Älemdık mädenietke ärbır halyq öz mädenietınıŋ qaitalanbas mazmūnyn engızedı, būl bükıl adamzattyŋ mädenietın baiytady. Būl tūrǧyda qazaq halqy älemdık ruhani mädenietke öz ülesın qosqandyǧy sözsız. Äl-Farabi, Ahmed Iаssaui, Būqar jyrau, Şortanbai, Ş. Uälihanovtardyŋ attaryn ataǧannyŋ özı jetkılıktı. Abai, Şäkärım Qūdaiberdıūly, A. Baitūrsynūly, S. Toraiǧyrov, S. Seifullin, M. Jūmabaev, M. Äuezov jäne t. b. Osy ūly adamdardyŋ qatarynda Abai erekşe oryn alady, öitkenı ol öz halqynyŋ ruhani mädenietı men oilau qabıletın jaŋa satyǧa kötergen, jaŋa ruhani keŋıstıktı aşqan, şyndyqty körkem igerudıŋ jaŋa ülgılerın äzırlegen ūly oişyl bolyp tabylady. Ūly nemıs filosofy Kant bylai dep jazdy: «Ūly adam - öz halqy men adamzatty jaŋa satyǧa köteredı, körkem mädenietke jaŋa baǧyt beredı. Demek, ūly adam tek keremet öner tuyndylaryn ǧana emes, joǧary ülgılerdı jasaidy, körkemdık mädeniettıŋ jaŋa parametrlerın körsetedı».
Abaidyŋ tuyndysy bızdıŋ dästürlı mädenietımızde jasalǧan barlyq dünielerden tübegeilı erekşelenedı. Ol jaŋa oilaudy, jaŋa dünietanymdy negızdep, jaŋa etikalyq jäne estetikalyq qūndylyqtardy qalyptastyryp, ömırdıŋ jaŋa qaǧidatynyŋ, bolmystyŋ jäne jaŋa idealdardyŋ qajettılıgın däleldep berdı. Jaŋa ideialar men dünietanymdyq qaǧidattar tūrǧysynan ol öz zamandastarynyŋ ömırın, qūndylyqtaryn, idealdaryn, dünietanymyn synǧa aldy. Onyŋ şyǧarmalarynda eŋ aldymen qazaq, qazaq qoǧamy – synnyŋ basty obektısı bolyp tabylady, bıraq būl jaǧdai jalpy adamzattyq mäselelerdı, adamzattyŋ negızgı mäselelerın, meiırımdılık pen sūlulyq ideialaryn köteretın özındık jäne erekşe nysan bolyp tabylady. Abai aǧartuşylyq prinsipı, damu prinsipı, progress jäne örkeniettı ömır süru prinsipı jäne t. b. siiaqty ırgelı ūǧymdarǧa erekşe nazar audardy. Dästürlı qazaq mädenietınde onyŋ körnektı qairatkerlerı Abaiǧa deiın de aqyl-oidyŋ, bılımnıŋ, ǧylymnyŋ jäne t. b. rölınıŋ joǧary ekenın aitqan bolatyn. Alaida, Abai olarǧa qaraǧanda aǧartuşylyq, aqyl, bılım ideiasyn adamnyŋ maŋyzdy qasietı retınde ǧana emes, adam ömırınıŋ barlyq jaqtaryn qamtityn jäne negızdeitın adam bolmysynyŋ ırgelı prinsipı retınde qarastyrady. Abai tüsınıgınde, bılım men ǧylym — adam ruhaniiatynyŋ basqa da jaqtary täueldı bolatyn bastaular. Oişyl ünemı bılım men ǧylym adamnyŋ, jeke tūlǧa damuynyŋ, qalyptasuynyŋ şynaiy şarty ekendıgın aityp otyrady. Abaidyŋ pıkırınşe, adam ömırınıŋ maqsaty men mänıne bılımdı, ǧylymdy meŋgergen, ǧylymi şyǧarmaşylyqtyŋ şyŋyna köterılgen kezde ǧana qol jetkızuge bolady. Abai sondai-aq tabiǧi jäne äleumettık qūbylystardyŋ damu prinsipıne erekşe män berdı. Dästürlı qazaq mädenietınde qazaqtarda ömırdıŋ tūraqsyzdyǧy, adamnyŋ qartaiuy, ölım, adam taǧdyrynyŋ özgeruı jäne t.b. turaly tüsınık boldy. Abai osy dästürlı ideialarǧa qarama-qarsy özgertu jäne damu ideiasyn jan-jaqty damytyp otyrdy. Oişyldyŋ paiymdauynşa, älem – ünemı özgeru üstınde, bır qūbylystyŋ ekınşı bır qūbylyspen üzdıksız auysu üstınde bolady.
