«Täŋırşıldıktıŋ» monoteistık interpretasiiasynyŋ qatelıkterı
Bır Qūdaidyŋ ılımı retındegı «täŋırşıldık» ontologiiasy öte dauly bolyp tabylady, öitkenı (ibrahimdık, paiǧambarlyq) Jalǧyzqūdaişylyq özınıŋ negızınde Bır Qūdaidy bolmystan tys, jalǧyz, öz jaratylysynan tys ärı oǧan qarsy tūratyn, bolmys pen şynaiylyqtyŋ transsendettı Jaratuşysy dep tüsınedı. Qūdaidyŋ Jalǧyzdyǧy dep onyŋ ekskliuzivtı boluy ǧana emes, sonymen bırge onyŋ qūdaiilyǧyna qatysty eşqandai talaptardyŋ bar bolu mümkındıgınıŋ joqtylyǧy tüsınıledı. Jalǧyzqūdaişylyqty enoteizmmen şatastyrmau kerek. Enoteizm, monolatriia, panteizm bar, bıraq būlardyŋ barlyǧy Jalǧyzqūdaişylyqqa qarsy ideialar.
«Täŋırşıldıktıŋ» bır qūdai – «Täŋır» (oǧan qosa, Täŋır – bolmys jaratylǧannan keiın paida bolǧan qūdai) turaly ılımın, qūdailar panteonyndaǧy «enoteizm» nemese «monolatriia» dep sipattauǧa bolady, būl ejelgılıktıŋ mifologiiasyna sätsız elıkteuşılık bolyp qana tabylady. «Ejelgılık» dep b. d. d. IV myŋjyldyq pen b. d. V ǧasyr aralyǧyndaǧy örkeniettık kategoriiany tüsınu kerek, mysaly, Şumer, Ejelgı Egipet, Ejelgı Mesopotamiia, Ejelgı Qytai nemese Ejelgı Gresiia men Rim örkenietterın. Sonymen bırge, būl anyqtamaǧa örkeniet tūrǧysynan bolmaǧan «Ejelgı Qazaqstandy» qosuǧa bolmaidy.
L. Gumilev pravoslavtyq hristian dästürlerınde tärbielense de, ǧalym retınde keŋes däuırınde qalyptasqan, sondyqtan onyŋ Jalǧyzqūdaişylyq ılımınıŋ egjei-tegjeilerın bılgenı ekıtalai. Senuşılerdıŋ basym köpşılıgı üşın de, paiǧambarlyq Jalǧyzqūdaişylyq pen dästürlı abyzdyq enoteizmnıŋ arasynda ülken aiyrmaşylyq joq, būl ideialar olardyŋ sanasynda beibıt qatar ömır süredı.
«Ejelgı türkıler» men moŋǧoldardyŋ tarihyn zerttei otyryp, Gumilev pen Hara-Davan türkıler men moŋǧoldardyŋ mädenietınıŋ ekskliuzivtılıgın negızdeu problemasyna tap boldy. Öitkenı, geografiialyq tūrǧydan olardyŋ janynda Qytaidan basqa örkeniet bolǧan joq. L. Gumilev türkı mädenietınıŋ qytai örkenietıne qarai tartyluyn moiyndauǧa kedergı ettı (Gumilev köşpendılerdıŋ Qytaimen qarym-qatynasyn ärdaiym tek agressiia men soǧys prizmasy arqyly ǧana qarastyratyn). Bıraq geografiialyq tūrǧydan da Qytaidy türkılerden alystata almady.
Ǧalymdardyŋ tarihi derektermen kışkentai aila-şarǧy jasauǧa barǧany mümkın sodan bolar. Bırınşıden, qūdaidyŋ atauy türkı tılınde «Jaratuşy» degen maǧynany bıldıretın «täŋır» sözınen alyndy, bıraq tarihi tūrǧydan būl qytai tılınen engen «Aspan» sözı bolǧan (HH ǧasyrǧa qarai 1200-jyldyq mūsylman dästürınıŋ yqpalynan «täŋır» sözı mülde basqa maǧynaǧa ie boldy). Mäselen, türkı tılderde jiı qoldanylatyn «Qūdai» sözı de türkı emes, parsy tılınen şyqqan.
Ekınşıden, türkı (moŋǧol) qūdaiyna qytai qūdaiynan ajyratatyn özındık erekşelıkter beru üşın pravoslavielıktıŋ tolyqtai sättı emes üşqūdaişylyq dogmatikalyq qūrylysyn alǧan.
Būl «kışkentai aila-şarǧy» euraziialyqtar tarapynan taza dıni sinkretizmge ainaldy.
«Ejelgı Qazaqstan mifterınde» O. Janaidarov «Täŋırşıldık – jer betındegı eŋ ejelgı dın» degen tarauda kelesını keltırgen:
«Qūdırettı, şeksız häm jalpaq jahandy tūtas qamtityn Ūly Kökke syiynudan adam özın qorşaǧan Älemdı, tabiǧatty ölmeidı dep qabyldady. Jyl mezgılderınıŋ almasuyn jaŋaru men jaŋǧaru dep tüsındı. Söitıp mäŋgılık ömırge degen senımge keldı» (194 bet).
Bırşama qarabaiyr türde älemnıŋ mäŋgılıgı turaly ideia basqa jerde berıledı. «Jan» degen tarau (20 bet) «Tyn – ruhani qasiet. Tyn – tynystau qabıletı. Ol adamǧa, malǧa, aŋ men qūsqa, ösımdıkke tän. Tek tasqa ǧana mūndai qabılet berılmegen. Ösımdık älemınde tyn «ösu qabıletı» retınde qabyldanady. Onyŋ tynysy (tırşılıgı) tolassyz ärı mäŋgılık. Öitkenı, tamyr jerde qalyp, ösımdık özınıŋ bolmysyn mäŋgılık saqtai alady».
