قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ بۇۇ باس اسسامبلەياسىنىڭ 80-ءشى سەسسياسىندا ءسوز سويلەپ، حالىقارالىق ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىم داعدارىسى، جاھاندىق تۇراقتىلىققا تونگەن قاتەرلەر جانە كوپجاقتى ديپلوماتيانىڭ ماڭىزى تۋرالى ايتتى. مەملەكەت باسشىسى يادرولىق قاۋىپسىزدىك، ايماقتىق تۇراقتىلىق، كليماتتىق وزگەرىستەرگە قارسى كۇرەس پەن گۋمانيتارلىق ىنتىماقتاستىق ماسەلەلەرىندە قازاقستاننىڭ باستامالارىنا توقتالىپ ءوتتى. وسى تاقىرىپتارعا بايلانىستى رەسەي ساياساتتانۋشىسى, حالىقارالىق قاتىناستار جونىندەگى ساراپشى داريا گرەۆتسوۆا ءوز پىكىرىن ءبىلدىرىپ، قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك پەن سەنىمدى نىعايتۋداعى حالىقارالىق رولىنە باعا بەردى.
– قازاقستان پرەزيدەنتءى يادرولىق دەرجاۆالار اراسىنداعى ديالوگتى جانداندىرۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن اتاپ ءوتتى. بۇل ۇدەرىستى جاقىنداتۋ ءۇشىن قانداي قادامدار جاسالۋى مۇمكىن؟
– پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ باستاماسى وتە دەر كەزىندە كوتەرىلگەن. دەگەنمەن ونىڭ جۇزەگە اسۋى ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى تەرەڭ قايشىلىقتارعا تىرەلىپ وتىر. ساراپشىلاردىڭ سوڭعى پىكىرلەرىن ەسكەرە وتىرىپ، ءبىرنەشە قادامدى اتاپ وتۋگە بولادى.
بىرىنشىدەن، ستراتەگيالىق تۇراقتىلىق ماسەلەلەرى بويىنشا تازا تەحنيكالىق دەڭگەيدەن باستاۋعا بولادى. ياعني ستراتەگيالىق شابۋىلداۋشى قارۋلار جونىندەگى جاڭا كەلىسىم ازىرلەۋ قاجەت. تەوريا جۇزىندە مۇنداي قۇجات ورنالاستىرىلعان يادرولىق وقتۇمسىقتارعا تومەنگى شەكتەۋلەر ەنگىزىپ، جەتكىزۋ قۇرالدارىنا ليميت قويۋى مۇمكىن.
ەكىنشىدەن، جاڭا قارۋ تۇرلەرىن قامتيتىن ديالوگ جۇرگىزۋ ماڭىزدى. ۇزاق مەرزىمدە جوعارى دالدىكتەگى قارۋ-جاراق، گيپەردىبىستىق قارۋ، كيبەرقارۋ جانە جاساندى ينتەللەكت نەگىزىندەگى جۇيەلەرگە قاتىستى كونسۋلتاتسيالار وتكىزۋ قاجەت. ازىرگە بۇل ماسەلەلەر تەك تەوريالىق دەڭگەيدە تالقىلانىپ جاتىر، بىراق ولاردى رەسمي كۇن تارتىبىنە شىعارۋ وتە ماڭىزدى.
تاعى ءبىر باعىت – يادرولىق سوعىستىڭ الدىن الۋ. رەسەي مەن اقش 1973 جىلعى يادرولىق سوعىستىڭ الدىن الۋ تۋرالى كەلىسىمدە بەكىتىلگەن قاعيداتتاردى راستاۋى قاجەت. بۇل اشىقتىق پەن بولجامدىلىقتى ارتتىرۋ ءۇشىن يادرولىق كۇشتەردىڭ دامۋى تۋرالى دەرەكتەرمەن الماسۋدى قامتيدى.
