«تاڭىرشىلدىكتىڭ» مونوتەيستىك ينتەرپرەتاتسياسىنىڭ قاتەلىكتەرى
ءبىر قۇدايدىڭ ءىلىمى رەتىندەگى «تاڭىرشىلدىك» ونتولوگياسى وتە داۋلى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى (يبراھيمدىك، پايعامبارلىق) جالعىزقۇدايشىلىق ءوزىنىڭ نەگىزىندە ءبىر قۇدايدى بولمىستان تىس، جالعىز، ءوز جاراتىلىسىنان تىس ءارى وعان قارسى تۇراتىن، بولمىس پەن شىنايىلىقتىڭ ترانستسەندەتتى جاراتۋشىسى دەپ تۇسىنەدى. قۇدايدىڭ جالعىزدىعى دەپ ونىڭ ەكسكليۋزيۆتى بولۋى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ونىڭ قۇدايلىعىنا قاتىستى ەشقانداي تالاپتاردىڭ بار بولۋ مۇمكىندىگىنىڭ جوقتىلىعى تۇسىنىلەدى. جالعىزقۇدايشىلىقتى ەنوتەيزممەن شاتاستىرماۋ كەرەك. ەنوتەيزم، مونولاتريا، پانتەيزم بار، بىراق بۇلاردىڭ بارلىعى جالعىزقۇدايشىلىققا قارسى يدەيالار.
«تاڭىرشىلدىكتىڭ» ءبىر قۇداي – «ءتاڭىر» (وعان قوسا، ءتاڭىر – بولمىس جاراتىلعاننان كەيىن پايدا بولعان قۇداي) تۋرالى ءىلىمىن، قۇدايلار پانتەونىنداعى «ەنوتەيزم» نەمەسە «مونولاتريا» دەپ سيپاتتاۋعا بولادى، بۇل ەجەلگىلىكتىڭ ميفولوگياسىنا ءساتسىز ەلىكتەۋشىلىك بولىپ قانا تابىلادى. «ەجەلگىلىك» دەپ ب. د. د. IV مىڭجىلدىق پەن ب. د. V عاسىر ارالىعىنداعى وركەنيەتتىك كاتەگوريانى ءتۇسىنۋ كەرەك، مىسالى، شۋمەر، ەجەلگى ەگيپەت، ەجەلگى مەسوپوتاميا، ەجەلگى قىتاي نەمەسە ەجەلگى گرەتسيا مەن ريم وركەنيەتتەرىن. سونىمەن بىرگە، بۇل انىقتاماعا وركەنيەت تۇرعىسىنان بولماعان «ەجەلگى قازاقستاندى» قوسۋعا بولمايدى.
ل. گۋميلەۆ پراۆوسلاۆتىق حريستيان داستۇرلەرىندە تاربيەلەنسە دە، عالىم رەتىندە كەڭەس داۋىرىندە قالىپتاسقان، سوندىقتان ونىڭ جالعىزقۇدايشىلىق ءىلىمىنىڭ ەگجەي-تەگجەيلەرىن بىلگەنى ەكىتالاي. سەنۋشىلەردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءۇشىن دە، پايعامبارلىق جالعىزقۇدايشىلىق پەن ءداستۇرلى ابىزدىق ەنوتەيزمنىڭ اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق جوق، بۇل يدەيالار ولاردىڭ ساناسىندا بەيبىت قاتار ءومىر سۇرەدى.
«ەجەلگى تۇركىلەر» مەن موڭعولداردىڭ تاريحىن زەرتتەي وتىرىپ، گۋميلەۆ پەن حارا-داۆان تۇركىلەر مەن موڭعولداردىڭ مادەنيەتىنىڭ ەكسكليۋزيۆتىلىگىن نەگىزدەۋ پروبلەماسىنا تاپ بولدى. ويتكەنى، گەوگرافيالىق تۇرعىدان ولاردىڭ جانىندا قىتايدان باسقا وركەنيەت بولعان جوق. ل. گۋميلەۆ تۇركى مادەنيەتىنىڭ قىتاي وركەنيەتىنە قاراي تارتىلۋىن مويىنداۋعا كەدەرگى ەتتى (گۋميلەۆ كوشپەندىلەردىڭ قىتايمەن قارىم-قاتىناسىن ءاردايىم تەك اگرەسسيا مەن سوعىس پريزماسى ارقىلى عانا قاراستىراتىن). بىراق گەوگرافيالىق تۇرعىدان دا قىتايدى تۇركىلەردەن الىستاتا المادى.