Mäŋgı öşpes Ǧaryş, Älem, ömır (mäŋgı şynaiylyq pen bolmys dep tüsın) ideiasy – qytaidyŋ Aspan turaly ideiasynyŋ şoǧyrlandyrylǧan körınısı, bıraq būl – «Iаhoba emes, İsa emes, Alla emes, Brahman emes jäne Budda da emes. Būl abstraktılı jäne salqyn, adamǧa qatal jäne nemqūraily qaraityn eŋ joǧarǧy jalpylyq. Ony jaqsy köruge bolmaidy, onymen tūtas boluǧa bolmaidy, oǧan elıkteu mümkın emes, oǧan taŋdanudyŋ da mänı joq». (L. S. Vasilev. Şyǧys Dınderınıŋ Tarihy. 1983 j. (s) «Joǧary Mektep» baspasy 1983 j.).
Ylǧi da rasionaldy oilaityn qytailyq, otbasyn asyrau kökeitestı problemasymen basy qatyp jürıp, bolmys syrlary turaly sonşama oilanbaityn, qytailyq bärınen joǧary materialdyq qabyqty – öz ömırın baǧalaidy. Abstraktılı ideiany qūrmetteu praktikalyq qytailyq aqylǧa jat närse.
Sondyqtan ejelgı qytai dınınıŋ eŋ maŋyzdy erekşelıgı bolyp mifologiianyŋ bolmaşy rölı keletın. Ruhani mädenietınıŋ kelbetın anyqtaǧan, özındık dıni jüielerı bar, mifologemalarǧa bai basqa ertedegı qoǧamdarǧa qaraǧanda, Qytaida mifterdıŋ ornyn «dana jäne ädıl bileuşıler turaly» tarihi aŋyzdar alǧan.
Alaida, «täŋırşıldıktı» äzırleuşıler būl «kemşılıktı» türkı tıldes altailyqtardyŋ ūrpaqtarynyŋ äpsana, ertegılerı men aŋyzdarymen toltyrdy. Osylaişa, keŋes tarihi ǧylymy, ejelgı qytailyq dını men hristiandyq pravoslavie dogmattarynyŋ osyndai haostık-jüiesız qospasynyŋ nätijesınde ejelgı türkılerdıŋ dıni nanym-senımderınıŋ teoriialyq konsepsiiasy retınde «täŋırşıldık» paida boldy.
«Täŋırşıldık» kosmogoniiasynyŋ mäselelerı
Alaida, mūndai oŋailatylǧan täsıldeme «täŋırşıldık» ontologiiasyn şeşıp qana qoimai, haosqa toly ılımdı qūrdy, onda retsız ärı abyl-sabyl türde ibrahimdık dästür elementterı, şumer panteonynyŋ qūrylymdary, antikalyq mifter, qiyr şyǧys filosofiiasynyŋ kosmogoniiasy, altai halyqtarynyŋ folklory, şamanizm, ertegıler men aŋyzdar jäne t. b. bır-bırımen şiratylyp kettı.
«Täŋırşıldıkte», onyŋ ızbasarlarynyŋ joramaly boiynşa («Ejelgı Qazaqstan mifterı» kıtaby), Joǧarǧy Qūdai retındegı Aspan kultımen qatar, Äiel-Qūdai kultı (Ūmai qūdaiy), Ot kultı (Ot-Ana qūdaiy), su men jer kultı (Ier-Su Ruhy) jäne t.b. bar. Onyŋ üstıne, täŋırşıldıktıŋ panteonyna kosmogoniiany beineleitın ärtürlı qūdailar da kıredı, mūnda Täŋırdıŋ ūldaryn, älem deŋgeilerınıŋ qūdai-bileuşılerın, kün men tünnıŋ auysuyna jauap beretın ruhtardy, Jaqsylyq pen Jamandyqtyŋ qūdailaryn jäne t.b. jatqyzuǧa bolady. «Täŋırşıldıktıŋ» panteony taŋǧalarlyq türde şumer-akkadtyq (keiınnen vavilondyq) qūdailar panteonyn, sondai-aq basşy retınde Zevs bolǧan ejelgı grek Olimpyn eske tüsıredı.
Älem men joǧarǧy qūdai – Täŋırdıŋ paida boluy ündılık «altyn jūmyrtqa» mifologiiasynyŋ elementterımen bırge ejelgı qytai dästürınen alynǧan. Ejelgı Qytaidyŋ salt-dästür turaly kıtaptarda (On Toǧyz Köne öleŋ) älem jaratyluynyŋ kelesı nūsqasy bar: Aspan men jer tauyq jūmyrtqasynyŋ qūramy tärızdı haosta ömır sürgen. Pan-gu – miftık tüpkı baba, ortasynda ömır sürgen. Ūzaq uaqyt boiy älemdı haos bilegen, qytailardyŋ aituynşa onyŋ ışınde eşnärsenı aiyryp tanuǧa bolmaityn. Sodan keiın būl haosta ekı küş bölındı: Nūr men Zūlmat, al olardan aspan men jer paida boldy.
Aspan men jerdıŋ bölınbestık, bastapqy haos dästürı älemnıŋ paida bolu turaly barlyq ejelgı mifterde keŋınen taralǧanyn atap ötken jön. Būl dästür äsırese vavilondyq «Enum eliş»-te – älemdı jaratu turaly poemasynda aiqyn körınedı.
Joǧarydaǧy aspan tıptı atalmaǧan kezde
Ärı tömende ornalasqan qatty jerdıŋ atauy turaly tıptı älı oilamaǧan kezde;
Olardyŋ tüp atasy Apsu ǧana,
Ärı mummu men olardyŋ bärın tuǧan Tiamtu
Öz sularyn bırge aralastyrǧan kezde
Batpaqtar älı jaratylmaǧan ärı eşbır araldy taba almaityn kezde,
Tıptı eşbır qūdai da mülde bolmaǧan kezde,
Aty atalmai, taǧdyry anyqtalmaǧan kezde –
Sonda olardyŋ arasynda qūdailar jaratylyp jatqan;
Lamu men Lahamu paida bolyp, olarǧa at qoiyldy.
