«Тәңіршілдіктің» монотеистік интерпретациясының қателіктері
Бір Құдайдың ілімі ретіндегі «тәңіршілдік» онтологиясы өте даулы болып табылады, өйткені (ибраһимдік, пайғамбарлық) Жалғызқұдайшылық өзінің негізінде Бір Құдайды болмыстан тыс, жалғыз, өз жаратылысынан тыс әрі оған қарсы тұратын, болмыс пен шынайылықтың трансцендетті Жаратушысы деп түсінеді. Құдайдың Жалғыздығы деп оның эксклюзивті болуы ғана емес, сонымен бірге оның құдайилығына қатысты ешқандай талаптардың бар болу мүмкіндігінің жоқтылығы түсініледі. Жалғызқұдайшылықты энотеизммен шатастырмау керек. Энотеизм, монолатрия, пантеизм бар, бірақ бұлардың барлығы Жалғызқұдайшылыққа қарсы идеялар.
«Тәңіршілдіктің» бір құдай – «Тәңір» (оған қоса, Тәңір – болмыс жаратылғаннан кейін пайда болған құдай) туралы ілімін, құдайлар пантеонындағы «энотеизм» немесе «монолатрия» деп сипаттауға болады, бұл ежелгіліктің мифологиясына сәтсіз еліктеушілік болып қана табылады. «Ежелгілік» деп б. д. д. IV мыңжылдық пен б. д. V ғасыр аралығындағы өркениеттік категорияны түсіну керек, мысалы, Шумер, Ежелгі Египет, Ежелгі Месопотамия, Ежелгі Қытай немесе Ежелгі Греция мен Рим өркениеттерін. Сонымен бірге, бұл анықтамаға өркениет тұрғысынан болмаған «Ежелгі Қазақстанды» қосуға болмайды.
Л. Гумилев православтық христиан дәстүрлерінде тәрбиеленсе де, ғалым ретінде кеңес дәуірінде қалыптасқан, сондықтан оның Жалғызқұдайшылық ілімінің егжей-тегжейлерін білгені екіталай. Сенушілердің басым көпшілігі үшін де, пайғамбарлық Жалғызқұдайшылық пен дәстүрлі абыздық энотеизмнің арасында үлкен айырмашылық жоқ, бұл идеялар олардың санасында бейбіт қатар өмір сүреді.
«Ежелгі түркілер» мен моңғолдардың тарихын зерттей отырып, Гумилев пен Хара-Даван түркілер мен моңғолдардың мәдениетінің эксклюзивтілігін негіздеу проблемасына тап болды. Өйткені, географиялық тұрғыдан олардың жанында Қытайдан басқа өркениет болған жоқ. Л. Гумилев түркі мәдениетінің қытай өркениетіне қарай тартылуын мойындауға кедергі етті (Гумилев көшпенділердің Қытаймен қарым-қатынасын әрдайым тек агрессия мен соғыс призмасы арқылы ғана қарастыратын). Бірақ географиялық тұрғыдан да Қытайды түркілерден алыстата алмады.
Ғалымдардың тарихи деректермен кішкентай айла-шарғы жасауға барғаны мүмкін содан болар. Біріншіден, құдайдың атауы түркі тілінде «Жаратушы» деген мағынаны білдіретін «тәңір» сөзінен алынды, бірақ тарихи тұрғыдан бұл қытай тілінен енген «Аспан» сөзі болған (ХХ ғасырға қарай 1200-жылдық мұсылман дәстүрінің ықпалынан «тәңір» сөзі мүлде басқа мағынаға ие болды). Мәселен, түркі тілдерде жиі қолданылатын «Құдай» сөзі де түркі емес, парсы тілінен шыққан.
Екіншіден, түркі (моңғол) құдайына қытай құдайынан ажырататын өзіндік ерекшеліктер беру үшін православиеліктің толықтай сәтті емес үшқұдайшылық догматикалық құрылысын алған.
Бұл «кішкентай айла-шарғы» еуразиялықтар тарапынан таза діни синкретизмге айналды.
«Ежелгі Қазақстан мифтерінде» О. Жанайдаров «Тәңіршілдік – жер бетіндегі ең ежелгі дін» деген тарауда келесіні келтірген:
«Құдіретті, шексіз һәм жалпақ жаһанды тұтас қамтитын Ұлы Көкке сыйынудан адам өзін қоршаған Әлемді, табиғатты өлмейді деп қабылдады. Жыл мезгілдерінің алмасуын жаңару мен жаңғару деп түсінді. Сөйтіп мәңгілік өмірге деген сенімге келді» (194 бет).