عالىمداردىڭ تاريحي دەرەكتەرمەن كىشكەنتاي ايلا-شارعى جاساۋعا بارعانى مۇمكىن سودان بولار. بىرىنشىدەن، قۇدايدىڭ اتاۋى تۇركى تىلىندە «جاراتۋشى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن «ءتاڭىر» سوزىنەن الىندى، بىراق تاريحي تۇرعىدان بۇل قىتاي تىلىنەن ەنگەن «اسپان» ءسوزى بولعان (حح عاسىرعا قاراي 1200-جىلدىق مۇسىلمان ءداستۇرىنىڭ ىقپالىنان «ءتاڭىر» ءسوزى مۇلدە باسقا ماعىناعا يە بولدى). ماسەلەن، تۇركى تىلدەردە ءجيى قولدانىلاتىن «قۇداي» ءسوزى دە تۇركى ەمەس، پارسى تىلىنەن شىققان.
ەكىنشىدەن، تۇركى (موڭعول) قۇدايىنا قىتاي قۇدايىنان اجىراتاتىن وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بەرۋ ءۇشىن پراۆوسلاۆيەلىكتىڭ تولىقتاي ءساتتى ەمەس ۇشقۇدايشىلىق دوگماتيكالىق قۇرىلىسىن العان.
بۇل «كىشكەنتاي ايلا-شارعى» ەۋرازيالىقتار تاراپىنان تازا ءدىني سينكرەتيزمگە اينالدى.
«ەجەلگى قازاقستان ميفتەرىندە» و. جانايداروۆ «تاڭىرشىلدىك – جەر بەتىندەگى ەڭ ەجەلگى ءدىن» دەگەن تاراۋدا كەلەسىنى كەلتىرگەن:
«قۇدىرەتتى، شەكسىز ءھام جالپاق جاھاندى تۇتاس قامتيتىن ۇلى كوككە سىيىنۋدان ادام ءوزىن قورشاعان الەمدى، تابيعاتتى ولمەيدى دەپ قابىلدادى. جىل مەزگىلدەرىنىڭ الماسۋىن جاڭارۋ مەن جاڭعارۋ دەپ ءتۇسىندى. ءسويتىپ ماڭگىلىك ومىرگە دەگەن سەنىمگە كەلدى» (194 بەت).
ءبىرشاما قارابايىر تۇردە الەمنىڭ ماڭگىلىگى تۋرالى يدەيا باسقا جەردە بەرىلەدى. «جان» دەگەن تاراۋ (20 بەت) «تىن – رۋحاني قاسيەت. تىن – تىنىستاۋ قابىلەتى. ول ادامعا، مالعا، اڭ مەن قۇسقا، وسىمدىككە ءتان. تەك تاسقا عانا مۇنداي قابىلەت بەرىلمەگەن. وسىمدىك الەمىندە تىن «ءوسۋ قابىلەتى» رەتىندە قابىلدانادى. ونىڭ تىنىسى (تىرشىلىگى) تولاسسىز ءارى ماڭگىلىك. ويتكەنى، تامىر جەردە قالىپ، وسىمدىك ءوزىنىڭ بولمىسىن ماڭگىلىك ساقتاي الادى».
ماڭگى وشپەس عارىش، الەم، ءومىر (ماڭگى شىنايىلىق پەن بولمىس دەپ ءتۇسىن) يدەياسى – قىتايدىڭ اسپان تۋرالى يدەياسىنىڭ شوعىرلاندىرىلعان كورىنىسى، بىراق بۇل – «ياحوبا ەمەس، يسا ەمەس، اللا ەمەس، براحمان ەمەس جانە بۋددا دا ەمەس. بۇل ابستراكتىلى جانە سالقىن، ادامعا قاتال جانە نەمقۇرايلى قارايتىن ەڭ جوعارعى جالپىلىق. ونى جاقسى كورۋگە بولمايدى، ونىمەن تۇتاس بولۋعا بولمايدى، وعان ەلىكتەۋ مۇمكىن ەمەس، وعان تاڭدانۋدىڭ دا ءمانى جوق». (ل. س. ۆاسيلەۆ. شىعىس دىندەرىنىڭ تاريحى. 1983 ج. (س) «جوعارى مەكتەپ» باسپاسى 1983 ج.).