Abai dästürlı ideialardy, qūndylyqtardy, eskı ömır saltyn synǧa alyp qana qoimai, sonymen qatar olarǧa damudyŋ ideiasyn, ömır sürudıŋ örkeniettı täsılın bıldıretın jaŋa ideialar men ūǧymdardy qarama-qarsy qoidy . Aqyn fatalizm ideiasyn batyl türde qabyldamady, qazaqtardy qyzmetke, belsendılıkke, jeke jauapkerşılıkke şaqyrdy. Abaidyŋ "qara sözderınde" qazaq halqynyŋ ömır saltyn basqa halyqtardyŋ ömır süruı arqyly salystyra otyryp, qazaq halqynyŋ ömır süruınıŋ artta qalǧanyn atap ötedı. Oişyldyŋ pıkırınşe, basqa halyqtar qazaqtardy özınıŋ belsendılıgımen, eŋbek ete bıluımen, sauda jasai bıluımen, özderı üşın ömır süruge qolaily jaǧdai jasai bıluımen basyp ozdy. Būl turaly ekınşı qara sözınde bylai deidı- «Endı qarap tūrsam, sarttyŋ ekpegen egını joq, şyǧarmaǧan jemısı joq, saudagerınıŋ jürmegen jerı joq, qylmaǧan şeberlıgı joq. Özımenen özı äure bolyp, bırımenen bırı eşbır şahary jaulaspaidy! Orysqa qaramai tūrǧanda qazaqtyŋ ölısınıŋ ahirettıgın, tırısınıŋ kiımın sol jetkızıp tūrdy. Äke balaǧa qimaitūǧyn malyŋdy kırelep sol aidap ketıp tūrdy ǧoi. Orysqa qaraǧan soŋ da, orystyŋ önerlerın bızden olar köp üirenıp kettı. Ülken bailar da, ülken moldalar da, eptılık, qyrmyzylyq, sypaiylyq - bärı solarda. Noǧaiǧa qarasam, soldattyqqa da şydaidy, kedeilıkke de şydaidy, qazaǧa da şydaidy, molda, medrese saqtap, dın kütuge de şydaidy. Eŋbek qylyp, mal tabudyŋ da jönın solar bıledı, saltanat, äsem de solarda».
Abai eŋbek turaly jaŋa söz aityp, qazaq qoǧamyna eŋbek sanatynyŋ jaŋa tüsınıgın engızdı. Ärine, qazaqtar Abaiǧa deiın eŋbektıŋ ne ekendıgın bıldı, eŋbek turaly tüsınık te boldy. Alaida, olardyŋ tüsınıgınde eŋbek qarapaiym basqa da qyzmettermen qatar boldy. Dästürlı mädeniette, eŋbek turaly söz bolǧan kezde onyŋ terıs jaǧy atap ötıledı, eŋbek adamnyŋ tynyştyǧyn, quanyşy men baqytyn alady dep qaraldy. Abai osyndai pıkırge qarsy qazaq sanasyna tübegeilı jaŋa eŋbek turaly tüsınıgın aşyp berdı. Filosoftyŋ aituynşa, eŋbek - tek funksiia emes, adam bolmysynyŋ ırgelı prinsipı. Sondyqtan ol qoǧamdy damytuda, jeke tūlǧany qalyptastyruda ülken maŋyzǧa ie. Abai eŋbektıŋ ekı jaqty mänın tereŋ aşa bıldı. Bırınşıden, eŋbek - jeke tūlǧany qalyptastyruda ülken maŋyzǧa ie, öitkenı tek eŋbek arqyly şynaiy bılımge qol jetkızıledı. Onyŋ pıkırınşe, ǧylymdy meŋgeru, şynaiy bılımge ie bolu eŋ qiyn jäne auyr eŋbektıŋ bırı. Ekınşıden, Abai eŋbektı adamnyŋ jūmyspen qamtyluy, ömır sürudıŋ qūraly retınde, öz betınşe ömır sürudıŋ maŋyzdy şarty retınde tüsındı. Osy sebeptı, oişyldyŋ pıkırınşe, öz eŋbegıne süienetın adam sözsız eŋ jqsyǧa laiyqty adam. Sondyqtan oişyl jūmyssyzdyqty, masyldyqty, qaiyrşylyqty jäne jūmyssyz ömır süruge tyrysatyndardy, eşteŋege ūmtylmaityndardy qatty synǧa alady.