Біршама қарабайыр түрде әлемнің мәңгілігі туралы идея басқа жерде беріледі. «Жан» деген тарау (20 бет) «Тын – рухани қасиет. Тын – тыныстау қабілеті. Ол адамға, малға, аң мен құсқа, өсімдікке тән. Тек тасқа ғана мұндай қабілет берілмеген. Өсімдік әлемінде тын «өсу қабілеті» ретінде қабылданады. Оның тынысы (тіршілігі) толассыз әрі мәңгілік. Өйткені, тамыр жерде қалып, өсімдік өзінің болмысын мәңгілік сақтай алады».
Мәңгі өшпес Ғарыш, Әлем, өмір (мәңгі шынайылық пен болмыс деп түсін) идеясы – қытайдың Аспан туралы идеясының шоғырландырылған көрінісі, бірақ бұл – «Яхоба емес, Иса емес, Алла емес, Брахман емес және Будда да емес. Бұл абстрактілі және салқын, адамға қатал және немқұрайлы қарайтын ең жоғарғы жалпылық. Оны жақсы көруге болмайды, онымен тұтас болуға болмайды, оған еліктеу мүмкін емес, оған таңданудың да мәні жоқ». (Л. С. Васильев. Шығыс Діндерінің Тарихы. 1983 ж. (с) «Жоғары Мектеп» баспасы 1983 ж.).
Ылғи да рационалды ойлайтын қытайлық, отбасын асырау көкейтесті проблемасымен басы қатып жүріп, болмыс сырлары туралы соншама ойланбайтын, қытайлық бәрінен жоғары материалдық қабықты – өз өмірін бағалайды. Абстрактілі идеяны құрметтеу практикалық қытайлық ақылға жат нәрсе.
Сондықтан ежелгі қытай дінінің ең маңызды ерекшелігі болып мифологияның болмашы рөлі келетін. Рухани мәдениетінің келбетін анықтаған, өзіндік діни жүйелері бар, мифологемаларға бай басқа ертедегі қоғамдарға қарағанда, Қытайда мифтердің орнын «дана және әділ билеушілер туралы» тарихи аңыздар алған.
Алайда, «тәңіршілдікті» әзірлеушілер бұл «кемшілікті» түркі тілдес алтайлықтардың ұрпақтарының әпсана, ертегілері мен аңыздарымен толтырды. Осылайша, кеңес тарихи ғылымы, ежелгі қытайлық діні мен христиандық православие догматтарының осындай хаостік-жүйесіз қоспасының нәтижесінде ежелгі түркілердің діни наным-сенімдерінің теориялық концепциясы ретінде «тәңіршілдік» пайда болды.
«Тәңіршілдік» космогониясының мәселелері
Алайда, мұндай оңайлатылған тәсілдеме «тәңіршілдік» онтологиясын шешіп қана қоймай, хаосқа толы ілімді құрды, онда ретсіз әрі абыл-сабыл түрде ибраһимдік дәстүр элементтері, шумер пантеонының құрылымдары, антикалық мифтер, қиыр шығыс философиясының космогониясы, алтай халықтарының фольклоры, шаманизм, ертегілер мен аңыздар және т. б. бір-бірімен ширатылып кетті.
«Тәңіршілдікте», оның ізбасарларының жорамалы бойынша («Ежелгі Қазақстан мифтері» кітабы), Жоғарғы Құдай ретіндегі Аспан культімен қатар, Әйел-Құдай культі (Ұмай құдайы), От культі (От-Ана құдайы), су мен жер культі (Йер-Су Рухы) және т.б. бар. Оның үстіне, тәңіршілдіктің пантеонына космогонияны бейнелейтін әртүрлі құдайлар да кіреді, мұнда Тәңірдің ұлдарын, әлем деңгейлерінің құдай-билеушілерін, күн мен түннің ауысуына жауап беретін рухтарды, Жақсылық пен Жамандықтың құдайларын және т.б. жатқызуға болады. «Тәңіршілдіктің» пантеоны таңғаларлық түрде шумер-аккадтық (кейіннен вавилондық) құдайлар пантеонын, сондай-ақ басшы ретінде Зевс болған ежелгі грек Олимпын еске түсіреді.