پرەزيدەنت توقاەۆ قازاقستان اۋماعىندا بەيرەسمي كەشەندى پىكىرتالاستار وتكىزۋدى ۇسىندى. مۇنداي فورمات رەسمي ەمەس سيپاتتا بولعاندىقتان، رەسمي كەلىسسوزدەرگە قاراعاندا ەركىن تالقىلاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. باستاپقى كەزەڭدە رەسەي، اقش جانە قىتاي قاتىساتىن ۇشجاقتى فورماتتان باستاۋعا بولادى. ويتكەنى ۇلىبريتانيا مەن فرانتسيا كوپجاقتى قارۋسىزدانۋ كەلىسسوزدەرىنە بەلسەندى قاتىسۋعا ءازىر ەمەس.
سونىمەن قاتار قازاقستان يادرولىق ارسەنالدان ءوز ەركىمەن باس تارتقان ەل رەتىندە يادرولىق قارۋسىزدانۋ سالاسىندا جوعارى مورالدىق بەدەلگە يە. ول يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ تۋرالى شارتتى جانە يادرولىق سىناقتارعا جاپپاي تىيىم سالۋ شارتىن ىلگەرىلەتۋگە ۇلەس قوسا الادى.
الايدا كەز كەلگەن تەحنيكالىق قادامدار ساياسي ەرىك-جىگەرسىز ىسكە اسپايدى. قازىرگى تاڭدا باستى ماسەلە – ءىرى دەرجاۆالار اراسىنداعى سەنىم داعدارىسى. ءبىر تاراپ ەكىنشىسىن تىكەلەي قاۋىپ رەتىندە قابىلداعاندا، ديالوگ مۇمكىن ەمەس. بۇل شيەلەنىستىڭ ودان ءارى كۇشەيۋىنە الىپ كەلەدى.
قورىتىندىلاي كەلە، توقاەۆ ۇسىنعان باستامالار شيەلەنىستى ازايتۋدىڭ ناقتى جولى بولىپ تابىلادى. بىراق ولاردىڭ تابىسى ءىرى دەرجاۆالاردىڭ، اسىرەسە رەسەي مەن اقش-تىڭ، تاكتيكالىق قارسىلاستىقتى ىسىرىپ قويىپ، بۇكىل ادامزات الدىنداعى ستراتەگيالىق جاۋاپكەرشىلىگىن مويىنداۋىنا بايلانىستى.
– پرەزيدەنت اتاپ وتكەندەي، قاقتىعىستار – تاعدىردىڭ جازمىشى ەمەس، ساياسي تاڭداۋ. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، قازاقستان قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ جانە ولاردى شەشۋ ىسىندە قانداي ءرول اتقارا الادى؟
– بۇل وتە ماڭىزدى. شىنىندا دا، كەز كەلگەن سوعىس – الدىن الا بەلگىلەنگەن تاعدىر ەمەس، ساياسي شەشىمنىڭ سالدارى. سوندىقتان ولاردى ساياسي جولمەن توقتاتۋعا جانە الدىن الۋعا بولادى.
قازاقستان بۇل سالادا ەرەكشە الەۋەتكە يە. بىرىنشىدەن، ول بۇۇ، ەقىۇ جانە باسقا حالىقارالىق ۇيىمدار شەڭبەرىندە كوپجاقتى ديپلوماتياعا بەلسەندى قاتىسىپ كەلەدى. قازاقستاندىق ديپلوماتيا ارقاشان كەلىسسوزدەر مەن دەلدالدىقتى باستى قۇرال رەتىندە العا تارتتى.
ەكىنشىدەن، قازاقستان گەوساياسي تۇرعىدان رەسەي، قىتاي جانە باتىس اراسىنداعى «كوپىر» بولا الادى. بۇل وعان ءارتۇرلى تاراپتارمەن سەنىمدى ديالوگ جۇرگىزۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ماسەلەن، استانا پروتسەسى سيرياداعى قاقتىعىستى رەتتەۋ بويىنشا ماڭىزدى كەلىسسوز الاڭى بولدى.