Osy aŋyzdardy qaitalaǧandai O. Janaidarov «Ejelgı Qazaqstan mifterı» kıtabynda kelesı oqiǧany qaita jaŋǧyrtady. «Baiaǧyda kök te, jer de bolmaǧan, tek bır ǧana şetsız-şeksız mūhit bolǧan. Künderdıŋ bır künınde mūhittyŋ ortasynda Aq Jarqyn körınıp, odan nūr şaşqan altyn jūmyrtqa şyqqan. Onyŋ ışınde küllı älemnıŋ bolaşaq tüp atasy Täŋır jaralǧan. Täŋır öte ūzaq, milliondaǧan jyldar boiy ūiyqtady. Aqyry, bır künı oiandy da, jūmyrtqanyŋ qabyǧyn jaryp syrtqa şyqty. Jūmyrtqanyŋ üstıŋgı jaǧynan Köktı jaratty, al tömengı bölıgınen Jerdı jasady» (9-10 better).
«Kök pen Jerdı jaratyp, olardy bır-bırınen ajyratqan soŋ, Täŋır ömırge ūrpaq keltıru üşın özı erkek pen äielge bölındı. Qūdai-äieldı Ūmai Täŋır dep atap, ony Sumer tauynyŋ ūşar basyna, süttı kölı (Sütköl) bar Aspan tauynyŋ qiia şyŋyna qondyrdy» (10 bet).
Bıraq ejelgı poetikalyq mūralar epikalyq teogoniiasymen antikalyq örkenietınıŋ joǧary deŋgeiın körsetse, O. Janaidarovtyŋ älem-jälem ertegılerı men aŋyzdary avtordyŋ erkın qiialyna köŋıl bölgızedı.
12 bette avtor kelesıdei üzıldı-kesıldı jariialaidy: «Ot türkılerde (baiaǧy zamanda da, qazır de) äulie retınde qasterlenıp, qasiet tūtylady. Ot-Ana qūdaiy Ūmai Täŋır-Ananyŋ tabanynan jaralǧan. Onyŋ äkesı – qūryş, şeşesı – şaqpaq tas. Ot-Ana adamnyŋ üiınde, oşaǧynda ömır süredı. Adamdardyŋ jaratylyp, ömırge keluı Ot-Ananyŋ jelep-jebeuımen bolady. Türkı halyqtarynda äielder balalarynyŋ ömırın saqtap, otbasyn baqytsyzdyqtan qorǧaǧany üşın Ot-Anaǧa syiynyp, jalbarynatyny osyǧan bailanysty. Mifke säikes, otty aǧaştan bırınşı bolyp şyǧarǧan Naduluşa paiǧambar nemese Nadulu şad, iaǧni Nadulu hanzada nemese bek. Otqa tükıruge, qozdap janyp jatqan şoqty basuǧa, oşaqtaǧy otty öşıruge bolmaidy.»
«Äulie» sözı türkıden emes, arabtan şyqqan. Būl söz «qasiettı» degendı emes, «jaqyn» degendı bıldıredı, būǧan qosa «äulie» qūrani söz, Qūranda «Allanyŋ jaqyndaryna» qatysty qoldanylady. «Äulie» sözınıŋ tegı türkı tılı deu, äsırese ony anyq köpqūdaişylyq kulttaryna qatystyru, nadandyq pen voliuntarizmnıŋ körınısı bolyp tabylady.
Jalpy, O. Janaidarovtyŋ ertegıler men aŋyzdardy erıktı türde ūsynuy ziiatkerlık rūqsattylyqtyŋ barlyq şekterınen şyǧady. Osylaişa, avtor «Täŋırdıŋ ūly Geser» turaly (ony qazaqşa Abai Qaisar han dep atap otyryp) aŋyzdy keltıre otyryp, kelesını jarialaidy: «Mūsylmandyq Qūranynda Qaisarǧa arnalǧan Süre bar: «Asa qamqor, erekşe meiırımdı Allanyŋ atymen bastaimyn. Äi, Mūhammed, saǧan şyn mänınde tausylmaityn Käusar berdık»» (55 bet). Osyndai «sıltemelerden» keiın kıtapty ūsynǧan Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ (!) qūzyrettılıgı turaly tūjyrym tuyndaidy. Täŋır ūly Geser turaly aŋyzdar Gerakl, Odisseianyŋ batyrlyqtaryna öte taŋǧalarlyq ūqsas, olardyŋ grek mifterınen aiyrmaşylyǧy – keiıpkerlerdıŋ esımderı, ol esımderdıŋ şyǧu tegı Altai-Saian aumaǧy bolǧany anyq.
Antikalyq mifologiiadan O. Janaidarov älem deŋgeilerı turaly ideiany alǧan:
«Ǧalam Joǧarǧy, Orta jäne Tömengı älemderge bölıngen.
Joǧarǧy älem – Qan (Qūrbystan, Tengere). Mūndaǧy jer Altyn Telegei dep atalady. Ony Manǧyzyn-Matmas bileidı. Manǧyzyn-Matmasty Ülken Täŋır bastyq qylyp qoiǧan. Joǧarǧy älemnıŋ tozaǧy Manǧys-tochiri-tam dep atalady. Tozaqtyŋ bas ämırşısı – Batpan-Qara.
Toqsan toǧyz älemnıŋ ortanşysy Ezren Tengere dep atalady. Onda Bilgein-kere-attu-Tiaran-Myzyqai – Asa Qūdırettı bilık jürgızedı. Ortanşy älemdegı jer – Altyn Şarqa, al onyŋ ielıgındegı tozaq – Tepken-qara-tam. Mūndaǧy tozaqtyŋ bileuşısı – Batpan-Qaraqşy.
Bızder, adamdar ömır sürıp jatqan älem toqsan toǧyz älemnıŋ ışındegı eŋ kışısı jäne eŋ tömengısı bolyp tabylady. Ol Qara Tengere (Qara Aspan) dep atalady. Ondaǧy basty ämırşı – Maitöre.
Qara Tengere älemı aspanynyŋ otyz üş qabaty bar. Olar bır-bırınen joǧary ornalasqan. Būl älemnıŋ enşısındegı tozaq Taptan-qara-taş dep dep atalady. Tozaqta Kerek han, iaǧni Jauyz bilık jürgızedı». (Ejelgı Qazaqstan mifterı, 14-15 better)
Būl jerde Janaidarovtyŋ ǧalamnyŋ dep keltırılgen qūrylymy men qūdailardyŋ attary tolyǧymen altai halyqtarynyŋ mifologiiasynan alynǧanyn atap ötken jön.