Әлем мен жоғарғы құдай – Тәңірдің пайда болуы үнділік «алтын жұмыртқа» мифологиясының элементтерімен бірге ежелгі қытай дәстүрінен алынған. Ежелгі Қытайдың салт-дәстүр туралы кітаптарда (Он Тоғыз Көне өлең) әлем жаратылуының келесі нұсқасы бар: Аспан мен жер тауық жұмыртқасының құрамы тәрізді хаоста өмір сүрген. Пань-гу – мифтік түпкі баба, ортасында өмір сүрген. Ұзақ уақыт бойы әлемді хаос билеген, қытайлардың айтуынша оның ішінде ешнәрсені айырып тануға болмайтын. Содан кейін бұл хаоста екі күш бөлінді: Нұр мен Зұлмат, ал олардан аспан мен жер пайда болды.
Аспан мен жердің бөлінбестік, бастапқы хаос дәстүрі әлемнің пайда болу туралы барлық ежелгі мифтерде кеңінен таралғанын атап өткен жөн. Бұл дәстүр әсіресе вавилондық «Энум элиш»-те – әлемді жарату туралы поэмасында айқын көрінеді.
Жоғарыдағы аспан тіпті аталмаған кезде
Әрі төменде орналасқан қатты жердің атауы туралы тіпті әлі ойламаған кезде;
Олардың түп атасы Апсу ғана,
Әрі мумму мен олардың бәрін туған Тиамту
Өз суларын бірге араластырған кезде
Батпақтар әлі жаратылмаған әрі ешбір аралды таба алмайтын кезде,
Тіпті ешбір құдай да мүлде болмаған кезде,
Аты аталмай, тағдыры анықталмаған кезде –
Сонда олардың арасында құдайлар жаратылып жатқан;
Ламу мен Лахаму пайда болып, оларға ат қойылды.
Осы аңыздарды қайталағандай О. Жанайдаров «Ежелгі Қазақстан мифтері» кітабында келесі оқиғаны қайта жаңғыртады. «Баяғыда көк те, жер де болмаған, тек бір ғана шетсіз-шексіз мұхит болған. Күндердің бір күнінде мұхиттың ортасында Ақ Жарқын көрініп, одан нұр шашқан алтын жұмыртқа шыққан. Оның ішінде күллі әлемнің болашақ түп атасы Тәңір жаралған. Тәңір өте ұзақ, миллиондаған жылдар бойы ұйықтады. Ақыры, бір күні оянды да, жұмыртқаның қабығын жарып сыртқа шықты. Жұмыртқаның үстіңгі жағынан Көкті жаратты, ал төменгі бөлігінен Жерді жасады» (9-10 беттер).
«Көк пен Жерді жаратып, оларды бір-бірінен ажыратқан соң, Тәңір өмірге ұрпақ келтіру үшін өзі еркек пен әйелге бөлінді. Құдай-әйелді Ұмай Тәңір деп атап, оны Сумер тауының ұшар басына, сүтті көлі (Сүткөл) бар Аспан тауының қия шыңына қондырды» (10 бет).
Бірақ ежелгі поэтикалық мұралар эпикалық теогониясымен антикалық өркениетінің жоғары деңгейін көрсетсе, О. Жанайдаровтың әлем-жәлем ертегілері мен аңыздары автордың еркін қиялына көңіл бөлгізеді.
12 бетте автор келесідей үзілді-кесілді жариялайды: «От түркілерде (баяғы заманда да, қазір де) әулие ретінде қастерленіп, қасиет тұтылады. От-Ана құдайы Ұмай Тәңір-Ананың табанынан жаралған. Оның әкесі – құрыш, шешесі – шақпақ тас. От-Ана адамның үйінде, ошағында өмір сүреді. Адамдардың жаратылып, өмірге келуі От-Ананың желеп-жебеуімен болады. Түркі халықтарында әйелдер балаларының өмірін сақтап, отбасын бақытсыздықтан қорғағаны үшін От-Анаға сыйынып, жалбарынатыны осыған байланысты. Мифке сәйкес, отты ағаштан бірінші болып шығарған Надулуша пайғамбар немесе Надулу шад, яғни Надулу ханзада немесе бек. Отқа түкіруге, қоздап жанып жатқан шоқты басуға, ошақтағы отты өшіруге болмайды.»
«Әулие» сөзі түркіден емес, арабтан шыққан. Бұл сөз «қасиетті» дегенді емес, «жақын» дегенді білдіреді, бұған қоса «әулие» құрани сөз, Құранда «Алланың жақындарына» қатысты қолданылады. «Әулие» сөзінің тегі түркі тілі деу, әсіресе оны анық көпқұдайшылық культтарына қатыстыру, надандық пен волюнтаризмнің көрінісі болып табылады.
