Мемлекеттік рәміздер тек Елтаңбадағы, Тудағы және Әнұрандағы мемлекеттікті көрсететін белгілері емес. Бұл ұлттың тірі жүрегі, оның дауысы мен әлемдегі бейнесі. Мемлекеттік рәміздерде ата-бабалардың тарихы мен абыройы, бостандық туралы арман, ғасырлар бойы сынақтар мен жеңістерден өткен халықтың рухы бар екендігі анық. Біздің қазақ даналығында «Туы биік елдің – тұғыры биік» деген мақал бар, бұл мемлекеттік Ту әрдайым биікте тұру керектігін айтып тұр, демек бұл біздің ар-намысымыз, қадір-қасиетіміз, егемендігіміздің нышаны екендігін есте сақтау керектігімізді білдіреді. Мемлекеттік рәміздер күні – күнтізбедегі мерекелік күн ғана емес, бұл күн біз кім болғанымызды және біртұтас ұлт ретінде қайда бара жатқанымызды терең түсінетін күн екендігін де көрсетеді.
Қазақстан Республикасының рәміздері ұрпақтарды біріктіреді, өзгерістер мен сынақтар кезеңінде бағдарға айналады, Отанға қызмет етуге шабыттандырады. Қазақстанның Туы көтерілген сайын, бұл халықаралық аренада, мектеп сыныбында немесе мемлекеттік рәсімде болсын біз ата-бабаларымыздың үнсіз өсиетін еститін сияқтымыз, өткенді нәтижелеп болашаққа үміт пен мақсат қоятын сияқтымыз. «Еліңді сүйсең, ерлік істейсің» деген мақалда дәл айтылған, талай жарыс пен жекпежекте, сын-қатерлерде Қазақстанның рәміздері біздің отандастарымызға күш, жігер, қайрат берді. Осыдан да біздің Қазақстанның тәуелсіздік алғанына отыз жылдан асқан уақытында әлемдік аренада, барлық салада болсын жетістігі мен жеңісі де бар. Дәл осы отандастарымызға, барлық қазақстандықтарға рәміздер бізге тәуелсіздік біржола берілмейтінін еске салатын да сияқты, оны күн сайын өз еңбегімен, білімімен, бірлігімен және болашаққа деген сенімімен бекіту керектігімізді көрсетіп тұр. Рәміздерді құрметтеу арқылы азаматтық жетілу мен ұлттық сана қалыптасады.
Осы мақалада Қазақстан Республикасының Мемлекеттік рәміздерінің мәні ұлттық бірегейлік пен егемендіктің көрінісі ретінде қарастырылады. Тақырыптың өзектілігі олардың патриотизмді нығайтудағы және мемлекеттің қазіргі трансформациясы жағдайында қоғамды біріктірудегі рөліне байланысты. Бірінші бөлімде тудың, елтаңбаның және әнұранның тарихы, ал екінші бөлімде 2025 жылдың 4 маусымында Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың Мемлекеттік ту көтеру рәсіміне қатысуы кезінде жасаған баяндамасына талдау жасалынады.
Қазақстанның Мемлекеттік рәміздері: тарихы мен маңызы
Мемлекеттік рәміздер – Ту, Елтаңба және Әнұран – мемлекетті өзінің терең тарихы мен мәдениетімен біріктіре отырып, Қазақстанның ұлттық бірегейлігінің өзегін құрайды. Бұл рәміздердің қабылдануы 1991 жылы тәуелсіздік алғаннан кейін болды: 1992 жылы 4 маусымда парламенттік байқауда Қазақстанның жаңа көк туы және елтаңба, ал 2006 жылы 7 қаңтарда мемлекеттік әнұран жаңартылды. Осы кезден бастап 4 маусым ҚР Мемлекеттік рәміздері күні ретінде атап өтіліп, олардың қоғамды біріктіру үшін маңыздылығы аталып өтіледі. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Туы – ортасында дала бүркіті қалықтаған алтын күнмен көгілдір түсті тікбұрышты. Тудың сабының жанында тіршіліктің және амандықтың ежелгі символы – «қошқар мүйіз» ұлттық ою-өрнегі бар тік жолақ. Дизайн авторы суретші Шәкен Ниязбеков болды, ал тудың ресми бекітілуі 1992 жылы 4 маусымда – тәуелсіз қазақстандық мемлекеттіліктің қалыптасуының маңызды күндерінің бірінде өтті. Тудың түс схемасы терең мәдени-тарихи және философиялық жүктемені көтереді. Түркі геральдикасынан мұраға қалған көгілдір түс бейбітшілікті, ашықтық пен рухани тазалықты, сондай-ақ ежелгі түркілер аспанды тәңір-атаға балаған, ал олардың көк туы арғы ата-бабаларға деген адалдықты бейнелейді. 