Säbit Mūqanov: «Sol siiaqty aspan älemın «täŋırıge» sanaǧan qazaq, Kündı, Aidy, keibır jūldyzdardy mifke ainaldyrǧan.
Mysaly, Kün – qazaqta qasiettı zat. Būlttyŋ kürkıreuın qazaq «kün kürkıreidı» dep, ony kün täŋırınıŋ dausyna balaǧan. «Kün astynda Künsūlu» ertegısıne qaraǧanda, künnıŋ de bosatpaityn qyzy bar. «Ai astynda Aisūlu» da sondai. Şyǧys elderınde, onyŋ ışınde, arab pen türkılerde, ai qyzynyŋ aty Zuhra. Ol, Jer qorlyǧyn körıp, aiǧa qaşqan qyz. «Ürker» atalatyn şoǧyr jūldyzdyŋ qyzyn, «Jetı qaraqşy» atalatyn jūldyzdar qorşai aŋdyp, olardan qaşqan Ürker aspan boiynda jyljyp qaşyp jüredı-mys. «Şolpan» da qyz. Ol da qaşyp jürıp, jylyna bır ret aidyŋ bauyryna panalaidy. Mūny qazaqtar «Şolpannyŋ aiǧa toǧysuy» deidı. Şolpannyŋ senımdı saq küzetşısı – «Temır qazyq». Ol bır orynnan jyljymaityn jūldyz. Tünde jolauşylaǧan nemese köşken qazaqtar, jürer jolyn, uaqytyn Temır qazyqqa qarap nemese Ürkerge qarap aiyrady.
...Ärine, mūndai tüsınıkterdıŋ bärı köne zamandardaǧy alǧaşqy adamdardyŋ özderınıŋ ainalasyn qorşaǧan tabiǧattyŋ bärın de «jandy» dep sanauynan tuǧan qiial ekenı mälım.
...Osyndai tüsınıkterdı ǧylym tılınde «animizm» dep ataidy. «Animizm» – rūhqa qūldyq ūru dını. Iаǧni, dünienı ärtürlı äruaq bileidı degen senım. Būl senım boiynşa – adam, tau-tas, özen, köl, būlaq, jan-januar, qūs, ai, kün, jūldyz, aspan, aǧaş, ösımdık t.b. soǧūrly barlyq närsenıŋ öz äruaǧy bolady dep senedı. Adamdar äruaqtarǧa nege qūldyq ūrǧan? Sebebı, äruaqtar özderınşe tırı adamdarǧa paida, ziian tigıze alady dep sengen. Mysaly: «Aruaqtyŋ mäŋgılıgıne sengen türık qaǧanaty kezınde Ötügen jerı «Būdūn İnli», iaǧni «halyqtyŋ qorǧauşy aruaǧy» degen atpen atalatūǧyn» (12.M.Būlūtai. Ata-baba dını? Türkıler nege mūsylman boldy? Almaty, Bılım, 2000, 100 b)
Jalpy, fetişizm (pūtqaqūldyq), naturizm (tabiǧatqa tabynu), totemizm (jan-januarǧa tabynu) – bärınıŋ tübı bır – äruaqqa syiynudan şyǧyp jatqan närseler.
Taǧy bır eskeretın jait L. Gumilevtıŋ «Veişu» degen eskı Qytai jylnamalarynan türıkterdıŋ dını turaly keltırgen deregın paidalansaq, qytaidyŋ «Suişu» degen jylnamasynan (VIII ǧ.) ol taǧy ejelgı türıkterdıŋ dını turaly: «Pochitaiut chertei i duhov i veriat koldunam» degen derek aitady ( Gumilev L.N., s.75). Būǧan taŋ qaluǧa bolmaidy. Öitkenı äruaq jürgen jerde siqyr jüredı. Nege? Öitkenı, äruaqqa syiynǧan halyq siqyrǧa jügınbei tūra almaidy. Sebebı, olardyŋ adamnyŋ şamasy jetpeitın ısterdı siqyrdyŋ küşımen şeşkısı kelgen. Pal aşu, ükınıŋ qauyrsynyn taǧu, türlı tūmarlar jasau, aǧaştarǧa jalbyratyp mata bailau, qoidyŋ kärı jılıgın bosaǧaǧa ılu siiaqty («Po poveriu kirgizov, loktevaia kost v vide cheloveka sterejet skot ot vorov i glazam vorov predstavliaetsia v vide cheloveka (resei ofiserı Ch.Valihanov, s.331) t.b. närseler osy senımderden şyǧyp jatyr.
Äruaqqa tabynǧan animistık tüsınıktegı qoǧamda eŋ jaramdy jandar (vostrebovannyi) – är türlı baqsy-balger, siqyrşy, jädıgöiler deuge bolady. t.b. Olar sol qoǧamdaǧy sily, igı jaqsylar men kösemder qatarynda oryn alatyny aqiqat.
«Keibıreulerdıŋ «täŋır dını» (orysşa tengrianstvo degennen alsa kerek) dep aityp jürgenı dūrys emes. Dūrysy «täŋırler nanymy» bolmaq, üitkenı, bū jerde bır täŋır turaly söz bolyp tūrǧan joq; kök täŋır, jer täŋır, kün täŋır, ai täŋır, su täŋır t.t. köptegen täŋırler bolǧandyqtan būl «idolizmnıŋ» balamasy bola alady. Tengrianstvo degen sözdıŋ özı «täŋırşılık» degenge, iaǧni bırden köp täŋırge saiady. Būl maniheişıldık ūǧymnyŋ ejelgı aspan kultımen aralasqan formasy» (M.Būlūtai, 2b).
Orystardyŋ hristiandyqtan būrynǧy däuırden kele jatqan «Bog» sözıne qarap «Bogizm», farsilardyŋ «Hūda» sözınen «hūdaizm», qytailardyŋ «aspan» degendı bıldıretın «Tian» sözınen «tianizm» dınderın qoldan jasau qanşalyqty beker bolsa, «täŋır» sözıne qarap «tengrizm» (aspanşyldyq) degen būryn-soŋdy bolmaǧan, paiǧambary, kıtaby joq närsenı dın etıp şyǧaru da sonşalyqty beker bolmaq. Bızdegı keibır dümşeler ne dınnıŋ tarihyn bılmei, ne filosofiiasyn bılmei, äiteuır «tengrizm», «tengrianstvo» dep baibalam sala beredı» (23.M.Būlūtai.Burhanizm turaly şyndyq, Almaty, Arys, 12 b).
