Qazaqstannyŋ ekonomikasy soŋǧy otyz jyl ışınde aitarlyqtai damyp, Ortalyq Aziia aimaǧyndaǧy eŋ ırı ärı maŋyzdy ekonomikaǧa ainaldy. Täuelsızdık alǧannan berı elde mūnai, gaz jäne basqa da tabiǧi resurstardy tiımdı paidalanu arqyly ekonomikada tūraqty ösu baiqaldy. Alaida, mūndai damu özektı qauıp-qaterler men syn-qaterlerdı de tudyrdy. Būl maqalada Qazaqstan ekonomikasynyŋ damu joly, jetıstıkterı jäne onyŋ qūldyrau qaupıne äkeletın negızgı faktorlar qarastyrylady.
EKONOMİKANYŊ DAMU KEZEŊDERI
Qazaqstannyŋ ekonomikalyq damuy bırneşe kezeŋnen tūrady. Täuelsızdık alǧannan keiıngı alǧaşqy jyldarda eldegı ekonomikalyq reformalar öte kürdelı jaǧdaida öttı. Keŋestık josparly ekonomikadan naryqtyq ekonomikaǧa ötu üşın memleket jekeşelendırudı jürgızıp, şeteldık investisiialardy tartu saiasatyn ūstandy. 1990 jyldardyŋ ortasynda mūnai önerkäsıbınıŋ damuy eldıŋ basty ekonomikalyq tıregı boldy. 2000 jyldardan bastap Qazaqstan mūnai eksporttauşy memleket retınde älemdık naryqqa şyǧa bastady. Ekonomikalyq ösım qarqyndy damyp, mūnaidyŋ joǧary baǧasy el biudjetıne ülken kırıs äkeldı. Eldegı infraqūrylymnyŋ damuy, jaŋa önerkäsıptık aimaqtardyŋ aşyluy jäne şeteldık investisiialardyŋ keluı ekonomikaǧa oŋ äser ettı.QAZIRGI EKONOMİKALYQ JAǦDAI
Bügıngı taŋda Qazaqstan ekonomikasy köpsalaly bolyp keledı. Negızgı salalaryna mūnai men gaz, metallurgiia, auyl şaruaşylyǧy, qyzmet körsetu jäne qarjy sektory kıredı. Soŋǧy jyldary ükımet ekonomikany ärtaraptandyruǧa baǧyttalǧan reformalardy jüzege asyryp jatyr. Mūnaiǧa täueldılıktı azaityp, auyl şaruaşylyǧy men önerkäsıptıŋ basqa salalaryn damytuǧa küş salynyp keledı. Alaida, mūnai baǧasynyŋ qūbylmalylyǧy Qazaqstan ekonomikasyna aitarlyqtai äser etude. Älemdık mūnai baǧasynyŋ tömendeuı eldıŋ kırısın azaityp, biudjettık tapşylyqty ūlǧaitty. Būl memlekettıŋ äleumettık baǧdarlamalar men infraqūrylym jobalaryn qarjylandyruda qiyndyqtarǧa tap boluyna äkeldı. COVID-19 pandemiiasy da ekonomikaǧa kerı äserın tigızıp, ekonomikalyq ösımdı baiaulatty.EKONOMİKALYQ QŪLDYRAU QAUPI
Qazaqstannyŋ ekonomikasy tūraqty damyp kele jatqanyna qaramastan, belgılı bır qūldyrau qaupı bar. Būl qauıpterdı bırneşe negızgı faktorlarmen tüsındıruge bolady: 1. Mūnaiǧa täueldılık: Qazaqstannyŋ ekonomikasy älı de mūnai men gaz sektoryna aitarlyqtai täueldı. Mūnai baǧasynyŋ jahandyq naryqta tömendeuı ekonomikaǧa auyr soqqy bolyp tiedı. Älemdegı energetikalyq naryqtardyŋ özgerısterı eldıŋ eksporttyq kırısıne jäne ūlttyq valiuta baǧamyna tıkelei äser etedı. 2. İnfliasiia jäne valiuta baǧamynyŋ tūraqsyzdyǧy: Soŋǧy jyldary Qazaqstanda infliasiia deŋgeiı joǧarylap, ūlttyq valiuta — teŋge bırneşe ret devalvasiiaǧa ūşyrady. Būl halyqtyŋ satyp alu qabıletın tömendetıp, şeteldık investisiialardy tartuda qiyndyqtar tuǧyzady. Ūlttyq valiutanyŋ tūraqsyzdyǧy ekonomikaǧa qauıp töndırude. 