32 сәулелі алтын күн молшылық, еңбек және өмірлік қуат идеяларын, ал бүркіт – халықтың күші, бостандығы мен жоғары мақсаттарға ұмтылысын көрсетеді. Қазақ ою-өрнегі дала өркениеті мәдениетінің көркемдік ерекшелігін, дәстүрлерінің тереңдігі мен үйлесімділігін көрсетеді. Осылайша, Қазақстан Туы эстетикалық тұрғыдан салыстырылған символды ғана емес, сонымен қатар жарқын болашаққа, ұлттық келісім мен бейбіт дамуға ұмтылудың тұтас философиялық тұжырымдамасын білдіреді. Бекітілгеннен бері ту елдің қоғамдық және халықаралық өкілдігінің маңызды элементіне айналды. Алғашқы әлемдік олимпиадалардан бері көк-алтын түстегі туымыз әлемдік спорт ареналарының құрмет тұғырларында бірнеше рет көтерілді, Эверест шыңдарында, Чогори (К2), тіпті Оңтүстік полюсте желбіреді. 2015 жылы ғарышкер Айдын Аимбетов жерді 150-ден астам рет айналып өтіп, орбитада туды көтерді, ал 2022 жылы парашютші Олег Тощев 800 шаршы метр болатын Қазақстан туын көк аспанда желбіретті. Рәміздердің әмбебаптығы мен күші спорттық жетістіктерден тыс жерде де ерекшеленеді. 2021 жылы Тудың бейнесі Шпицбергендегі (Норвегия) Арктикалық дүниежүзілік мұрағатқа – адамзаттың өркениеттік құндылықтарының сандық мұрағатына енгізілді. Бұл тәуелсіз Қазақстанның техникалық ғана емес, мәдени жетілуін де тану актісі. Қазақстанның Мемлекеттік Туы мемлекеттіліктің рәмізі ғана емес, сонымен қатар тарихи жадыны, мәдени мұраны және болашаққа бағдарлауды біріктіретін ұлттық идеяның қуатты символы болып табылады. Оны танымал ету және тану тек патриоттық тәрбиеге ғана емес, сонымен қатар елдің халықаралық имиджін нығайтуға да қызмет етеді.Қазақстан Республикасының елтаңбасы: бірлік пен мәдени сабақтастық бейнесі
1992 жылғы 4 маусымда бекітілген Қазақстан Республикасының Елтаңбасы дөңгелек, оның ортасында шаңырақ. Авторлық ұжым-суретшілер Жандарбек Мәлібеков пен Шот-Аман Уәлиханов, бұл бейнеге ұрпақтарды, этностар мен өңірлерді біріктіретін ортақ үй идеясын енгізді. Шаңырақ қазақтың негізгі құндылығын: «Береке басы – бірлік» екенін көрсете отырып, үй ошағын, өмірдің тұрақтылығын және болмыстың үздіксіздігін бейнелейді. Шаңырақтың ортасынан күш, байлық пен рақымның дәстүрлі символы «қошқар мүйіз» мотивіне сілтеме жасайтын стильдендірілген күн сәулелері мен ою-өрнек сызықтары көрсетілген. Екі жағынан да пырақтар бар, ол батылдықты, еңбекті және бостандыққа ұмтылысты бейнелейтін мифологиялық кескін орналасқан. Олар қазіргі заманды эпикалық өткенмен байланыстыра отырып, елтаңбаға динамика мен керемет батырлық аура береді. Шаңырақтың үстінде әлеммен ашық диалогқа ұмтылуды және халықаралық ынтымақтастыққа дайындықты бейнелейтін бес бұрышты жұлдыз орналасқан. Елтаңбадағы алтын түс өркендеуді, әділеттілікті және рухани байлықты білдіреді, ал көгілдір түстегі фон тудың логикасын жалғастырады, бейбітшілікті, үмітті және тарихи жолдың айқындығын білдіреді. Осылайша, Қазақстанның Елтаңбасы тек ресми эмблема емес. Бұл мәдени тереңдікті, мифологиялық мұраны және бірліктің саяси идеалын байланыстыратын ұлттық бірегейліктің визуалды коды. Оның архитектуралық-символдық құрылымы оны мәдени дипломатия мен ішкі келісімнің күшті белгісі ретінде қызмет ете отырып, халықаралық аренада тануға мүмкіндік береді. Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Әнұраны – ұлттық рухтың, ұжымдық жадтың және отанға деген сүйіспеншіліктің көрінісі. 2006 жылға дейін жаңартылған мәтіні бар Қазақ КСР әнұранының бейімделген нұсқасы пайдаланылды. 2006 жылы халық арасында кең танылған «Менің Қазақстаным» әні мемлекеттік гимн мәртебесін иеленді. Әннің авторлары: Шәмші Қалдаяқов пен Жұмекен Нәжімеденов. Нұрсұлтан Назарбаев туындының мәтінін өңдеп, оны салтанатты әрі мемлекеттік деңгейге көтерді. Жаңа гимн 2006 жылғы 6 қаңтарда Парламенттің бірлескен отырысында ресми түрде қабылданды. Әнұран туған жердің сұлулығын, халықтың еңбекқорлығын, мемлекетіміздің тарихи қадір-қасиетін мадақтайды. «Алтын күн аспаны, Алтын дән даласы, Еріктің дастаны, Еліме қарашы!»- күннің, байлық пен бірліктің символы ретінде отанның поэтикалық бейнесі естіледі. «Туған жерім менің - Қазақстаным!» әр азаматтың туған жерімен жеке байланысы бекітіліп, эмоционалды қатысу мен тиесілілік, бірегейлік сезімін қалыптастырады. Әнұран ұлттық салт-дәстүрдің ажырамас бөлігіне айналды: оны орындау кезінде қазақстандықтар қолын жүрегіне қойып тұрып, мемлекеттік рәміздерге деген терең құрметтерін көрсетеді. Бұл барлық ресми рәсімдерде, халықаралық спорттық жарыстарда, мектептерде және мерекелерде естіледі, әр тыңдаушыда мақтаныш пен азаматтық жауапкершілік сезімін оятады. Осылайша, Қазақстанның Әнұраны бұл тек музыкалық шығарма ғана емес, сонымен қатар ұлттың рухани бірлігінің символы. Оның эмоционалды күші, мәдени тереңдігі және бейнелі байлығы оны патриоттық тәрбие мен ұлттық шоғырландырудың маңызды құралына айналдырады.Қазақстанның ұлттық бірегейлігі мен егемендігін нығайтудағы мемлекеттік рәміздердің рөлі: Президент Қасым-Жомарт Тоқаевтың баяндамасын талдау
Қазақстан Республикасының Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың 2025 жылғы 4 маусымда «Атамекен» этномемориалдық кешенінде Мемлекеттік рәміздер күніне орай сөйлеген сөзі қазіргі қазақстандық мемлекеттіліктің құндылық бағдарларын көрсететін маңызды саяси-мәдени манифест болып табылады. Жаһандық турбуленттілік, халықаралық тәртіптің өзгеруі және ұлттық мемлекеттердің сәйкестілігіне өсіп келе жатқан сын- қатер жағдайында рәміздердің – Тудың, Елтаңбаның және Әнұранның өзектілігі конституциялық патриотизм мен әлеуметтік шоғырланудың элементі ретінде ерекше маңызға ие болады. Президент өз сөзін мемлекеттік рәміздердің қасиетті рөлін еске салудан бастады: «Ұлт рәміздері – Тәуелсіздігіміздің киелі бойтұмары. Елтаңба, Ту және Әнұран – мызғымас мемлекеттігіміздің белгісі. Қастерлі нышандарымыз Қазақстанның егемен ел, еңселі жұрт екенін жер жүзіне әйгілейді. Байрағы биік елдің рухы асқақ болады. Сондықтан біз осы мейрамға орай жыл сайын көк Туымызды биікке көтереміз», - деді. Бұл ой рәміздердің құқықтық және саяси маңыздылығын көрсетіп қана қоймай, символизмді ұлттық бірегейліктің тірегі ретінде тереңірек – рухани-азаматтық қабылдау туралы мәселені көтереді. Қазақстан Республикасы Конституциясының 30 жылдығы және жалғасып жатқан институционалдық жаңғыру аясында Президент мемлекеттік рәміздерді ата-баба өсиеттерімен және болашақ ұрпақ алдындағы борышпен байланыстыра отырып, тарихи сабақтастыққа баса назар аударған. Мемлекет басшысы өз сөзінде қазақ мақал-мәтелін қоса алғанда, мәдени-тарихи кодтарды шебер біріктіретінін атап өткен жөн. Ол «Туы бірдің – түбі бір, жолы бірдің – жүгі бір» деген мақалды өте орынды қолданды. Осылайша, Президент Тоқаев азаматтардың патриоттық сезімдеріне