ۇشىنشىدەن، قازاقستان ءوزىنىڭ بەيبىتشىل ۇستانىمىن ءىس جۇزىندە دالەلدەدى. يادرولىق ارسەنالدان ەرىكتى تۇردە باس تارتۋ – حالىقارالىق قاتىناستار تاريحىنداعى بىرەگەي قادام. بۇل قادام ەلگە جوعارى مورالدىق بەدەل بەردى.
ال بولاشاققا كوز جۇگىرتسەك، قازاقستان قاقتىعىستاردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن ەرتە ەسكەرتۋ ديپلوماتياسىن دامىتۋعا ۇلەس قوسا الادى. بۇل ءۇشىن ول وڭىرلىك قاقتىعىستاردىڭ الەۋەتتى وشاقتارىن باقىلاپ، ديالوگ الاڭدارىن ۇسىنۋى ءتيىس.
سونداي-اق، قازاقستان حالىقارالىق دەلدالدىققا كادرلىق جانە ينستيتۋتسيونالدىق الەۋەتىن نىعايتا الادى. ياعني كاسىبي مەدياتورلار دايارلاۋ، بەيبىتشىلىك ورناتۋ ميسسيالارىنا قاتىسۋ، بۇۇ بىتىمگەرشىلىك وپەراتسيالارىنا بەلسەندى ارالاسۋ قاجەت.
جالپى العاندا، قازاقستاننىڭ بەيبىتشىلىك پەن قاۋىپسىزدىككە قوسار ۇلەسى – بۇل ايماقتىق قانا ەمەس، جاھاندىق دەڭگەيدەگى جاۋاپكەرشىلىك. پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ «قاقتىعىستار – تاعدىر ەمەس، ساياسي تاڭداۋ» دەگەن ءسوزى وسى جاۋاپكەرشىلىكتى ايقىن كورسەتەدى.
– پرەزيدەنت سويلەگەن سوزىندە تاياۋ شىعىستاعى جاعدايعا ەرەكشە توقتالدى. قازاقستان بۇل ايماقتا بەيبىتشىلىك ورناتۋعا قالاي ۇلەس قوسا الادى؟
– تاياۋ شىعىس – قازىرگى الەمدەگى ەڭ كۇردەلى وڭىرلەردىڭ ءبىرى. مۇندا ءدىني، ەتنيكالىق، ساياسي قايشىلىقتار توعىسقان. سوندىقتان كەز كەلگەن كونسترۋكتيۆتى باستاما قۇندى بولىپ سانالادى.
قازاقستان ءۇشىن بۇل تاقىرىپ مۇلدە جاڭا ەمەس. 2017 جىلى استانادا سيريا بويىنشا كەلىسسوزدەر باستالعانى ەسىمىزدە. سول كەزدە قازاقستان بارلىق تاراپقا تەڭ دارەجەدە الاڭ ۇسىنىپ، كەلىسسوز پروتسەسىنىڭ باستالۋىنا ناقتى ۇلەس قوستى.
پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ بۇۇ مىنبەرىنەن ايتقان سوزدەرى قازاقستاننىڭ بۇل باعىتتاعى ۇستانىمىنىڭ ساباقتاستىعىن كورسەتەدى.
ال قازاقستان قانداي ۇلەس قوسا الادى دەگەنگە كەلسەك، بىرنەشە باعىتتى اتاپ وتۋگە بولادى:
ديالوگ الاڭىن ۇسىنۋ. قازاقستان ءوزىنىڭ بەيتاراپتىعى مەن بارلىق تاراپپەن سويلەسە الۋ قابىلەتىنىڭ ارقاسىندا كەلىسسوزدەر وتكىزۋ ورنى بولا الادى.
گۋمانيتارلىق ديپلوماتيا. قازاقستان بىتىمگەرشىلىك باستامالارمەن قاتار، گۋمانيتارلىق كومەك كورسەتۋدە دە بەلسەندى بولا الادى. مىسالى، بوسقىندارعا قولداۋ كورسەتۋ، ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن اشۋ.