ىلعي دا راتسيونالدى ويلايتىن قىتايلىق، وتباسىن اسىراۋ كوكەيتەستى پروبلەماسىمەن باسى قاتىپ ءجۇرىپ، بولمىس سىرلارى تۋرالى سونشاما ويلانبايتىن، قىتايلىق بارىنەن جوعارى ماتەريالدىق قابىقتى – ءوز ءومىرىن باعالايدى. ابستراكتىلى يدەيانى قۇرمەتتەۋ پراكتيكالىق قىتايلىق اقىلعا جات نارسە.
سوندىقتان ەجەلگى قىتاي ءدىنىنىڭ ەڭ ماڭىزدى ەرەكشەلىگى بولىپ ميفولوگيانىڭ بولماشى ءرولى كەلەتىن. رۋحاني مادەنيەتىنىڭ كەلبەتىن انىقتاعان، وزىندىك ءدىني جۇيەلەرى بار، ميفولوگەمالارعا باي باسقا ەرتەدەگى قوعامدارعا قاراعاندا، قىتايدا ميفتەردىڭ ورنىن «دانا جانە ءادىل بيلەۋشىلەر تۋرالى» تاريحي اڭىزدار العان.
الايدا، «تاڭىرشىلدىكتى» ازىرلەۋشىلەر بۇل «كەمشىلىكتى» تۇركى تىلدەس التايلىقتاردىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءاپسانا، ەرتەگىلەرى مەن اڭىزدارىمەن تولتىردى. وسىلايشا، كەڭەس تاريحي عىلىمى، ەجەلگى قىتايلىق ءدىنى مەن حريستياندىق پراۆوسلاۆيە دوگماتتارىنىڭ وسىنداي حاوستىك-جۇيەسىز قوسپاسىنىڭ ناتيجەسىندە ەجەلگى تۇركىلەردىڭ ءدىني نانىم-سەنىمدەرىنىڭ تەوريالىق كونتسەپتسياسى رەتىندە «تاڭىرشىلدىك» پايدا بولدى.
«تاڭىرشىلدىك» كوسموگونياسىنىڭ ماسەلەلەرى
الايدا، مۇنداي وڭايلاتىلعان تاسىلدەمە «تاڭىرشىلدىك» ونتولوگياسىن شەشىپ قانا قويماي، حاوسقا تولى ءىلىمدى قۇردى، وندا رەتسىز ءارى ابىل-سابىل تۇردە يبراھيمدىك ءداستۇر ەلەمەنتتەرى، شۋمەر پانتەونىنىڭ قۇرىلىمدارى، انتيكالىق ميفتەر، قيىر شىعىس فيلوسوفياسىنىڭ كوسموگونياسى، التاي حالىقتارىنىڭ فولكلورى، شامانيزم، ەرتەگىلەر مەن اڭىزدار جانە ت. ب. ءبىر-بىرىمەن شيراتىلىپ كەتتى.
«تاڭىرشىلدىكتە»، ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ جورامالى بويىنشا («ەجەلگى قازاقستان ميفتەرى» كىتابى), جوعارعى قۇداي رەتىندەگى اسپان كۋلتىمەن قاتار، ايەل-قۇداي كۋلتى (ۇماي قۇدايى), وت كۋلتى (وت-انا قۇدايى), سۋ مەن جەر كۋلتى (يەر-سۋ رۋحى) جانە ت.ب. بار. ونىڭ ۇستىنە، تاڭىرشىلدىكتىڭ پانتەونىنا كوسموگونيانى بەينەلەيتىن ءارتۇرلى قۇدايلار دا كىرەدى، مۇندا ءتاڭىردىڭ ۇلدارىن، الەم دەڭگەيلەرىنىڭ قۇداي-بيلەۋشىلەرىن، كۇن مەن ءتۇننىڭ اۋىسۋىنا جاۋاپ بەرەتىن رۋحتاردى، جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ قۇدايلارىن جانە ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى. «تاڭىرشىلدىكتىڭ» پانتەونى تاڭعالارلىق تۇردە شۋمەر-اككادتىق (كەيىننەن ۆاۆيلوندىق) قۇدايلار پانتەونىن، سونداي-اق باسشى رەتىندە زەۆس بولعان ەجەلگى گرەك وليمپىن ەسكە تۇسىرەدى.