Жалпы, О. Жанайдаровтың ертегілер мен аңыздарды ерікті түрде ұсынуы зияткерлік рұқсаттылықтың барлық шектерінен шығады. Осылайша, автор «Тәңірдің ұлы Гесер» туралы (оны қазақша Абай Қайсар хан деп атап отырып) аңызды келтіре отырып, келесіні жарялайды: «Мұсылмандық Құранында Қайсарға арналған Сүре бар: «Аса қамқор, ерекше мейірімді Алланың атымен бастаймын. Әй, Мұхаммед, саған шын мәнінде таусылмайтын Кәусар бердік»» (55 бет). Осындай «сілтемелерден» кейін кітапты ұсынған Білім және ғылым министрлігінің (!) құзыреттілігі туралы тұжырым туындайды. Тәңір ұлы Гесер туралы аңыздар Геракл, Одиссеяның батырлықтарына өте таңғаларлық ұқсас, олардың грек мифтерінен айырмашылығы – кейіпкерлердің есімдері, ол есімдердің шығу тегі Алтай-Саян аумағы болғаны анық.
Антикалық мифологиядан О. Жанайдаров әлем деңгейлері туралы идеяны алған:
«Ғалам Жоғарғы, Орта және Төменгі әлемдерге бөлінген.
Жоғарғы әлем – Қан (Құрбыстан, Тенгере). Мұндағы жер Алтын Телегей деп аталады. Оны Манғызын-Матмас билейді. Манғызын-Матмасты Үлкен Тәңір бастық қылып қойған. Жоғарғы әлемнің тозағы Манғыс-точири-там деп аталады. Тозақтың бас әміршісі – Батпан-Қара.
Тоқсан тоғыз әлемнің ортаншысы Эзрен Тенгере деп аталады. Онда Бильгейн-кере-атту-Тяран-Мызықай – Аса Құдіретті билік жүргізеді. Ортаншы әлемдегі жер – Алтын Шарқа, ал оның иелігіндегі тозақ – Тепкен-қара-там. Мұндағы тозақтың билеушісі – Батпан-Қарақшы.
Біздер, адамдар өмір сүріп жатқан әлем тоқсан тоғыз әлемнің ішіндегі ең кішісі және ең төменгісі болып табылады. Ол Қара Тенгере (Қара Аспан) деп аталады. Ондағы басты әмірші – Майтөре.
Қара Тенгере әлемі аспанының отыз үш қабаты бар. Олар бір-бірінен жоғары орналасқан. Бұл әлемнің еншісіндегі тозақ Таптан-қара-таш деп деп аталады. Тозақта Керек хан, яғни Жауыз билік жүргізеді». (Ежелгі Қазақстан мифтері, 14-15 беттер)
Бұл жерде Жанайдаровтың ғаламның деп келтірілген құрылымы мен құдайлардың аттары толығымен алтай халықтарының мифологиясынан алынғанын атап өткен жөн.
Сәбит Мұқанов: «Сол сияқты аспан әлемін «тәңіріге» санаған қазақ, Күнді, Айды, кейбір жұлдыздарды мифке айналдырған.
Мысалы, Күн – қазақта қасиетті зат. Бұлттың күркіреуін қазақ «күн күркірейді» деп, оны күн тәңірінің даусына балаған. «Күн астында Күнсұлу» ертегісіне қарағанда, күннің де босатпайтын қызы бар. «Ай астында Айсұлу» да сондай. Шығыс елдерінде, оның ішінде, араб пен түркілерде, ай қызының аты Зуһра. Ол, Жер қорлығын көріп, айға қашқан қыз. «Үркер» аталатын шоғыр жұлдыздың қызын, «Жеті қарақшы» аталатын жұлдыздар қоршай аңдып, олардан қашқан Үркер аспан бойында жылжып қашып жүреді-мыс. «Шолпан» да қыз. Ол да қашып жүріп, жылына бір рет айдың бауырына паналайды. Мұны қазақтар «Шолпанның айға тоғысуы» дейді. Шолпанның сенімді сақ күзетшісі – «Темір қазық». Ол бір орыннан жылжымайтын жұлдыз. Түнде жолаушылаған немесе көшкен қазақтар, жүрер жолын, уақытын Темір қазыққа қарап немесе Үркерге қарап айырады.
...Әрине, мұндай түсініктердің бәрі көне замандардағы алғашқы адамдардың өздерінің айналасын қоршаған табиғаттың бәрін де «жанды» деп санауынан туған қиял екені мәлім.
