Аудармашы ретінде мен үшін ең күрделі әрі ең қызықты сала – әдеби аударма.
Себебі мұнда біз жай ғана сөздерді бір тілден екінші тілге көшірумен шектелмейміз. Әдебиет – автордың жан дүниесі, стилі, өмірге көзқарасы. Ал осының бәрін басқа тілдің заңдылықтарына бағындырып, бірақ сонымен бірге түпнұсқаның рухын жоғалтпай жеткізу – үлкен жауапкершілік. Түпнұсқа мен баламаның арасындағы алшақтық әрдайым сезіледі. Бір тілдегі сөздің артында ғасырлар бойы қалыптасқан мәдениет, салт-дәстүр, ұлттық юмор, тіпті мінез-құлық жатыр. Сол ұғымды екінші тілге дәлме-дәл жеткізу кейде мүмкін болмайды.
Мысалы:
“He has a green thumb.”
Тікелей аударма: «Оның бас бармағы жасыл» – қазақ оқырманына түсініксіз.
Баламасы: «Ол бау-бақшаға шебер».
“It’s raining cats and dogs.”
Тікелей аударма: «Мысықтар мен иттер жауып тұр» – мағынасы жоқ.
Баламасы: «Нөсерлетіп жауып тұр».
Осындай сәттерде аудармашының алдында үлкен таңдау тұрады: түпнұсқаға барынша адал болу ма, әлде оқырманға әсер ету үшін еркіндікке бару ма.
Әдеби аудармада стильдің орны бөлек. Жазушының сөйлем құрауы, сөз ырғақтары, қайталаулары, тіпті тыныс белгілерінің өзі оның стилін көрсетеді. Осының бәрін екінші тілде сақтап шығу – аудармашының шеберлігін сынайтын сәт.
Мысал:
“She whispered like the wind through the autumn leaves.”
Тура аударма: «Ол күзгі жапырақ арасымен соққан желдей сыбырлады».
Әсерлі баламасы: «Ол сыбыр еткенде, күзгі жапырақ арасымен жел есіп өткендей болды». Бұл жерде сөзбе-сөз аударма да, көркем балама да мүмкін. Бірақ қайсысын таңдасаң да, автордың стильдік әсерін жоғалтпай жеткізу маңызды.
Әдеби аударма – шығармашылық процесс. Біз мәтінді қайта жазамыз, бірақ өзіміздің авторымызға айналмаймыз. Біз – екінші қатардағы автормыз. Жазушының ойын, сезімін, бейнесін өзіміздің тіліміз арқылы қайта тірілтеміз. Мысалы, қазақ әдебиетінен ағылшынға аударуда да осы мәселе кездеседі:
«Құлаққа ұрған танадай тып-тыныш» – егер оны “As silent as a struck calf” деп аударсақ, ағылшын оқырманы түсінбейді. Сондықтан баламасы: “Silent as the grave” (өлі тыныштықтай) деп беріледі.
Әдеби аударманы жасағанда өзімді әрдайым екі әлемнің арасында жүргендей сезінемін. Бір жағы – түпнұсқа авторы, екінші жағы – жаңа тілдің оқырманы. Менің міндетім – осы екі жақты да алдамау. Автордың айтайын дегенін жоғалтпай, бірақ оқырманға да түсінікті, әсерлі етіп жеткізу. Сондықтан әдеби аударма – қарапайым тілдік жұмыс емес, мәдениеттерді тоғыстыратын көпір. Әр аударылған кітап – халықтардың бір-бірін жақынырақ тануына жасалған қадам. Ал түпнұсқа мен баламаның арасындағы нәзік тепе-теңдікті сақтау – нағыз аудармашының қолынан ғана келеді.
Әкежан Орынбай
Тұран университеті