الەم مەن جوعارعى قۇداي – ءتاڭىردىڭ پايدا بولۋى ۇندىلىك «التىن جۇمىرتقا» ميفولوگياسىنىڭ ەلەمەنتتەرىمەن بىرگە ەجەلگى قىتاي داستۇرىنەن الىنعان. ەجەلگى قىتايدىڭ سالت-ءداستۇر تۋرالى كىتاپتاردا (ون توعىز كونە ولەڭ) الەم جاراتىلۋىنىڭ كەلەسى نۇسقاسى بار: اسپان مەن جەر تاۋىق جۇمىرتقاسىنىڭ قۇرامى ءتارىزدى حاوستا ءومىر سۇرگەن. پان-گۋ – ميفتىك تۇپكى بابا، ورتاسىندا ءومىر سۇرگەن. ۇزاق ۋاقىت بويى الەمدى حاوس بيلەگەن، قىتايلاردىڭ ايتۋىنشا ونىڭ ىشىندە ەشنارسەنى ايىرىپ تانۋعا بولمايتىن. سودان كەيىن بۇل حاوستا ەكى كۇش ءبولىندى: نۇر مەن زۇلمات، ال ولاردان اسپان مەن جەر پايدا بولدى.
اسپان مەن جەردىڭ بولىنبەستىك، باستاپقى حاوس ءداستۇرى الەمنىڭ پايدا بولۋ تۋرالى بارلىق ەجەلگى ميفتەردە كەڭىنەن تارالعانىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ءداستۇر اسىرەسە ۆاۆيلوندىق «ەنۋم ەليش»-تە – الەمدى جاراتۋ تۋرالى پوەماسىندا ايقىن كورىنەدى.
جوعارىداعى اسپان ءتىپتى اتالماعان كەزدە
ءارى تومەندە ورنالاسقان قاتتى جەردىڭ اتاۋى تۋرالى ءتىپتى ءالى ويلاماعان كەزدە;
ولاردىڭ ءتۇپ اتاسى اپسۋ عانا،
ءارى مۋممۋ مەن ولاردىڭ ءبارىن تۋعان تيامتۋ
ءوز سۋلارىن بىرگە ارالاستىرعان كەزدە
باتپاقتار ءالى جاراتىلماعان ءارى ەشبىر ارالدى تابا المايتىن كەزدە،
ءتىپتى ەشبىر قۇداي دا مۇلدە بولماعان كەزدە،
اتى اتالماي، تاعدىرى انىقتالماعان كەزدە –
سوندا ولاردىڭ اراسىندا قۇدايلار جاراتىلىپ جاتقان;
لامۋ مەن لاحامۋ پايدا بولىپ، ولارعا ات قويىلدى.
وسى اڭىزداردى قايتالاعانداي و. جانايداروۆ «ەجەلگى قازاقستان ميفتەرى» كىتابىندا كەلەسى وقيعانى قايتا جاڭعىرتادى. «باياعىدا كوك تە، جەر دە بولماعان، تەك ءبىر عانا شەتسىز-شەكسىز مۇحيت بولعان. كۇندەردىڭ ءبىر كۇنىندە مۇحيتتىڭ ورتاسىندا اق جارقىن كورىنىپ، ودان نۇر شاشقان التىن جۇمىرتقا شىققان. ونىڭ ىشىندە كۇللى الەمنىڭ بولاشاق ءتۇپ اتاسى ءتاڭىر جارالعان. ءتاڭىر وتە ۇزاق، ميلليونداعان جىلدار بويى ۇيىقتادى. اقىرى، ءبىر كۇنى وياندى دا، جۇمىرتقانىڭ قابىعىن جارىپ سىرتقا شىقتى. جۇمىرتقانىڭ ۇستىڭگى جاعىنان كوكتى جاراتتى، ال تومەنگى بولىگىنەن جەردى جاسادى» (9-10 بەتتەر).
