Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаев БҰҰ Бас Ассамблеясының 80-ші сессиясында сөз сөйлеп, халықаралық институттарға деген сенім дағдарысы, жаһандық тұрақтылыққа төнген қатерлер және көпжақты дипломатияның маңызы туралы айтты. Мемлекет басшысы ядролық қауіпсіздік, аймақтық тұрақтылық, климаттық өзгерістерге қарсы күрес пен гуманитарлық ынтымақтастық мәселелерінде Қазақстанның бастамаларына тоқталып өтті. Осы тақырыптарға байланысты Ресей саясаттанушысы, халықаралық қатынастар жөніндегі сарапшы Дарья Гревцова өз пікірін білдіріп, Қазақстанның бейбітшілік пен сенімді нығайтудағы халықаралық рөліне баға берді.
– Қазақстан Президенті ядролық державалар арасындағы диалогты жандандырудың маңыздылығын атап өтті. Бұл үдерісті жақындату үшін қандай қадамдар жасалуы мүмкін?
– Президент Тоқаевтың бастамасы өте дер кезінде көтерілген. Дегенмен оның жүзеге асуы ірі державалар арасындағы терең қайшылықтарға тіреліп отыр. Сарапшылардың соңғы пікірлерін ескере отырып, бірнеше қадамды атап өтуге болады.
Біріншіден, стратегиялық тұрақтылық мәселелері бойынша таза техникалық деңгейден бастауға болады. Яғни стратегиялық шабуылдаушы қарулар жөніндегі жаңа келісім әзірлеу қажет. Теория жүзінде мұндай құжат орналастырылған ядролық оқтұмсықтарға төменгі шектеулер енгізіп, жеткізу құралдарына лимит қоюы мүмкін.
Екіншіден, жаңа қару түрлерін қамтитын диалог жүргізу маңызды. Ұзақ мерзімде жоғары дәлдіктегі қару-жарақ, гипердыбыстық қару, киберқару және жасанды интеллект негізіндегі жүйелерге қатысты консультациялар өткізу қажет. Әзірге бұл мәселелер тек теориялық деңгейде талқыланып жатыр, бірақ оларды ресми күн тәртібіне шығару өте маңызды.
Тағы бір бағыт – ядролық соғыстың алдын алу. Ресей мен АҚШ 1973 жылғы ядролық соғыстың алдын алу туралы келісімде бекітілген қағидаттарды растауы қажет. Бұл ашықтық пен болжамдылықты арттыру үшін ядролық күштердің дамуы туралы деректермен алмасуды қамтиды.
Президент Тоқаев Қазақстан аумағында бейресми кешенді пікірталастар өткізуді ұсынды. Мұндай формат ресми емес сипатта болғандықтан, ресми келіссөздерге қарағанда еркін талқылауға мүмкіндік береді. Бастапқы кезеңде Ресей, АҚШ және Қытай қатысатын үшжақты форматтан бастауға болады. Өйткені Ұлыбритания мен Франция көпжақты қарусыздану келіссөздеріне белсенді қатысуға әзір емес.
Сонымен қатар Қазақстан ядролық арсеналдан өз еркімен бас тартқан ел ретінде ядролық қарусыздану саласында жоғары моральдық беделге ие. Ол Ядролық қаруды таратпау туралы шартты және Ядролық сынақтарға жаппай тыйым салу шартын ілгерілетуге үлес қоса алады.
Алайда кез келген техникалық қадамдар саяси ерік-жігерсіз іске аспайды. Қазіргі таңда басты мәселе – ірі державалар арасындағы сенім дағдарысы. Бір тарап екіншісін тікелей қауіп ретінде қабылдағанда, диалог мүмкін емес. Бұл шиеленістің одан әрі күшеюіне алып келеді.
Қорытындылай келе, Тоқаев ұсынған бастамалар шиеленісті азайтудың нақты жолы болып табылады. Бірақ олардың табысы ірі державалардың, әсіресе Ресей мен АҚШ-тың, тактикалық қарсыластықты ысырып қойып, бүкіл адамзат алдындағы стратегиялық жауапкершілігін мойындауына байланысты.
– Президент атап өткендей, қақтығыстар – тағдырдың жазмышы емес, саяси таңдау. Сіздің ойыңызша, Қазақстан қақтығыстардың алдын алу және оларды шешу ісінде қандай рөл атқара алады?
– Бұл өте маңызды. Шынында да, кез келген соғыс – алдын ала белгіленген тағдыр емес, саяси шешімнің салдары. Сондықтан оларды саяси жолмен тоқтатуға және алдын алуға болады.
Қазақстан бұл салада ерекше әлеуетке ие. Біріншіден, ол БҰҰ, ЕҚЫҰ және басқа халықаралық ұйымдар шеңберінде көпжақты дипломатияға белсенді қатысып келеді. Қазақстандық дипломатия әрқашан келіссөздер мен делдалдықты басты құрал ретінде алға тартты.
Екіншіден, Қазақстан геосаяси тұрғыдан Ресей, Қытай және Батыс арасындағы «көпір» бола алады. Бұл оған әртүрлі тараптармен сенімді диалог жүргізуге мүмкіндік береді. Мәселен, Астана процесі Сириядағы қақтығысты реттеу бойынша маңызды келіссөз алаңы болды.