يسلام ىنتىماقتاستىعى ۇيىمى شەڭبەرىندە جۇمىس. قازاقستان وسى ۇيىمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى رەتىندە مۇسىلمان ەلدەرى اراسىنداعى سەنىم مەن ىنتىماقتاستىقتى نىعايتا الادى.
ءدىني كوشباسشىلار اراسىنداعى ديالوگ.قازاقستاندا داستۇرگە اينالعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى تاياۋ شىعىس ەلدەرى ءۇشىن دە ۇلگى بولا الادى.
ارينە، قازاقستان جالعىز ءوزى تاياۋ شىعىستاعى بارلىق ءتۇيىندى شەشە المايدى. بىراق ول حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ ۇجىمدىق كۇش-جىگەرىنە ۇلەس قوسىپ، بەيبىتشىلىك پروتسەسىن جىلجىتۋدا ماڭىزدى دەلدال بولا الادى.
– ساراپشىلار قازاقستاندى ءجيى «سەنىم قۇرۋشى» ەل دەپ اتايدى. ءسىزدىڭ ويىڭىزشا، ءبىزدىڭ ەل جاھاندىق سەنىمدى قالپىنا كەلتىرۋدە قانداي يميدجدىك ءرول اتقارا الادى؟
– قازاقستان شىن مانىندە سوڭعى ونجىلدىقتاردا حالىقارالىق ارەنادا سەنىم مەن بەيبىتشىلىكتىڭ سيمۆولىنا اينالدى. بۇل ەڭ الدىمەن ونىڭ يادرولىق مۇرادان باس تارتۋ شەشىمىنە بايلانىستى.
سول ارقىلى قازاقستان تەك ايماقتىق قانا ەمەس، جاھاندىق دەڭگەيدە دە بەيبىتشىلىكتى قولداۋشى ەل رەتىندە تانىلدى.
يميدجدىك تۇرعىدان العاندا، قازاقستان بىرنەشە ماڭىزدى ءرول اتقارا الادى:
جاڭا بەيبىتشىلىك باستامالارىنىڭ گەنەراتورى.يادرولىق قارۋسىزدانۋ، قاقتىعىستاردى الدىن الۋ، كليماتتىق قاۋىپسىزدىك سياقتى باستامالاردى كوتەرۋ ارقىلى قازاقستان «جاڭا يدەيالاردىڭ كوزى» ءرولىن اتقارادى.
ديالوگ الاڭى. استانا سيريا پروتسەسىنەن باستاپ، ءتۇرلى وڭىرلىك سامميتتەرگە دەيىن الەم ءۇشىن كەلىسسوزدەر ورنىنا اينالدى. بۇل تاجىريبەنى ءارى قاراي كەڭەيتۋگە بولادى.
وڭىرلىك تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى. ورتالىق ازياداعى جەتەكشى مەملەكەت رەتىندە قازاقستاننىڭ ىشكى تۇراقتىلىعى مەن تەڭگەرىمدى ساياساتى كورشىلەس ەلدەر ءۇشىن ۇلگى بولادى.
مورالدىق بەدەل. كۇشتى اسكەري الەۋەتى بولماسا دا، قازاقستان ءدال وسى بەيبىتشىل ساياساتىنىڭ ارقاسىندا ۇلكەن قۇرمەتكە يە.
سونىمەن قاتار، يميدجدىك ءرول تەك سىرتقى ارەنادا ەمەس، ىشكى ساياساتتا دا ماڭىزدى. ەگەر قازاقستان ەل ىشىندە الەۋمەتتىك بىرلىك پەن تۇراقتىلىقتى ساقتاسا، ول سىرتقى اۋديتوريا ءۇشىن دە سەنىمدى سەرىكتەس رەتىندە قابىلدانادى.
قورىتىندىلاي ايتقاندا، قازاقستان – «جۇمساق كۇشتى» قولدانا وتىرىپ، حالىقارالىق ارەنادا سەنىم قۇرۋشى ءيميدجىن كۇشەيتە الاتىن سيرەك ەلدەردىڭ ءبىرى. بۇل ونىڭ بولاشاق ديپلوماتياسىنىڭ باستى كاپيتالى.