«كوك پەن جەردى جاراتىپ، ولاردى ءبىر-بىرىنەن اجىراتقان سوڭ، ءتاڭىر ومىرگە ۇرپاق كەلتىرۋ ءۇشىن ءوزى ەركەك پەن ايەلگە ءبولىندى. قۇداي-ايەلدى ۇماي ءتاڭىر دەپ اتاپ، ونى سۋمەر تاۋىنىڭ ۇشار باسىنا، ءسۇتتى كولى (سۇتكول) بار اسپان تاۋىنىڭ قيا شىڭىنا قوندىردى» (10 بەت).
بىراق ەجەلگى پوەتيكالىق مۇرالار ەپيكالىق تەوگونياسىمەن انتيكالىق وركەنيەتىنىڭ جوعارى دەڭگەيىن كورسەتسە، و. جانايداروۆتىڭ الەم-جالەم ەرتەگىلەرى مەن اڭىزدارى اۆتوردىڭ ەركىن قيالىنا كوڭىل بولگىزەدى.
12 بەتتە اۆتور كەلەسىدەي ءۇزىلدى-كەسىلدى جاريالايدى: «وت تۇركىلەردە (باياعى زاماندا دا، قازىر دە) اۋليە رەتىندە قاستەرلەنىپ، قاسيەت تۇتىلادى. وت-انا قۇدايى ۇماي ءتاڭىر-انانىڭ تابانىنان جارالعان. ونىڭ اكەسى – قۇرىش، شەشەسى – شاقپاق تاس. وت-انا ادامنىڭ ۇيىندە، وشاعىندا ءومىر سۇرەدى. ادامداردىڭ جاراتىلىپ، ومىرگە كەلۋى وت-انانىڭ جەلەپ-جەبەۋىمەن بولادى. تۇركى حالىقتارىندا ايەلدەر بالالارىنىڭ ءومىرىن ساقتاپ، وتباسىن باقىتسىزدىقتان قورعاعانى ءۇشىن وت-اناعا سىيىنىپ، جالبارىناتىنى وسىعان بايلانىستى. ميفكە سايكەس، وتتى اعاشتان ءبىرىنشى بولىپ شىعارعان نادۋلۋشا پايعامبار نەمەسە نادۋلۋ شاد، ياعني نادۋلۋ حانزادا نەمەسە بەك. وتقا تۇكىرۋگە، قوزداپ جانىپ جاتقان شوقتى باسۋعا، وشاقتاعى وتتى وشىرۋگە بولمايدى.»
«اۋليە» ءسوزى تۇركىدەن ەمەس، ارابتان شىققان. بۇل ءسوز «قاسيەتتى» دەگەندى ەمەس، «جاقىن» دەگەندى بىلدىرەدى، بۇعان قوسا «اۋليە» قۇراني ءسوز، قۇراندا «اللانىڭ جاقىندارىنا» قاتىستى قولدانىلادى. «اۋليە» ءسوزىنىڭ تەگى تۇركى ءتىلى دەۋ، اسىرەسە ونى انىق كوپقۇدايشىلىق كۋلتتارىنا قاتىستىرۋ، ناداندىق پەن ءۆوليۋنتاريزمنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
جالپى، و. جانايداروۆتىڭ ەرتەگىلەر مەن اڭىزداردى ەرىكتى تۇردە ۇسىنۋى زياتكەرلىك رۇقساتتىلىقتىڭ بارلىق شەكتەرىنەن شىعادى. وسىلايشا، اۆتور «ءتاڭىردىڭ ۇلى گەسەر» تۋرالى (ونى قازاقشا اباي قايسار حان دەپ اتاپ وتىرىپ) اڭىزدى كەلتىرە وتىرىپ، كەلەسىنى جاريالايدى: «مۇسىلماندىق قۇرانىندا قايسارعا ارنالعان سۇرە بار: «اسا قامقور، ەرەكشە مەيىرىمدى اللانىڭ اتىمەن باستايمىن. ءاي، مۇحاممەد، ساعان شىن مانىندە تاۋسىلمايتىن كاۋسار بەردىك»» (55 بەت). وسىنداي «سىلتەمەلەردەن» كەيىن كىتاپتى ۇسىنعان ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ (!) قۇزىرەتتىلىگى تۋرالى تۇجىرىم تۋىندايدى. ءتاڭىر ۇلى گەسەر تۋرالى اڭىزدار گەراكل، وديسسەيانىڭ باتىرلىقتارىنا وتە تاڭعالارلىق ۇقساس، ولاردىڭ گرەك ميفتەرىنەن ايىرماشىلىعى – كەيىپكەرلەردىڭ ەسىمدەرى، ول ەسىمدەردىڭ شىعۋ تەگى التاي-سايان اۋماعى بولعانى انىق.