Abai qazaq ruhani mädenietın damytuda osyndai erlık jasady , özınıŋ bıregei tūlǧasynda üş ūly bastaudy — qazaq, şyǧys jäne orys ruhani oiyn bırıktırdı. Şynynda da, özınıŋ aqyn, oişyl retınde qalyptasuynda qazaq halqynyŋ dästürlı mädenietın, türkı közderın jaqsy meŋgerıp, qazaq folklorynyŋ, qazaq filosofiialyq oiynyŋ bılgırı bolǧan. Medresede şyǧys poeziiasynyŋ tereŋdıgı men qūpiiasyn, onyŋ şynaiy ülgılerın, sondai-aq islam filosofiiasyn, dının jäne olardyŋ negızgı adamgerşılık qūndylyqtaryn tüsındı. Kemeldı kezeŋnıŋ basynda oişyl orys ruhani mädenietın, orys poeziiasyn jäne filosofiiasyn tereŋ meŋgerdı jäne sol arqyly batys ruhani mädenietın de igergen. Abai būl üş bastaudy jäi bırıktırıp qoiǧan joq, sonymen qatar, qazaq oişyly adamzattyŋ ruhani qūndylyqtaryna süiene otyryp, özınıŋ ūly bıregei poeziiasyn, filosofiiasyn qalyptastyryp, köptegen ırgelı ūǧymdardy, etikalyq qūndylyqtardy jaŋaşa ūǧyna bıldı.
Abai şyǧarmaşylyǧynda adam mäselesı basty oryn alady. Būl mäselenı zertteude ekı sätke nazar audaru kerek. Eŋ aldymen, Abai şyǧys filosofiiasynyŋ dästürlerın damytudy alǧa tartty. Batys filosofiiasynan aiyrmaşylyǧy, ol filosofiialyq jüienı qūruǧa, älem, älemdık ǧaryş turaly oquǧa köp köŋıl böldı, bastau mäselesın, logikany, gnoseologiiany zerttedı, qoǧam, memleket, etika, t.b. turaly oqyp, ızdendı. Eger Batys filosofiiasy rasionalistık negızde bolsa, onda şyǧys oişyldary mäselenıŋ psihologiialyq, emosiialyq, sezımtal jaǧyna köbırek köŋıl böldı. Osy maǧynada Abai şyǧys filosofiiasynyŋ dästürın jalǧastyrdy. Ol naqty filosofiialyq jüie qūrǧan joq, ol adamdy zertteuge, adam ömırınıŋ mänı turaly oilady, jaqsylyq pen jamandyq, ädemılık t.b. turaly tüsınuge, zertteuge erekşe nazar audardy. Abai qazırgı adamdy (qazaqty) empirikalyq türde synai otyryp, şynaiy adam ideiasyn äzırledı. Abaidyŋ pıkırınşe, empirikalyq, būrmalanǧan adamǧa qaraǧanda şynaiy adam bılımdı, bılımge ūmtylǧan, ǧylymdy tanuǧa ūmtylady. Onyŋ aqyl, oiy damyǧan. Adamgerşılıgı joǧary, boryştyq sezımı damyǧan, jaqsylyq pen jamandyqty ajyrata bılu qabıletı bar adam. Naǧyz adam(şynaiy adam) kez kelgen jaǧdaida özınıŋ eŋbegıne jügınedı, ol onyŋ äl-auqaty men erkındıgınıŋ şarty bolyp tabylady, oǧan jūmyssyzdyq, mūqtajdyq, masyldyq jat dünieler bolyp keledı. Şynaiy adam damyǧan sana-sezımge ie jäne sol arqyly jürek, sūlulyq pen üilesımdılık ūǧymdaryn öz därejesınde tüsıne alady.