Үшіншіден, Қазақстан өзінің бейбітшіл ұстанымын іс жүзінде дәлелдеді. Ядролық арсеналдан ерікті түрде бас тарту – халықаралық қатынастар тарихындағы бірегей қадам. Бұл қадам елге жоғары моральдық бедел берді.
Ал болашаққа көз жүгіртсек, Қазақстан қақтығыстардың алдын алу үшін ерте ескерту дипломатиясын дамытуға үлес қоса алады. Бұл үшін ол өңірлік қақтығыстардың әлеуетті ошақтарын бақылап, диалог алаңдарын ұсынуы тиіс.
Сондай-ақ, Қазақстан халықаралық делдалдыққа кадрлық және институционалдық әлеуетін нығайта алады. Яғни кәсіби медиаторлар даярлау, бейбітшілік орнату миссияларына қатысу, БҰҰ бітімгершілік операцияларына белсенді араласу қажет.
Жалпы алғанда, Қазақстанның бейбітшілік пен қауіпсіздікке қосар үлесі – бұл аймақтық қана емес, жаһандық деңгейдегі жауапкершілік. Президент Тоқаевтың «қақтығыстар – тағдыр емес, саяси таңдау» деген сөзі осы жауапкершілікті айқын көрсетеді.
– Президент сөйлеген сөзінде Таяу Шығыстағы жағдайға ерекше тоқталды. Қазақстан бұл аймақта бейбітшілік орнатуға қалай үлес қоса алады?
– Таяу Шығыс – қазіргі әлемдегі ең күрделі өңірлердің бірі. Мұнда діни, этникалық, саяси қайшылықтар тоғысқан. Сондықтан кез келген конструктивті бастама құнды болып саналады.
Қазақстан үшін бұл тақырып мүлде жаңа емес. 2017 жылы Астанада Сирия бойынша келіссөздер басталғаны есімізде. Сол кезде Қазақстан барлық тарапқа тең дәрежеде алаң ұсынып, келіссөз процесінің басталуына нақты үлес қосты.
Президент Тоқаевтың БҰҰ мінберінен айтқан сөздері Қазақстанның бұл бағыттағы ұстанымының сабақтастығын көрсетеді.
Ал Қазақстан қандай үлес қоса алады дегенге келсек, бірнеше бағытты атап өтуге болады:
Диалог алаңын ұсыну. Қазақстан өзінің бейтараптығы мен барлық тараппен сөйлесе алу қабілетінің арқасында келіссөздер өткізу орны бола алады.
Гуманитарлық дипломатия. Қазақстан бітімгершілік бастамалармен қатар, гуманитарлық көмек көрсетуде де белсенді бола алады. Мысалы, босқындарға қолдау көрсету, білім беру бағдарламаларын ашу.
Ислам ынтымақтастығы ұйымы шеңберінде жұмыс. Қазақстан осы ұйымның белсенді мүшесі ретінде мұсылман елдері арасындағы сенім мен ынтымақтастықты нығайта алады.
Діни көшбасшылар арасындағы диалог.Қазақстанда дәстүрге айналған Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының съезі Таяу Шығыс елдері үшін де үлгі бола алады.
Әрине, Қазақстан жалғыз өзі Таяу Шығыстағы барлық түйінді шеше алмайды. Бірақ ол халықаралық қауымдастықтың ұжымдық күш-жігеріне үлес қосып, бейбітшілік процесін жылжытуда маңызды делдал бола алады.
– Сарапшылар Қазақстанды жиі «сенім құрушы» ел деп атайды. Сіздің ойыңызша, біздің ел жаһандық сенімді қалпына келтіруде қандай имидждік рөл атқара алады?
– Қазақстан шын мәнінде соңғы онжылдықтарда халықаралық аренада сенім мен бейбітшіліктің символына айналды. Бұл ең алдымен оның ядролық мұрадан бас тарту шешіміне байланысты.
Сол арқылы Қазақстан тек аймақтық қана емес, жаһандық деңгейде де бейбітшілікті қолдаушы ел ретінде танылды.
Имидждік тұрғыдан алғанда, Қазақстан бірнеше маңызды рөл атқара алады:
Жаңа бейбітшілік бастамаларының генераторы.Ядролық қарусыздану, қақтығыстарды алдын алу, климаттық қауіпсіздік сияқты бастамаларды көтеру арқылы Қазақстан «жаңа идеялардың көзі» рөлін атқарады.
Диалог алаңы. Астана Сирия процесінен бастап, түрлі өңірлік саммиттерге дейін әлем үшін келіссөздер орнына айналды. Бұл тәжірибені әрі қарай кеңейтуге болады.
Өңірлік тұрақтылықтың кепілі. Орталық Азиядағы жетекші мемлекет ретінде Қазақстанның ішкі тұрақтылығы мен теңгерімді саясаты көршілес елдер үшін үлгі болады.
Моральдық бедел. Күшті әскери әлеуеті болмаса да, Қазақстан дәл осы бейбітшіл саясатының арқасында үлкен құрметке ие.
Сонымен қатар, имидждік рөл тек сыртқы аренада емес, ішкі саясатта да маңызды. Егер Қазақстан ел ішінде әлеуметтік бірлік пен тұрақтылықты сақтаса, ол сыртқы аудитория үшін де сенімді серіктес ретінде қабылданады.
Қорытындылай айтқанда, Қазақстан – «жұмсақ күшті» қолдана отырып, халықаралық аренада сенім құрушы имиджін күшейте алатын сирек елдердің бірі. Бұл оның болашақ дипломатиясының басты капиталы.