انتيكالىق ميفولوگيادان و. جانايداروۆ الەم دەڭگەيلەرى تۋرالى يدەيانى العان:
«عالام جوعارعى، ورتا جانە تومەنگى الەمدەرگە بولىنگەن.
جوعارعى الەم – قان (قۇربىستان، تەنگەرە). مۇنداعى جەر التىن تەلەگەي دەپ اتالادى. ونى مانعىزىن-ماتماس بيلەيدى. مانعىزىن-ماتماستى ۇلكەن ءتاڭىر باستىق قىلىپ قويعان. جوعارعى الەمنىڭ توزاعى مانعىس-توچيري-تام دەپ اتالادى. توزاقتىڭ باس ءامىرشىسى – باتپان-قارا.
توقسان توعىز الەمنىڭ ورتانشىسى ەزرەن تەنگەرە دەپ اتالادى. وندا بيلگەين-كەرە-اتتۋ-تياران-مىزىقاي – اسا قۇدىرەتتى بيلىك جۇرگىزەدى. ورتانشى الەمدەگى جەر – التىن شارقا، ال ونىڭ يەلىگىندەگى توزاق – تەپكەن-قارا-تام. مۇنداعى توزاقتىڭ بيلەۋشىسى – باتپان-قاراقشى.
بىزدەر، ادامدار ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الەم توقسان توعىز الەمنىڭ ىشىندەگى ەڭ كىشىسى جانە ەڭ تومەنگىسى بولىپ تابىلادى. ول قارا تەنگەرە (قارا اسپان) دەپ اتالادى. ونداعى باستى ءامىرشى – مايتورە.
قارا تەنگەرە الەمى اسپانىنىڭ وتىز ءۇش قاباتى بار. ولار ءبىر-بىرىنەن جوعارى ورنالاسقان. بۇل الەمنىڭ ەنشىسىندەگى توزاق تاپتان-قارا-تاش دەپ دەپ اتالادى. توزاقتا كەرەك حان، ياعني جاۋىز بيلىك جۇرگىزەدى». (ەجەلگى قازاقستان ميفتەرى، 14-15 بەتتەر)
بۇل جەردە جانايداروۆتىڭ عالامنىڭ دەپ كەلتىرىلگەن قۇرىلىمى مەن قۇدايلاردىڭ اتتارى تولىعىمەن التاي حالىقتارىنىڭ ميفولوگياسىنان الىنعانىن اتاپ وتكەن ءجون.
ءسابيت مۇقانوۆ: «سول سياقتى اسپان الەمىن «تاڭىرىگە» ساناعان قازاق، كۇندى، ايدى، كەيبىر جۇلدىزداردى ميفكە اينالدىرعان.