Ūly gumanist şynaiy adamnyŋ idealyn qalyptastyryp qana qoimai, sonymen qatar şynaiy adamnyŋ, tūlǧanyŋ qalyptasuyna yqpal etetın joldar men qūraldardy da qalyptastyrdy. Onyŋ aituynşa, būl jerde bırınşı oryndy talap alady, onyŋ arqasynda qoiylǧan maqsatqa jetu üşın adamnyŋ barlyq jan jäne dene küşı jūmyldyrylady. Abaidy tüsınude şynaiy adamnyŋ idealyna jetudıŋ basqa şarty - eŋbek, qyzmet. Filosof eŋbek adam ömırındegı qajettılık ǧana emes, tūlǧanyŋ qalyptasuynyŋ şarty ekenın tereŋ tüsındı. Oişyldyŋ pıkırınşe, adamgerşılık idealyna jetudegı maŋyzdy qūral şyǧarmaşylyq oilau bolyp tabylady. Sonymen qatar, oilau adamǧa tabiǧi qūbylystardy ǧana emes, adam ömırın taldauǧa, sintezdeuge, salystyruǧa mümkındık beredı.
Abai, naǧyz aǧartuşy retınde, bar küşımen, jan düniesımen jastardy oqytu, bılım berudı qoldaidy. Onyŋ pıkırınşe, bılım — adam ömırınıŋ ırgelı şarty, damudyŋ basty faktory, adamgerşılıktıŋ negızı. Sondyqtan ol ärdaiym öz zamandastaryn, qazaqtardy ǧylymǧa, bılımge bauluǧa şaqyrdy.
Abai eŋbek turaly jaŋa söz aityp, qazaq qoǧamyna eŋbek sanatynyŋ jaŋa tüsınıgın engızdı. Ärine, qazaqtar Abaiǧa deiın eŋbektıŋ ne ekendıgın bıldı, eŋbek turaly tüsınık te boldy. Alaida, olardyŋ tüsınıgınde eŋbek qarapaiym basqa da qyzmettermen qatar boldy. Dästürlı mädeniette, eŋbek turaly söz bolǧan kezde onyŋ terıs jaǧy atap ötıledı, eŋbek adamnyŋ tynyştyǧyn, quanyşy men baqytyn alady dep qaraldy. Abai osyndai pıkırge qarsy qazaq sanasyna tübegeilı jaŋa eŋbek turaly tüsınıgın aşyp berdı. Filosoftyŋ aituynşa, eŋbek - tek funksiia emes, adam bolmysynyŋ ırgelı prinsipı. Sondyqtan ol qoǧamdy damytuda, jeke tūlǧany qalyptastyruda ülken maŋyzǧa ie. Abai eŋbektıŋ ekı jaqty mänın tereŋ aşa bıldı. Bırınşıden, eŋbek - jeke tūlǧany qalyptastyruda ülken maŋyzǧa ie, öitkenı tek eŋbek arqyly şynaiy bılımge qol jetkızıledı. Onyŋ pıkırınşe, ǧylymdy meŋgeru, şynaiy bılımge ie bolu eŋ qiyn jäne auyr eŋbektıŋ bırı. Ekınşıden, Abai eŋbektı adamnyŋ jūmyspen qamtyluy, ömır sürudıŋ qūraly retınde, öz betınşe ömır sürudıŋ maŋyzdy şarty retınde tüsındı. Osy sebeptı, oişyldyŋ pıkırınşe, öz eŋbegıne süienetın adam sözsız eŋ jqsyǧa laiyqty adam. Sondyqtan oişyl jūmyssyzdyqty, masyldyqty, qaiyrşylyqty jäne jūmyssyz ömır süruge tyrysatyndardy, eşteŋege ūmtylmaityndardy qatty synǧa alady.
Abai qazaq ruhani mädenietın damytuda osyndai erlık jasady , özınıŋ bıregei tūlǧasynda üş ūly bastaudy — qazaq, şyǧys jäne orys ruhani oiyn bırıktırdı. Şynynda da, özınıŋ aqyn, oişyl retınde qalyptasuynda qazaq halqynyŋ dästürlı mädenietın, türkı közderın jaqsy meŋgerıp, qazaq folklorynyŋ, qazaq filosofiialyq oiynyŋ bılgırı bolǧan. Medresede şyǧys poeziiasynyŋ tereŋdıgı men qūpiiasyn, onyŋ şynaiy ülgılerın, sondai-aq islam filosofiiasyn, dının jäne olardyŋ negızgı adamgerşılık qūndylyqtaryn tüsındı. Kemeldı kezeŋnıŋ basynda oişyl orys ruhani mädenietın, orys poeziiasyn jäne filosofiiasyn tereŋ meŋgerdı jäne sol arqyly batys ruhani mädenietın de igergen. Abai būl üş bastaudy jäi bırıktırıp qoiǧan joq, sonymen qatar, qazaq oişyly adamzattyŋ ruhani qūndylyqtaryna süiene otyryp, özınıŋ ūly bıregei poeziiasyn, filosofiiasyn qalyptastyryp, köptegen ırgelı ūǧymdardy, etikalyq qūndylyqtardy jaŋaşa ūǧyna bıldı.