...Осындай түсініктерді ғылым тілінде «анимизм» деп атайды. «Анимизм» – рұхқа құлдық ұру діні. Яғни, дүниені әртүрлі әруақ билейді деген сенім. Бұл сенім бойынша – адам, тау-тас, өзен, көл, бұлақ, жан-жануар, құс, ай, күн, жұлдыз, аспан, ағаш, өсімдік т.б. соғұрлы барлық нәрсенің өз әруағы болады деп сенеді. Адамдар әруақтарға неге құлдық ұрған? Себебі, әруақтар өздерінше тірі адамдарға пайда, зиян тигізе алады деп сенген. Мысалы: «Аруақтың мәңгілігіне сенген түрік қағанаты кезінде Өтүген жері «Бұдұн Инли», яғни «халықтың қорғаушы аруағы» деген атпен аталатұғын» (12.М.Бұлұтай. Ата-баба діні? Түркілер неге мұсылман болды? Алматы, Білім, 2000, 100 б)
Жалпы, фетишизм (пұтқақұлдық), натуризм (табиғатқа табыну), тотемизм (жан-жануарға табыну) – бәрінің түбі бір – әруаққа сыйынудан шығып жатқан нәрселер.
Тағы бір ескеретін жайт Л. Гумилевтің «Вэйшу» деген ескі Қытай жылнамаларынан түріктердің діні туралы келтірген дерегін пайдалансақ, қытайдың «Суйшу» деген жылнамасынан (VІІІ ғ.) ол тағы ежелгі түріктердің діні туралы: «Почитают чертей и духов и верят колдунам» деген дерек айтады ( Гумилев Л.Н., с.75). Бұған таң қалуға болмайды. Өйткені әруақ жүрген жерде сиқыр жүреді. Неге? Өйткені, әруаққа сыйынған халық сиқырға жүгінбей тұра алмайды. Себебі, олардың адамның шамасы жетпейтін істерді сиқырдың күшімен шешкісі келген. Пал ашу, үкінің қауырсынын тағу, түрлі тұмарлар жасау, ағаштарға жалбыратып мата байлау, қойдың кәрі жілігін босағаға ілу сияқты («По повьерю киргизов, локтевая кость в виде человека стережеть скот от воров и глазам воров представляется в виде человека (ресей офицері Ч.Валиханов, с.331) т.б. нәрселер осы сенімдерден шығып жатыр.
Әруаққа табынған анимистік түсініктегі қоғамда ең жарамды жандар (востребованный) – әр түрлі бақсы-балгер, сиқыршы, жәдігөйлер деуге болады. т.б. Олар сол қоғамдағы силы, игі жақсылар мен көсемдер қатарында орын алатыны ақиқат.
«Кейбіреулердің «тәңір діні» (орысша тенгрианство дегеннен алса керек) деп айтып жүргені дұрыс емес. Дұрысы «тәңірлер нанымы» болмақ, үйткені, бұ жерде бір тәңір туралы сөз болып тұрған жоқ; көк тәңір, жер тәңір, күн тәңір, ай тәңір, су тәңір т.т. көптеген тәңірлер болғандықтан бұл «идолизмнің» баламасы бола алады. Тенгрианство деген сөздің өзі «тәңіршілік» дегенге, яғни бірден көп тәңірге саяды. Бұл манихейшілдік ұғымның ежелгі аспан культімен араласқан формасы» (М.Бұлұтай, 2б).
Орыстардың христиандықтан бұрынғы дәуірден келе жатқан «Бог» сөзіне қарап «Богизм», фарсилардың «Хұда» сөзінен «хұдаизм», қытайлардың «аспан» дегенді білдіретін «Тянь» сөзінен «тяньизм» діндерін қолдан жасау қаншалықты бекер болса, «тәңір» сөзіне қарап «тенгризм» (аспаншылдық) деген бұрын-соңды болмаған, пайғамбары, кітабы жоқ нәрсені дін етіп шығару да соншалықты бекер болмақ. Біздегі кейбір дүмшелер не діннің тарихын білмей, не философиясын білмей, әйтеуір «тенгризм», «тенгрианство» деп байбалам сала береді» (23.М.Бұлұтай.Бурханизм туралы шындық, Алматы, Арыс, 12 б).
Жалғасы бар...
Автордың пікірі редакцияның көзқарасын білдірмейді.
Тұрарбек Құсайынов,
"Демос" ҚБ төрағасы