مىسالى، كۇن – قازاقتا قاسيەتتى زات. بۇلتتىڭ كۇركىرەۋىن قازاق «كۇن كۇركىرەيدى» دەپ، ونى كۇن ءتاڭىرىنىڭ داۋسىنا بالاعان. «كۇن استىندا كۇنسۇلۋ» ەرتەگىسىنە قاراعاندا، كۇننىڭ دە بوساتپايتىن قىزى بار. «اي استىندا ايسۇلۋ» دا سونداي. شىعىس ەلدەرىندە، ونىڭ ىشىندە، اراب پەن تۇركىلەردە، اي قىزىنىڭ اتى زۋھرا. ول، جەر قورلىعىن كورىپ، ايعا قاشقان قىز. «ۇركەر» اتالاتىن شوعىر جۇلدىزدىڭ قىزىن، «جەتى قاراقشى» اتالاتىن جۇلدىزدار قورشاي اڭدىپ، ولاردان قاشقان ۇركەر اسپان بويىندا جىلجىپ قاشىپ جۇرەدى-مىس. «شولپان» دا قىز. ول دا قاشىپ ءجۇرىپ، جىلىنا ءبىر رەت ايدىڭ باۋىرىنا پانالايدى. مۇنى قازاقتار «شولپاننىڭ ايعا توعىسۋى» دەيدى. شولپاننىڭ سەنىمدى ساق كۇزەتشىسى – «تەمىر قازىق». ول ءبىر ورىننان جىلجىمايتىن جۇلدىز. تۇندە جولاۋشىلاعان نەمەسە كوشكەن قازاقتار، جۇرەر جولىن، ۋاقىتىن تەمىر قازىققا قاراپ نەمەسە ۇركەرگە قاراپ ايىرادى.
...ارينە، مۇنداي تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى كونە زاماندارداعى العاشقى ادامداردىڭ وزدەرىنىڭ اينالاسىن قورشاعان تابيعاتتىڭ ءبارىن دە «جاندى» دەپ ساناۋىنان تۋعان قيال ەكەنى ءمالىم.
...وسىنداي تۇسىنىكتەردى عىلىم تىلىندە «انيميزم» دەپ اتايدى. «انيميزم» – رۇحقا قۇلدىق ۇرۋ ءدىنى. ياعني، دۇنيەنى ءارتۇرلى ارۋاق بيلەيدى دەگەن سەنىم. بۇل سەنىم بويىنشا – ادام، تاۋ-تاس، وزەن، كول، بۇلاق، جان-جانۋار، قۇس، اي، كۇن، جۇلدىز، اسپان، اعاش، وسىمدىك ت.ب. سوعۇرلى بارلىق نارسەنىڭ ءوز ارۋاعى بولادى دەپ سەنەدى. ادامدار ارۋاقتارعا نەگە قۇلدىق ۇرعان؟ سەبەبى، ارۋاقتار وزدەرىنشە ءتىرى ادامدارعا پايدا، زيان تيگىزە الادى دەپ سەنگەن. مىسالى: «ارۋاقتىڭ ماڭگىلىگىنە سەنگەن تۇرىك قاعاناتى كەزىندە وتۇگەن جەرى «بۇدۇن ينلي»، ياعني «حالىقتىڭ قورعاۋشى ارۋاعى» دەگەن اتپەن اتالاتۇعىن» (12.م.بۇلۇتاي. اتا-بابا ءدىنى؟ تۇركىلەر نەگە مۇسىلمان بولدى؟ الماتى، ءبىلىم، 2000, 100 ب)
جالپى، فەتيشيزم (پۇتقاقۇلدىق), ناتۋريزم (تابيعاتقا تابىنۋ), توتەميزم (جان-جانۋارعا تابىنۋ) – ءبارىنىڭ ءتۇبى ءبىر – ارۋاققا سىيىنۋدان شىعىپ جاتقان نارسەلەر.