Abai şyǧarmaşylyǧynda adam mäselesı basty oryn alady. Būl mäselenı zertteude ekı sätke nazar audaru kerek. Eŋ aldymen, Abai şyǧys filosofiiasynyŋ dästürlerın damytudy alǧa tartty. Batys filosofiiasynan aiyrmaşylyǧy, ol filosofiialyq jüienı qūruǧa, älem, älemdık ǧaryş turaly oquǧa köp köŋıl böldı, bastau mäselesın, logikany, gnoseologiiany zerttedı, qoǧam, memleket, etika, t.b. turaly oqyp, ızdendı. Eger Batys filosofiiasy rasionalistık negızde bolsa, onda şyǧys oişyldary mäselenıŋ psihologiialyq, emosiialyq, sezımtal jaǧyna köbırek köŋıl böldı. Osy maǧynada Abai şyǧys filosofiiasynyŋ dästürın jalǧastyrdy. Ol naqty filosofiialyq jüie qūrǧan joq, ol adamdy zertteuge, adam ömırınıŋ mänı turaly oilady, jaqsylyq pen jamandyq, ädemılık t.b. turaly tüsınuge, zertteuge erekşe nazar audardy. Abai qazırgı adamdy (qazaqty) empirikalyq türde synai otyryp, şynaiy adam ideiasyn äzırledı. Abaidyŋ pıkırınşe, empirikalyq, būrmalanǧan adamǧa qaraǧanda şynaiy adam bılımdı, bılımge ūmtylǧan, ǧylymdy tanuǧa ūmtylady. Onyŋ aqyl, oiy damyǧan. Adamgerşılıgı joǧary, boryştyq sezımı damyǧan, jaqsylyq pen jamandyqty ajyrata bılu qabıletı bar adam. Naǧyz adam(şynaiy adam) kez kelgen jaǧdaida özınıŋ eŋbegıne jügınedı, ol onyŋ äl-auqaty men erkındıgınıŋ şarty bolyp tabylady, oǧan jūmyssyzdyq, mūqtajdyq, masyldyq jat dünieler bolyp keledı. Şynaiy adam damyǧan sana-sezımge ie jäne sol arqyly jürek, sūlulyq pen üilesımdılık ūǧymdaryn öz därejesınde tüsıne alady.
Ūly gumanist şynaiy adamnyŋ idealyn qalyptastyryp qana qoimai, sonymen qatar şynaiy adamnyŋ, tūlǧanyŋ qalyptasuyna yqpal etetın joldar men qūraldardy da qalyptastyrdy. Onyŋ aituynşa, būl jerde bırınşı oryndy talap alady, onyŋ arqasynda qoiylǧan maqsatqa jetu üşın adamnyŋ barlyq jan jäne dene küşı jūmyldyrylady. Abaidy tüsınude şynaiy adamnyŋ idealyna jetudıŋ basqa şarty - eŋbek, qyzmet. Filosof eŋbek adam ömırındegı qajettılık ǧana emes, tūlǧanyŋ qalyptasuynyŋ şarty ekenın tereŋ tüsındı. Oişyldyŋ pıkırınşe, adamgerşılık idealyna jetudegı maŋyzdy qūral şyǧarmaşylyq oilau bolyp tabylady. Sonymen qatar, oilau adamǧa tabiǧi qūbylystardy ǧana emes, adam ömırın taldauǧa, sintezdeuge, salystyruǧa mümkındık beredı.
Abai, naǧyz aǧartuşy retınde, bar küşımen, jan düniesımen jastardy oqytu, bılım berudı qoldaidy. Onyŋ pıkırınşe, bılım — adam ömırınıŋ ırgelı şarty, damudyŋ basty faktory, adamgerşılıktıŋ negızı. Sondyqtan ol ärdaiym öz zamandastaryn, qazaqtardy ǧylymǧa, bılımge bauluǧa şaqyrdy.
Danat Janataev, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetınıŋ dosentı, filosofiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
Djumaniiaz Aidana, Äl-Farabi atyndaǧy Qazaq ūlttyq universitetı, Filologiia jäne älem tılderı fakultetınıŋ magistranty
