Қазақстанның экономикасы соңғы отыз жыл ішінде айтарлықтай дамып, Орталық Азия аймағындағы ең ірі әрі маңызды экономикаға айналды. Тәуелсіздік алғаннан бері елде мұнай, газ және басқа да табиғи ресурстарды тиімді пайдалану арқылы экономикада тұрақты өсу байқалды. Алайда, мұндай даму өзекті қауіп-қатерлер мен сын-қатерлерді де тудырды. Бұл мақалада Қазақстан экономикасының даму жолы, жетістіктері және оның құлдырау қаупіне әкелетін негізгі факторлар қарастырылады.
ЭКОНОМИКАНЫҢ ДАМУ КЕЗЕҢДЕРІ
Қазақстанның экономикалық дамуы бірнеше кезеңнен тұрады. Тәуелсіздік алғаннан кейінгі алғашқы жылдарда елдегі экономикалық реформалар өте күрделі жағдайда өтті. Кеңестік жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өту үшін мемлекет жекешелендіруді жүргізіп, шетелдік инвестицияларды тарту саясатын ұстанды. 1990 жылдардың ортасында мұнай өнеркәсібінің дамуы елдің басты экономикалық тірегі болды. 2000 жылдардан бастап Қазақстан мұнай экспорттаушы мемлекет ретінде әлемдік нарыққа шыға бастады. Экономикалық өсім қарқынды дамып, мұнайдың жоғары бағасы ел бюджетіне үлкен кіріс әкелді. Елдегі инфрақұрылымның дамуы, жаңа өнеркәсіптік аймақтардың ашылуы және шетелдік инвестициялардың келуі экономикаға оң әсер етті.ҚАЗІРГІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ЖАҒДАЙ
Бүгінгі таңда Қазақстан экономикасы көпсалалы болып келеді. Негізгі салаларына мұнай мен газ, металлургия, ауыл шаруашылығы, қызмет көрсету және қаржы секторы кіреді. Соңғы жылдары үкімет экономиканы әртараптандыруға бағытталған реформаларды жүзеге асырып жатыр. Мұнайға тәуелділікті азайтып, ауыл шаруашылығы мен өнеркәсіптің басқа салаларын дамытуға күш салынып келеді. Алайда, мұнай бағасының құбылмалылығы Қазақстан экономикасына айтарлықтай әсер етуде. Әлемдік мұнай бағасының төмендеуі елдің кірісін азайтып, бюджеттік тапшылықты ұлғайтты. Бұл мемлекеттің әлеуметтік бағдарламалар мен инфрақұрылым жобаларын қаржыландыруда қиындықтарға тап болуына әкелді. COVID-19 пандемиясы да экономикаға кері әсерін тигізіп, экономикалық өсімді баяулатты.ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚҰЛДЫРАУ ҚАУПІ
Қазақстанның экономикасы тұрақты дамып келе жатқанына қарамастан, белгілі бір құлдырау қаупі бар. Бұл қауіптерді бірнеше негізгі факторлармен түсіндіруге болады: 1. Мұнайға тәуелділік: Қазақстанның экономикасы әлі де мұнай мен газ секторына айтарлықтай тәуелді. Мұнай бағасының жаһандық нарықта төмендеуі экономикаға ауыр соққы болып тиеді. Әлемдегі энергетикалық нарықтардың өзгерістері елдің экспорттық кірісіне және ұлттық валюта бағамына тікелей әсер етеді. 2. Инфляция және валюта бағамының тұрақсыздығы: Соңғы жылдары Қазақстанда инфляция деңгейі жоғарылап, ұлттық валюта — теңге бірнеше рет девальвацияға ұшырады. Бұл халықтың сатып алу қабілетін төмендетіп, шетелдік инвестицияларды тартуда қиындықтар туғызады. Ұлттық валютаның тұрақсыздығы экономикаға қауіп төндіруде. 3. Экономиканың әртараптандырылмауы: Экономиканы әртараптандыру мақсатымен көптеген жобалар қолға алынып жатқанымен, бұл бағыттағы прогресс баяу жүріп жатыр. Ауыл шаруашылығы, туризм, инновациялық технологиялар сияқты секторлар дамып жатқанымен, олардың ел экономикасына әсері мұнай мен газға қарағанда әлдеқайда аз. 4. Әлемдік экономикалық жағдайдың ықпалы: Қазақстанның әлемдік нарықтарға тәуелділігі де елдің тұрақтылығына кері әсерін тигізуі мүмкін. Мысалы, жаһандық экономикалық дағдарыстар, санкциялар, сауда соғыстары немесе жаңа технологиялардың дамуы сияқты факторлар Қазақстанның экспорттық мүмкіндіктерін шектей алады. 5. Жұмыссыздық және әлеуметтік теңсіздік: Жұмыссыздық деңгейі жоғары аймақтарда халықтың әлеуметтік жағдайы нашарлап, теңсіздік күшейіп келеді. Бұл ішкі саяси және әлеуметтік тұрақтылыққа әсер етуі мүмкін. Экономикалық дамудың белгілі бір аймақтарда шоғырлануы теңсіздікті арттырып, жергілікті халықтың наразылығын тудыруы ықтимал.ҚҰЛДЫРАУДЫ БОЛДЫРМАУ ЖОЛДАРЫ
Қазақстан экономикасының құлдырау қаупін болдырмау үшін бірнеше маңызды шаралар қажет: 1. Экономиканы әртараптандыру: Мұнай мен газға тәуелділікті азайту үшін ауыл шаруашылығы, туризм, көлік және логистика, IT салаларына инвестиция тартуды жалғастыру маңызды. Бұл жаңа жұмыс орындарын ашып, елдің экспорттық әлеуетін арттырады. 2. Инновация және технологиялық даму: Қазақстанда технологиялық инновацияларды дамыту арқылы экономиканы жаңғырту қажет. Индустрия 4.0, жасанды интеллект және цифрландыру жобаларын дамыту экономиканың өнімділігін арттырып, жаһандық бәсекеге қабілеттілікті күшейтеді. 3. Инфляция мен валюта бағамын тұрақтандыру: Ұлттық банк пен үкімет инфляцияны бақылауда ұстап, валюта бағамының тұрақтылығын қамтамасыз етуі тиіс. Бұл үшін сыртқы қарызды азайту, қаржылық тұрақтылықты сақтау және шетелдік инвестицияларға қолайлы жағдай жасау қажет. 4. Әлеуметтік реформалар: Жұмыссыздықты азайту және халықтың әл-ауқатын арттыру мақсатында әлеуметтік бағдарламаларды дамыту және аймақтардағы экономикалық теңсіздікті азайту керек. Экономикалық өсім барлық халық үшін бірдей пайда әкелуі тиіс. Қазақстанның экономикасы соңғы онжылдықтарда елеулі жетістіктерге жеткенімен, әлі де болса тұрақты дамудың кепілдігіне ие емес. Мұнайға тәуелділік, валюталық тұрақсыздық, әлемдік нарықтардағы өзгерістер сияқты факторлар ел экономикасына құлдырау қаупін төндіруде. Бұл қауіп-қатерлерді жеңу үшін экономиканы әртараптандыру, инновацияларды дамыту және инфляцияны тұрақтандыру бағытындағы шаралар тиімді жүзеге асырылуы қажет. Экономиканың тұрақтылығын қамтамасыз ету – Қазақстанның келешектегі дамуында маңызды қадам болмақ.