تاعى ءبىر ەسكەرەتىن جايت ل. گۋميلەۆتىڭ «ۆەيشۋ» دەگەن ەسكى قىتاي جىلنامالارىنان تۇرىكتەردىڭ ءدىنى تۋرالى كەلتىرگەن دەرەگىن پايدالانساق، قىتايدىڭ «سۋيشۋ» دەگەن جىلناماسىنان ء(Vىىى ع.) ول تاعى ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ ءدىنى تۋرالى: «پوچيتايۋت چەرتەي ي دۋحوۆ ي ۆەريات كولدۋنام» دەگەن دەرەك ايتادى ( گۋميلەۆ ل.ن.، س.75). بۇعان تاڭ قالۋعا بولمايدى. ويتكەنى ارۋاق جۇرگەن جەردە سيقىر جۇرەدى. نەگە؟ ويتكەنى، ارۋاققا سىيىنعان حالىق سيقىرعا جۇگىنبەي تۇرا المايدى. سەبەبى، ولاردىڭ ادامنىڭ شاماسى جەتپەيتىن ىستەردى سيقىردىڭ كۇشىمەن شەشكىسى كەلگەن. پال اشۋ، ۇكىنىڭ قاۋىرسىنىن تاعۋ، ءتۇرلى تۇمارلار جاساۋ، اعاشتارعا جالبىراتىپ ماتا بايلاۋ، قويدىڭ كارى جىلىگىن بوساعاعا ءىلۋ سياقتى («پو پوۆەريۋ كيرگيزوۆ، لوكتەۆايا كوست ۆ ۆيدە چەلوۆەكا ستەرەجەت سكوت وت ۆوروۆ ي گلازام ۆوروۆ پرەدستاۆلياەتسيا ۆ ۆيدە چەلوۆەكا (رەسەي وفيتسەرى چ.ۆاليحانوۆ، س.331) ت.ب. نارسەلەر وسى سەنىمدەردەن شىعىپ جاتىر.
ارۋاققا تابىنعان انيميستىك تۇسىنىكتەگى قوعامدا ەڭ جارامدى جاندار (ۆوسترەبوۆاننىي) – ءار ءتۇرلى باقسى-بالگەر، سيقىرشى، جادىگويلەر دەۋگە بولادى. ت.ب. ولار سول قوعامداعى سيلى، يگى جاقسىلار مەن كوسەمدەر قاتارىندا ورىن الاتىنى اقيقات.
«كەيبىرەۋلەردىڭ «ءتاڭىر ءدىنى» (ورىسشا تەنگريانستۆو دەگەننەن السا كەرەك) دەپ ايتىپ جۇرگەنى دۇرىس ەمەس. دۇرىسى «تاڭىرلەر نانىمى» بولماق، ۇيتكەنى، بۇ جەردە ءبىر ءتاڭىر تۋرالى ءسوز بولىپ تۇرعان جوق; كوك ءتاڭىر، جەر ءتاڭىر، كۇن ءتاڭىر، اي ءتاڭىر، سۋ ءتاڭىر ت.ت. كوپتەگەن تاڭىرلەر بولعاندىقتان بۇل «ءيدوليزمنىڭ» بالاماسى بولا الادى. تەنگريانستۆو دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى «تاڭىرشىلىك» دەگەنگە، ياعني بىردەن كوپ تاڭىرگە سايادى. بۇل مانيحەيشىلدىك ۇعىمنىڭ ەجەلگى اسپان كۋلتىمەن ارالاسقان فورماسى» (م.بۇلۇتاي، 2ب).
ورىستاردىڭ حريستياندىقتان بۇرىنعى داۋىردەن كەلە جاتقان «بوگ» سوزىنە قاراپ «بوگيزم»، فارسيلاردىڭ «حۇدا» سوزىنەن «حۇدايزم»، قىتايلاردىڭ «اسپان» دەگەندى بىلدىرەتىن «تيان» سوزىنەن «تيانيزم» دىندەرىن قولدان جاساۋ قانشالىقتى بەكەر بولسا، «ءتاڭىر» سوزىنە قاراپ «تەنگريزم» (اسپانشىلدىق) دەگەن بۇرىن-سوڭدى بولماعان، پايعامبارى، كىتابى جوق نارسەنى ءدىن ەتىپ شىعارۋ دا سونشالىقتى بەكەر بولماق. بىزدەگى كەيبىر دۇمشەلەر نە ءدىننىڭ تاريحىن بىلمەي، نە فيلوسوفياسىن بىلمەي، ايتەۋىر «تەنگريزم»، «تەنگريانستۆو» دەپ بايبالام سالا بەرەدى» (23.م.بۇلۇتاي.بۋرحانيزم تۋرالى شىندىق، الماتى، ارىس، 12 ب).
جالعاسى بار...
اۆتوردىڭ پىكىرى رەداكتسيانىڭ كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى.
تۇراربەك قۇسايىنوۆ،
"دەموس" قب توراعاسى