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı.
«Täŋırşıldıktıŋ» bır qūdai – «Täŋır» (oǧan qosa, Täŋır – bolmys jaratylǧannan keiın paida bolǧan qūdai) turaly ılımın, qūdailar panteonyndaǧy «enoteizm» nemese «monolatriia» dep sipattauǧa bolady, būl ejelgılıktıŋ mifologiiasyna sätsız elıkteuşılık bolyp qana tabylady. «Ejelgılık» dep b. d. d. IV myŋjyldyq pen b. d. V ǧasyr aralyǧyndaǧy örkeniettık kategoriiany tüsınu kerek, mysaly, Şumer, Ejelgı Egipet, Ejelgı Mesopotamiia, Ejelgı Qytai nemese Ejelgı Gresiia men Rim örkenietterın. Sonymen bırge, būl anyqtamaǧa örkeniet tūrǧysynan bolmaǧan «Ejelgı Qazaqstandy» qosuǧa bolmaidy.
L. Gumilev pravoslavtyq hristian dästürlerınde tärbielense de, ǧalym retınde keŋes däuırınde qalyptasqan, sondyqtan onyŋ Jalǧyzqūdaişylyq ılımınıŋ egjei-tegjeilerın bılgenı ekıtalai. Senuşılerdıŋ basym köpşılıgı üşın de, paiǧambarlyq Jalǧyzqūdaişylyq pen dästürlı abyzdyq enoteizmnıŋ arasynda ülken aiyrmaşylyq joq, būl ideialar olardyŋ sanasynda beibıt qatar ömır süredı.
«Ejelgı türkıler» men moŋǧoldardyŋ tarihyn zerttei otyryp, Gumilev pen Hara-Davan türkıler men moŋǧoldardyŋ mädenietınıŋ ekskliuzivtılıgın negızdeu problemasyna tap boldy. Öitkenı, geografiialyq tūrǧydan olardyŋ janynda Qytaidan basqa örkeniet bolǧan joq. L. Gumilev türkı mädenietınıŋ qytai örkenietıne qarai tartyluyn moiyndauǧa kedergı ettı (Gumilev köşpendılerdıŋ Qytaimen qarym-qatynasyn ärdaiym tek agressiia men soǧys prizmasy arqyly ǧana qarastyratyn). Bıraq geografiialyq tūrǧydan da Qytaidy türkılerden alystata almady.
Ǧalymdardyŋ tarihi derektermen kışkentai aila-şarǧy jasauǧa barǧany mümkın sodan bolar. Bırınşıden, qūdaidyŋ atauy türkı tılınde «Jaratuşy» degen maǧynany bıldıretın «täŋır» sözınen alyndy, bıraq tarihi tūrǧydan būl qytai tılınen engen «Aspan» sözı bolǧan (HH ǧasyrǧa qarai 1200-jyldyq mūsylman dästürınıŋ yqpalynan «täŋır» sözı mülde basqa maǧynaǧa ie boldy). Mäselen, türkı tılderde jiı qoldanylatyn «Qūdai» sözı de türkı emes, parsy tılınen şyqqan.
Ekınşıden, türkı (moŋǧol) qūdaiyna qytai qūdaiynan ajyratatyn özındık erekşelıkter beru üşın pravoslavielıktıŋ tolyqtai sättı emes üşqūdaişylyq dogmatikalyq qūrylysyn alǧan.
Būl «kışkentai aila-şarǧy» euraziialyqtar tarapynan taza dıni sinkretizmge ainaldy.
«Ejelgı Qazaqstan mifterınde» O. Janaidarov «Täŋırşıldık – jer betındegı eŋ ejelgı dın» degen tarauda kelesını keltırgen:
«Qūdırettı, şeksız häm jalpaq jahandy tūtas qamtityn Ūly Kökke syiynudan adam özın qorşaǧan Älemdı, tabiǧatty ölmeidı dep qabyldady. Jyl mezgılderınıŋ almasuyn jaŋaru men jaŋǧaru dep tüsındı. Söitıp mäŋgılık ömırge degen senımge keldı» (194 bet).
Bırşama qarabaiyr türde älemnıŋ mäŋgılıgı turaly ideia basqa jerde berıledı. «Jan» degen tarau (20 bet) «Tyn – ruhani qasiet. Tyn – tynystau qabıletı. Ol adamǧa, malǧa, aŋ men qūsqa, ösımdıkke tän. Tek tasqa ǧana mūndai qabılet berılmegen. Ösımdık älemınde tyn «ösu qabıletı» retınde qabyldanady. Onyŋ tynysy (tırşılıgı) tolassyz ärı mäŋgılık. Öitkenı, tamyr jerde qalyp, ösımdık özınıŋ bolmysyn mäŋgılık saqtai alady».
Mäŋgı öşpes Ǧaryş, Älem, ömır (mäŋgı şynaiylyq pen bolmys dep tüsın) ideiasy – qytaidyŋ Aspan turaly ideiasynyŋ şoǧyrlandyrylǧan körınısı, bıraq būl – «Iаhoba emes, İsa emes, Alla emes, Brahman emes jäne Budda da emes. Būl abstraktılı jäne salqyn, adamǧa qatal jäne nemqūraily qaraityn eŋ joǧarǧy jalpylyq. Ony jaqsy köruge bolmaidy, onymen tūtas boluǧa bolmaidy, oǧan elıkteu mümkın emes, oǧan taŋdanudyŋ da mänı joq». (L. S. Vasilev. Şyǧys Dınderınıŋ Tarihy. 1983 j. (s) «Joǧary Mektep» baspasy 1983 j.).