3. Ekonomikanyŋ ärtaraptandyrylmauy: Ekonomikany ärtaraptandyru maqsatymen köptegen jobalar qolǧa alynyp jatqanymen, būl baǧyttaǧy progress baiau jürıp jatyr. Auyl şaruaşylyǧy, turizm, innovasiialyq tehnologiialar siiaqty sektorlar damyp jatqanymen, olardyŋ el ekonomikasyna äserı mūnai men gazǧa qaraǧanda äldeqaida az. 4. Älemdık ekonomikalyq jaǧdaidyŋ yqpaly: Qazaqstannyŋ älemdık naryqtarǧa täueldılıgı de eldıŋ tūraqtylyǧyna kerı äserın tigızuı mümkın. Mysaly, jahandyq ekonomikalyq daǧdarystar, sanksiialar, sauda soǧystary nemese jaŋa tehnologiialardyŋ damuy siiaqty faktorlar Qazaqstannyŋ eksporttyq mümkındıkterın şektei alady. 5. Jūmyssyzdyq jäne äleumettık teŋsızdık: Jūmyssyzdyq deŋgeiı joǧary aimaqtarda halyqtyŋ äleumettık jaǧdaiy naşarlap, teŋsızdık küşeiıp keledı. Būl ışkı saiasi jäne äleumettık tūraqtylyqqa äser etuı mümkın. Ekonomikalyq damudyŋ belgılı bır aimaqtarda şoǧyrlanuy teŋsızdıktı arttyryp, jergılıktı halyqtyŋ narazylyǧyn tudyruy yqtimal.QŪLDYRAUDY BOLDYRMAU JOLDARY
Qazaqstan ekonomikasynyŋ qūldyrau qaupın boldyrmau üşın bırneşe maŋyzdy şaralar qajet: 1. Ekonomikany ärtaraptandyru: Mūnai men gazǧa täueldılıktı azaitu üşın auyl şaruaşylyǧy, turizm, kölık jäne logistika, IT salalaryna investisiia tartudy jalǧastyru maŋyzdy. Būl jaŋa jūmys oryndaryn aşyp, eldıŋ eksporttyq äleuetın arttyrady. 2. İnnovasiia jäne tehnologiialyq damu: Qazaqstanda tehnologiialyq innovasiialardy damytu arqyly ekonomikany jaŋǧyrtu qajet. İndustriia 4.0, jasandy intellekt jäne sifrlandyru jobalaryn damytu ekonomikanyŋ önımdılıgın arttyryp, jahandyq bäsekege qabılettılıktı küşeitedı. 3. İnfliasiia men valiuta baǧamyn tūraqtandyru: Ūlttyq bank pen ükımet infliasiiany baqylauda ūstap, valiuta baǧamynyŋ tūraqtylyǧyn qamtamasyz etuı tiıs. Būl üşın syrtqy qaryzdy azaitu, qarjylyq tūraqtylyqty saqtau jäne şeteldık investisiialarǧa qolaily jaǧdai jasau qajet. 4. Äleumettık reformalar: Jūmyssyzdyqty azaitu jäne halyqtyŋ äl-auqatyn arttyru maqsatynda äleumettık baǧdarlamalardy damytu jäne aimaqtardaǧy ekonomikalyq teŋsızdıktı azaitu kerek. Ekonomikalyq ösım barlyq halyq üşın bırdei paida äkeluı tiıs. Qazaqstannyŋ ekonomikasy soŋǧy onjyldyqtarda eleulı jetıstıkterge jetkenımen, älı de bolsa tūraqty damudyŋ kepıldıgıne ie emes. Mūnaiǧa täueldılık, valiutalyq tūraqsyzdyq, älemdık naryqtardaǧy özgerıster siiaqty faktorlar el ekonomikasyna qūldyrau qaupın töndırude. Būl qauıp-qaterlerdı jeŋu üşın ekonomikany ärtaraptandyru, innovasiialardy damytu jäne infliasiiany tūraqtandyru baǧytyndaǧy şaralar tiımdı jüzege asyryluy qajet. Ekonomikanyŋ tūraqtylyǧyn qamtamasyz etu – Qazaqstannyŋ keleşektegı damuynda maŋyzdy qadam bolmaq.
