне сүйенетін адам сөзсіз ең жқсыға лайықты адам. Сондықтан ойшыл жұмыссыздықты, масылдықты, қайыршылықты және жұмыссыз өмір сүруге тырысатындарды, ештеңеге ұмтылмайтындарды қатты сынға алады.
Абай қазақ рухани мәдениетін дамытуда осындай ерлік жасады , өзінің бірегей тұлғасында үш ұлы бастауды — қазақ, шығыс және орыс рухани ойын біріктірді. Шынында да, өзінің ақын, ойшыл ретінде қалыптасуында қазақ халқының дәстүрлі мәдениетін, түркі көздерін жақсы меңгеріп, қазақ фольклорының, қазақ философиялық ойының білгірі болған. Медреседе шығыс поэзиясының тереңдігі мен құпиясын, оның шынайы үлгілерін, сондай-ақ ислам философиясын, дінін және олардың негізгі адамгершілік құндылықтарын түсінді. Кемелді кезеңнің басында ойшыл орыс рухани мәдениетін, орыс поэзиясын және философиясын терең меңгерді және сол арқылы батыс рухани мәдениетін де игерген. Абай бұл үш бастауды жәй біріктіріп қойған жоқ, сонымен қатар, қазақ ойшылы адамзаттың рухани құндылықтарына сүйене отырып, өзінің ұлы бірегей поэзиясын, философиясын қалыптастырып, көптеген іргелі ұғымдарды, этикалық құндылықтарды жаңаша ұғына білді.
Абай шығармашылығында адам мәселесі басты орын алады. Бұл мәселені зерттеуде екі сәтке назар аудару керек. Ең алдымен, Абай шығыс философиясының дәстүрлерін дамытуды алға тартты. Батыс философиясынан айырмашылығы, ол философиялық жүйені құруға, әлем, әлемдік ғарыш туралы оқуға көп көңіл бөлді, бастау мәселесін, логиканы, гносеологияны зерттеді, қоғам, мемлекет, этика, т.б. туралы оқып, ізденді. Егер Батыс философиясы рационалистік негізде болса, онда шығыс ойшылдары мәселенің психологиялық, эмоциялық, сезімтал жағына көбірек көңіл бөлді. Осы мағынада Абай шығыс философиясының дәстүрін жалғастырды. Ол нақты философиялық жүйе құрған жоқ, ол адамды зерттеуге, адам өмірінің мәні туралы ойлады, жақсылық пен жамандық, әдемілік т.б. туралы түсінуге, зерттеуге ерекше назар аударды. Абай қазіргі адамды (қазақты) эмпирикалық түрде сынай отырып, шынайы адам идеясын әзірледі. Абайдың пікірінше, эмпирикалық, бұрмаланған адамға қарағанда шынайы адам білімді, білімге ұмтылған, ғылымды тануға ұмтылады. Оның ақыл, ойы дамыған. Адамгершілігі жоғары, борыштық сезімі дамыған, жақсылық пен жамандықты ажырата білу қабілеті бар адам. Нағыз адам(шынайы адам) кез келген жағдайда өзінің еңбегіне жүгінеді, ол оның әл-ауқаты мен еркіндігінің шарты болып табылады, оған жұмыссыздық, мұқтаждық, масылдық жат дүниелер болып келеді. Шынайы адам дамыған сана-сезімге ие және сол арқылы жүрек, сұлулық пен үйлесімділік ұғымдарын өз дәрежесінде түсіне алады.
Ұлы гуманист шынайы адамның идеалын қалыптастырып қана қоймай, сонымен қатар шынайы адамның, тұлғаның қалыптасуына ықпал ететін жолдар мен құралдарды да қалыптастырды. Оның айтуынша, бұл жерде бірінші орынды талап алады, оның арқасында қойылған мақсатқа жету үшін адамның барлық жан және дене күші жұмылдырылады. Абайды түсінуде шынайы адамның идеалына жетудің басқа шарты - еңбек, қызмет. Философ еңбек адам өміріндегі қажеттілік ғана емес, тұлғаның қалыптасуының шарты екенін терең түсінді. Ойшылдың пікірінше, адамгершілік идеалына жетудегі маңызды құрал шығармашылық ойлау болып табылады. Сонымен қатар, ойлау адамға табиғи құбылыстарды ғана емес, адам өмірін талдауға, синтездеуге, салыстыруға мүмкіндік береді.
Абай, нағыз ағартушы ретінде, бар күшімен, жан дүниесімен жастарды оқыту, білім беруді қолдайды. Оның пікірінше, білім — адам өмірінің іргелі шарты, дамудың басты факторы, адамгершіліктің негізі. Сондықтан ол әрдайым өз замандастарын, қазақтарды ғылымға, білімге баулуға шақырды.
Данат Жанатаев, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің доценті, философия ғылымдарының кандидаты
Джуманияз Айдана, Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Филология және әлем тілдері факультетінің магистранты