Ylǧi da rasionaldy oilaityn qytailyq, otbasyn asyrau kökeitestı problemasymen basy qatyp jürıp, bolmys syrlary turaly sonşama oilanbaityn, qytailyq bärınen joǧary materialdyq qabyqty – öz ömırın baǧalaidy. Abstraktılı ideiany qūrmetteu praktikalyq qytailyq aqylǧa jat närse.
Sondyqtan ejelgı qytai dınınıŋ eŋ maŋyzdy erekşelıgı bolyp mifologiianyŋ bolmaşy rölı keletın. Ruhani mädenietınıŋ kelbetın anyqtaǧan, özındık dıni jüielerı bar, mifologemalarǧa bai basqa ertedegı qoǧamdarǧa qaraǧanda, Qytaida mifterdıŋ ornyn «dana jäne ädıl bileuşıler turaly» tarihi aŋyzdar alǧan.
Alaida, «täŋırşıldıktı» äzırleuşıler būl «kemşılıktı» türkı tıldes altailyqtardyŋ ūrpaqtarynyŋ äpsana, ertegılerı men aŋyzdarymen toltyrdy. Osylaişa, keŋes tarihi ǧylymy, ejelgı qytailyq dını men hristiandyq pravoslavie dogmattarynyŋ osyndai haostık-jüiesız qospasynyŋ nätijesınde ejelgı türkılerdıŋ dıni nanym-senımderınıŋ teoriialyq konsepsiiasy retınde «täŋırşıldık» paida boldy.
«Täŋırşıldık» kosmogoniiasynyŋ mäselelerı
Alaida, mūndai oŋailatylǧan täsıldeme «täŋırşıldık» ontologiiasyn şeşıp qana qoimai, haosqa toly ılımdı qūrdy, onda retsız ärı abyl-sabyl türde ibrahimdık dästür elementterı, şumer panteonynyŋ qūrylymdary, antikalyq mifter, qiyr şyǧys filosofiiasynyŋ kosmogoniiasy, altai halyqtarynyŋ folklory, şamanizm, ertegıler men aŋyzdar jäne t. b. bır-bırımen şiratylyp kettı.
«Täŋırşıldıkte», onyŋ ızbasarlarynyŋ joramaly boiynşa («Ejelgı Qazaqstan mifterı» kıtaby), Joǧarǧy Qūdai retındegı Aspan kultımen qatar, Äiel-Qūdai kultı (Ūmai qūdaiy), Ot kultı (Ot-Ana qūdaiy), su men jer kultı (Ier-Su Ruhy) jäne t.b. bar. Onyŋ üstıne, täŋırşıldıktıŋ panteonyna kosmogoniiany beineleitın ärtürlı qūdailar da kıredı, mūnda Täŋırdıŋ ūldaryn, älem deŋgeilerınıŋ qūdai-bileuşılerın, kün men tünnıŋ auysuyna jauap beretın ruhtardy, Jaqsylyq pen Jamandyqtyŋ qūdailaryn jäne t.b. jatqyzuǧa bolady. «Täŋırşıldıktıŋ» panteony taŋǧalarlyq türde şumer-akkadtyq (keiınnen vavilondyq) qūdailar panteonyn, sondai-aq basşy retınde Zevs bolǧan ejelgı grek Olimpyn eske tüsıredı.
Älem men joǧarǧy qūdai – Täŋırdıŋ paida boluy ündılık «altyn jūmyrtqa» mifologiiasynyŋ elementterımen bırge ejelgı qytai dästürınen alynǧan. Ejelgı Qytaidyŋ salt-dästür turaly kıtaptarda (On Toǧyz Köne öleŋ) älem jaratyluynyŋ kelesı nūsqasy bar: Aspan men jer tauyq jūmyrtqasynyŋ qūramy tärızdı haosta ömır sürgen. Pan-gu – miftık tüpkı baba, ortasynda ömır sürgen. Ūzaq uaqyt boiy älemdı haos bilegen, qytailardyŋ aituynşa onyŋ ışınde eşnärsenı aiyryp tanuǧa bolmaityn. Sodan keiın būl haosta ekı küş bölındı: Nūr men Zūlmat, al olardan aspan men jer paida boldy.
Aspan men jerdıŋ bölınbestık, bastapqy haos dästürı älemnıŋ paida bolu turaly barlyq ejelgı mifterde keŋınen taralǧanyn atap ötken jön. Būl dästür äsırese vavilondyq «Enum eliş»-te – älemdı jaratu turaly poemasynda aiqyn körınedı.
Joǧarydaǧy aspan tıptı atalmaǧan kezde
Ärı tömende ornalasqan qatty jerdıŋ atauy turaly tıptı älı oilamaǧan kezde;
Olardyŋ tüp atasy Apsu ǧana,
Ärı mummu men olardyŋ bärın tuǧan Tiamtu
Öz sularyn bırge aralastyrǧan kezde
Batpaqtar älı jaratylmaǧan ärı eşbır araldy taba almaityn kezde,
Tıptı eşbır qūdai da mülde bolmaǧan kezde,
Aty atalmai, taǧdyry anyqtalmaǧan kezde –
Sonda olardyŋ arasynda qūdailar jaratylyp jatqan;
Lamu men Lahamu paida bolyp, olarǧa at qoiyldy.
Osy aŋyzdardy qaitalaǧandai O. Janaidarov «Ejelgı Qazaqstan mifterı» kıtabynda kelesı oqiǧany qaita jaŋǧyrtady. «Baiaǧyda kök te, jer de bolmaǧan, tek bır ǧana şetsız-şeksız mūhit bolǧan. Künderdıŋ bır künınde mūhittyŋ ortasynda Aq Jarqyn körınıp, odan nūr şaşqan altyn jūmyrtqa şyqqan. Onyŋ ışınde küllı älemnıŋ bolaşaq tüp atasy Täŋır jaralǧan. Täŋır öte ūzaq, milliondaǧan jyldar boiy ūiyqtady. Aqyry, bır künı oiandy da, jūmyrtqanyŋ qabyǧyn jaryp syrtqa şyqty. Jūmyrtqanyŋ üstıŋgı jaǧynan Köktı jaratty, al tömengı bölıgınen Jerdı jasady» (9-10 better).