жүгініп қана қоймай, сонымен бірге этникалық есте сақтау тілін саяси жұмылдыру ресурсы ретінде пайдаланады, сонымен бірге қазақстандық модельдің инклюзивтілігін атап көрсетті: «Еліміздегі түрлі этнос өкілдері көк байрақтың астында тұтасып, тату-тәтті өмір сүріп жатыр. Біздің мүддеміз де, жолымыз да, мұратымыз да – ортақ. Бұл – Әділетті, Қауіпсіз әрі Таза Қазақстанды құру. Осы береке-бірлігімізді сақтап, нығайта берсек, кез келген биікті бағындырамыз». Бұл этно-конфессиялық әртүрлілік жағдайында қоғамның бөлшектенуіне жол бермеуге және бірлікті нығайтуға бағытталған маңызды хабар. Президент Қазақстанның туын халықаралық қоғамдастық мойындағанын, БҰҰ штаб-пәтерінде орнатылатынын және спорт ареналарында және бітімгершілік миссиялары барысында көтерілетінін атап өтті. Бұл мысалдар жаһандық контексте тудың символдық капитализациясын растау ретінде қызмет етеді. Тоқаев атап өткендей: «Мемлекеттік рәміздер – ел мақтанышы. Елтаңбамыз, көк Туымыз бен Әнұранымыз әр азаматтың жүрегінен ерекше орын алады». Бұл «рәміздер арқылы патриотизм» формуласы жас ұрпақтың азаматтық адалдығын нығайту қажеттілігі жағдайында ерекше маңызды. Ұлттық бірегейлік, әлемдік тәжірибе көрсеткендей, көбінесе рәсімдер, рәміздер және тарихи жадыны жаңғырту арқылы қалыптасады. Бұл тұрғыда туды көтеру рәсімі тек салтанатты іс-шараның ғана емес, әлеуметтену құралының, әсіресе болашақ офицерлер мен Отан қорғаушыларға қатысты маңыздылығын көрсетеді. Президенттің мемлекеттік рәміздер мен Конституция арасындағы байланысы ерекше назар аударуға тұрарлық сөзі бар: «Негізгі заң біздің қоғам арқа сүйейтін басты қағидаттардан тұрады. Конституция арқылы заң мен тәртіптің үстемдігін қамтамасыз етіп, ауқымды өзгерістерді кезең-кезеңімен қолға алып жатырмыз. Қазақстанның өсіп-өркендеуіне әрқайсысымыз үлес қосып келеміз». Осылайша, рәміздер абстрактілі бейнелер ретінде емес, конституциялық тәртіптің визуалды және семантикалық көріністері ретінде түсіндіріледі. Бұл әсіресе әділ Қазақстанды құруға негізделген Президенттің реформалық күн тәртібі аясында маңызды. Елтаңба, Ту және Әнұран тек эмоционалды маркерлерге ғана емес, сонымен бірге құқықтық сананың негізіне айналады. Рәміздермен бейнеленген құндылықтар жүйесі әділдікті, қауіпсіздікті және экологиялық тазалықты қамтиды, Президент Тоқаев қазіргі ұлттық дамудың мақсаты ретінде тұжырымдайтын үш негізгі бағдарды да атады. «Біздің мүддеміз де, жолымыз да, мұратымыз да – ортақ. Бұл – Әділетті, Қауіпсіз әрі Таза Қазақстанды құру. Осы береке-бірлігімізді сақтап, нығайта берсек, кез келген биікті бағындырамыз», – деді Қасым-Жомарт Тоқаев. Бұл үштік Президенттің мемлекеттік басқарудың, әлеуметтік жауапкершіліктің және экологиялық жаңғыртудың жаңа моделі жөніндегі бастамаларында белгіленген стратегиялық мақсаттарға сәйкес мемлекеттік рәміздердің идеологиялық мазмұнын ашады. Мемлекеттік рәміздер – жай ғана мемлекеттіліктің атрибуттары емес, халықтың тарихын, армандары мен рухын бейнелейтін ұлттық бірегейліктің көрінісі. Рәміздер ұрпақтарды біріктіреді, отанға қызмет етуге шабыттандырады және егемендік, бірлік пен әділеттілік құндылықтарын бейнелейді. Президент Қасым-Жомарт Тоқаев атап өткендей, рәміздер – «тәуелсіздігіміздің қасиетті тұмары» және болашақ үшін бағдар. Оларды құрметтеу мен түсіну азаматтық сананың жетілуінің белгісі ғана емес, сонымен қатар қазіргі Қазақстандағы орнықты даму мен патриоттық тәрбиенің негізі болып табылады.Айнұр Бақытжанова