«Kök pen Jerdı jaratyp, olardy bır-bırınen ajyratqan soŋ, Täŋır ömırge ūrpaq keltıru üşın özı erkek pen äielge bölındı. Qūdai-äieldı Ūmai Täŋır dep atap, ony Sumer tauynyŋ ūşar basyna, süttı kölı (Sütköl) bar Aspan tauynyŋ qiia şyŋyna qondyrdy» (10 bet).
Bıraq ejelgı poetikalyq mūralar epikalyq teogoniiasymen antikalyq örkenietınıŋ joǧary deŋgeiın körsetse, O. Janaidarovtyŋ älem-jälem ertegılerı men aŋyzdary avtordyŋ erkın qiialyna köŋıl bölgızedı.
12 bette avtor kelesıdei üzıldı-kesıldı jariialaidy: «Ot türkılerde (baiaǧy zamanda da, qazır de) äulie retınde qasterlenıp, qasiet tūtylady. Ot-Ana qūdaiy Ūmai Täŋır-Ananyŋ tabanynan jaralǧan. Onyŋ äkesı – qūryş, şeşesı – şaqpaq tas. Ot-Ana adamnyŋ üiınde, oşaǧynda ömır süredı. Adamdardyŋ jaratylyp, ömırge keluı Ot-Ananyŋ jelep-jebeuımen bolady. Türkı halyqtarynda äielder balalarynyŋ ömırın saqtap, otbasyn baqytsyzdyqtan qorǧaǧany üşın Ot-Anaǧa syiynyp, jalbarynatyny osyǧan bailanysty. Mifke säikes, otty aǧaştan bırınşı bolyp şyǧarǧan Naduluşa paiǧambar nemese Nadulu şad, iaǧni Nadulu hanzada nemese bek. Otqa tükıruge, qozdap janyp jatqan şoqty basuǧa, oşaqtaǧy otty öşıruge bolmaidy.»
«Äulie» sözı türkıden emes, arabtan şyqqan. Būl söz «qasiettı» degendı emes, «jaqyn» degendı bıldıredı, būǧan qosa «äulie» qūrani söz, Qūranda «Allanyŋ jaqyndaryna» qatysty qoldanylady. «Äulie» sözınıŋ tegı türkı tılı deu, äsırese ony anyq köpqūdaişylyq kulttaryna qatystyru, nadandyq pen voliuntarizmnıŋ körınısı bolyp tabylady.
Jalpy, O. Janaidarovtyŋ ertegıler men aŋyzdardy erıktı türde ūsynuy ziiatkerlık rūqsattylyqtyŋ barlyq şekterınen şyǧady. Osylaişa, avtor «Täŋırdıŋ ūly Geser» turaly (ony qazaqşa Abai Qaisar han dep atap otyryp) aŋyzdy keltıre otyryp, kelesını jarialaidy: «Mūsylmandyq Qūranynda Qaisarǧa arnalǧan Süre bar: «Asa qamqor, erekşe meiırımdı Allanyŋ atymen bastaimyn. Äi, Mūhammed, saǧan şyn mänınde tausylmaityn Käusar berdık»» (55 bet). Osyndai «sıltemelerden» keiın kıtapty ūsynǧan Bılım jäne ǧylym ministrlıgınıŋ (!) qūzyrettılıgı turaly tūjyrym tuyndaidy. Täŋır ūly Geser turaly aŋyzdar Gerakl, Odisseianyŋ batyrlyqtaryna öte taŋǧalarlyq ūqsas, olardyŋ grek mifterınen aiyrmaşylyǧy – keiıpkerlerdıŋ esımderı, ol esımderdıŋ şyǧu tegı Altai-Saian aumaǧy bolǧany anyq.
Antikalyq mifologiiadan O. Janaidarov älem deŋgeilerı turaly ideiany alǧan:
«Ǧalam Joǧarǧy, Orta jäne Tömengı älemderge bölıngen.
Joǧarǧy älem – Qan (Qūrbystan, Tengere). Mūndaǧy jer Altyn Telegei dep atalady. Ony Manǧyzyn-Matmas bileidı. Manǧyzyn-Matmasty Ülken Täŋır bastyq qylyp qoiǧan. Joǧarǧy älemnıŋ tozaǧy Manǧys-tochiri-tam dep atalady. Tozaqtyŋ bas ämırşısı – Batpan-Qara.
Toqsan toǧyz älemnıŋ ortanşysy Ezren Tengere dep atalady. Onda Bilgein-kere-attu-Tiaran-Myzyqai – Asa Qūdırettı bilık jürgızedı. Ortanşy älemdegı jer – Altyn Şarqa, al onyŋ ielıgındegı tozaq – Tepken-qara-tam. Mūndaǧy tozaqtyŋ bileuşısı – Batpan-Qaraqşy.
Bızder, adamdar ömır sürıp jatqan älem toqsan toǧyz älemnıŋ ışındegı eŋ kışısı jäne eŋ tömengısı bolyp tabylady. Ol Qara Tengere (Qara Aspan) dep atalady. Ondaǧy basty ämırşı – Maitöre.
Qara Tengere älemı aspanynyŋ otyz üş qabaty bar. Olar bır-bırınen joǧary ornalasqan. Būl älemnıŋ enşısındegı tozaq Taptan-qara-taş dep dep atalady. Tozaqta Kerek han, iaǧni Jauyz bilık jürgızedı». (Ejelgı Qazaqstan mifterı, 14-15 better)
Būl jerde Janaidarovtyŋ ǧalamnyŋ dep keltırılgen qūrylymy men qūdailardyŋ attary tolyǧymen altai halyqtarynyŋ mifologiiasynan alynǧanyn atap ötken jön.
Säbit Mūqanov: «Sol siiaqty aspan älemın «täŋırıge» sanaǧan qazaq, Kündı, Aidy, keibır jūldyzdardy mifke ainaldyrǧan.
Mysaly, Kün – qazaqta qasiettı zat. Būlttyŋ kürkıreuın qazaq «kün kürkıreidı» dep, ony kün täŋırınıŋ dausyna balaǧan. «Kün astynda Künsūlu» ertegısıne qaraǧanda, künnıŋ de bosatpaityn qyzy bar. «Ai astynda Aisūlu» da sondai. Şyǧys elderınde, onyŋ ışınde, arab pen türkılerde, ai qyzynyŋ aty Zuhra. Ol, Jer qorlyǧyn körıp, aiǧa qaşqan qyz. «Ürker» atalatyn şoǧyr jūldyzdyŋ qyzyn, «Jetı qaraqşy» atalatyn jūldyzdar qorşai aŋdyp, olardan qaşqan Ürker aspan boiynda jyljyp qaşyp jüredı-mys. «Şolpan» da qyz. Ol da qaşyp jürıp, jylyna bır ret aidyŋ bauyryna panalaidy. Mūny qazaqtar «Şolpannyŋ aiǧa toǧysuy» deidı. Şolpannyŋ senımdı saq küzetşısı – «Temır qazyq». Ol bır orynnan jyljymaityn jūldyz. Tünde jolauşylaǧan nemese köşken qazaqtar, jürer jolyn, uaqytyn Temır qazyqqa qarap nemese Ürkerge qarap aiyrady.
...Ärine, mūndai tüsınıkterdıŋ bärı köne zamandardaǧy alǧaşqy adamdardyŋ özderınıŋ ainalasyn qorşaǧan tabiǧattyŋ bärın de «jandy» dep sanauynan tuǧan qiial ekenı mälım.
...Osyndai tüsınıkterdı ǧylym tılınde «animizm» dep ataidy. «Animizm» – rūhqa qūldyq ūru dını. Iаǧni, dünienı ärtürlı äruaq bileidı degen senım. Būl senım boiynşa – adam, tau-tas, özen, köl, būlaq, jan-januar, qūs, ai, kün, jūldyz, aspan, aǧaş, ösımdık t.b. soǧūrly barlyq närsenıŋ öz äruaǧy bolady dep senedı. Adamdar äruaqtarǧa nege qūldyq ūrǧan? Sebebı, äruaqtar özderınşe tırı adamdarǧa paida, ziian tigıze alady dep sengen. Mysaly: «Aruaqtyŋ mäŋgılıgıne sengen türık qaǧanaty kezınde Ötügen jerı «Būdūn İnli», iaǧni «halyqtyŋ qorǧauşy aruaǧy» degen atpen atalatūǧyn» (12.M.Būlūtai. Ata-baba dını? Türkıler nege mūsylman boldy? Almaty, Bılım, 2000, 100 b)
Jalpy, fetişizm (pūtqaqūldyq), naturizm (tabiǧatqa tabynu), totemizm (jan-januarǧa tabynu) – bärınıŋ tübı bır – äruaqqa syiynudan şyǧyp jatqan närseler.
Taǧy bır eskeretın jait L. Gumilevtıŋ «Veişu» degen eskı Qytai jylnamalarynan türıkterdıŋ dını turaly keltırgen deregın paidalansaq, qytaidyŋ «Suişu» degen jylnamasynan (VIII ǧ.) ol taǧy ejelgı türıkterdıŋ dını turaly: «Pochitaiut chertei i duhov i veriat koldunam» degen derek aitady ( Gumilev L.N., s.75). Būǧan taŋ qaluǧa bolmaidy. Öitkenı äruaq jürgen jerde siqyr jüredı. Nege? Öitkenı, äruaqqa syiynǧan halyq siqyrǧa jügınbei tūra almaidy. Sebebı, olardyŋ adamnyŋ şamasy jetpeitın ısterdı siqyrdyŋ küşımen şeşkısı kelgen. Pal aşu, ükınıŋ qauyrsynyn taǧu, türlı tūmarlar jasau, aǧaştarǧa jalbyratyp mata bailau, qoidyŋ kärı jılıgın bosaǧaǧa ılu siiaqty («Po poveriu kirgizov, loktevaia kost v vide cheloveka sterejet skot ot vorov i glazam vorov predstavliaetsia v vide cheloveka (resei ofiserı Ch.Valihanov, s.331) t.b. närseler osy senımderden şyǧyp jatyr.
Äruaqqa tabynǧan animistık tüsınıktegı qoǧamda eŋ jaramdy jandar (vostrebovannyi) – är türlı baqsy-balger, siqyrşy, jädıgöiler deuge bolady. t.b. Olar sol qoǧamdaǧy sily, igı jaqsylar men kösemder qatarynda oryn alatyny aqiqat.
«Keibıreulerdıŋ «täŋır dını» (orysşa tengrianstvo degennen alsa kerek) dep aityp jürgenı dūrys emes. Dūrysy «täŋırler nanymy» bolmaq, üitkenı, bū jerde bır täŋır turaly söz bolyp tūrǧan joq; kök täŋır, jer täŋır, kün täŋır, ai täŋır, su täŋır t.t. köptegen täŋırler bolǧandyqtan būl «idolizmnıŋ» balamasy bola alady. Tengrianstvo degen sözdıŋ özı «täŋırşılık» degenge, iaǧni bırden köp täŋırge saiady. Būl maniheişıldık ūǧymnyŋ ejelgı aspan kultımen aralasqan formasy» (M.Būlūtai, 2b).
Orystardyŋ hristiandyqtan būrynǧy däuırden kele jatqan «Bog» sözıne qarap «Bogizm», farsilardyŋ «Hūda» sözınen «hūdaizm», qytailardyŋ «aspan» degendı bıldıretın «Tian» sözınen «tianizm» dınderın qoldan jasau qanşalyqty beker bolsa, «täŋır» sözıne qarap «tengrizm» (aspanşyldyq) degen būryn-soŋdy bolmaǧan, paiǧambary, kıtaby joq närsenı dın etıp şyǧaru da sonşalyqty beker bolmaq. Bızdegı keibır dümşeler ne dınnıŋ tarihyn bılmei, ne filosofiiasyn bılmei, äiteuır «tengrizm», «tengrianstvo» dep baibalam sala beredı» (23.M.Būlūtai.Burhanizm turaly şyndyq, Almaty, Arys, 12 b).
Jalǧasy bar...
Avtordyŋ pıkırı redaksiianyŋ közqarasyn bıldırmeidı.
Tūrarbek Qūsaiynov,
"Demos" QB töraǧasy
