Memlekettık rämızder tek Eltaŋbadaǧy, Tudaǧy jäne Änūrandaǧy memlekettıktı körsetetın belgılerı emes. Būl ūlttyŋ tırı jüregı, onyŋ dauysy men älemdegı beinesı. Memlekettık rämızderde ata-babalardyŋ tarihy men abyroiy, bostandyq turaly arman, ǧasyrlar boiy synaqtar men jeŋısterden ötken halyqtyŋ ruhy bar ekendıgı anyq. Bızdıŋ qazaq danalyǧynda «Tuy biık eldıŋ – tūǧyry biık» degen maqal bar, būl memlekettık Tu ärdaiym biıkte tūru kerektıgın aityp tūr, demek būl bızdıŋ ar-namysymyz, qadır-qasietımız, egemendıgımızdıŋ nyşany ekendıgın este saqtau kerektıgımızdı bıldıredı. Memlekettık rämızder künı – küntızbedegı merekelık kün ǧana emes, būl kün bız kım bolǧanymyzdy jäne bırtūtas ūlt retınde qaida bara jatqanymyzdy tereŋ tüsınetın kün ekendıgın de körsetedı.
Qazaqstan Respublikasynyŋ rämızderı ūrpaqtardy bırıktıredı, özgerıster men synaqtar kezeŋınde baǧdarǧa ainalady, Otanǧa qyzmet etuge şabyttandyrady. Qazaqstannyŋ Tuy köterılgen saiyn, būl halyqaralyq arenada, mektep synybynda nemese memlekettık räsımde bolsyn bız ata-babalarymyzdyŋ ünsız ösietın estitın siiaqtymyz, ötkendı nätijelep bolaşaqqa ümıt pen maqsat qoiatyn siiaqtymyz. «Elıŋdı süiseŋ, erlık ısteisıŋ» degen maqalda däl aitylǧan, talai jarys pen jekpejekte, syn-qaterlerde Qazaqstannyŋ rämızderı bızdıŋ otandastarymyzǧa küş, jıger, qairat berdı. Osydan da bızdıŋ Qazaqstannyŋ täuelsızdık alǧanyna otyz jyldan asqan uaqytynda älemdık arenada, barlyq salada bolsyn jetıstıgı men jeŋısı de bar. Däl osy otandastarymyzǧa, barlyq qazaqstandyqtarǧa rämızder bızge täuelsızdık bırjola berılmeitının eske salatyn da siiaqty, ony kün saiyn öz eŋbegımen, bılımımen, bırlıgımen jäne bolaşaqqa degen senımımen bekıtu kerektıgımızdı körsetıp tūr. Rämızderdı qūrmetteu arqyly azamattyq jetılu men ūlttyq sana qalyptasady.
Osy maqalada Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık rämızderınıŋ mänı ūlttyq bıregeilık pen egemendıktıŋ körınısı retınde qarastyrylady. Taqyryptyŋ özektılıgı olardyŋ patriotizmdı nyǧaitudaǧy jäne memlekettıŋ qazırgı transformasiiasy jaǧdaiynda qoǧamdy bırıktırudegı rölıne bailanysty. Bırınşı bölımde tudyŋ, eltaŋbanyŋ jäne änūrannyŋ tarihy, al ekınşı bölımde 2025 jyldyŋ 4 mausymynda Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ Memlekettık tu köteru räsımıne qatysuy kezınde jasaǧan baiandamasyna taldau jasalynady.
Qazaqstannyŋ Memlekettık rämızderı: tarihy men maŋyzy
Memlekettık rämızder – Tu, Eltaŋba jäne Änūran – memlekettı özınıŋ tereŋ tarihy men mädenietımen bırıktıre otyryp, Qazaqstannyŋ ūlttyq bıregeilıgınıŋ özegın qūraidy. Būl rämızderdıŋ qabyldanuy 1991 jyly täuelsızdık alǧannan keiın boldy: 1992 jyly 4 mausymda parlamenttık baiqauda Qazaqstannyŋ jaŋa kök tuy jäne eltaŋba, al 2006 jyly 7 qaŋtarda memlekettık änūran jaŋartyldy. Osy kezden bastap 4 mausym QR Memlekettık rämızderı künı retınde atap ötılıp, olardyŋ qoǧamdy bırıktıru üşın maŋyzdylyǧy atalyp ötıledı. Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık Tuy – ortasynda dala bürkıtı qalyqtaǧan altyn künmen kögıldır tüstı tıkbūryşty. Tudyŋ sabynyŋ janynda tırşılıktıŋ jäne amandyqtyŋ ejelgı simvoly – «qoşqar müiız» ūlttyq oiu-örnegı bar tık jolaq. Dizain avtory suretşı Şäken Niiazbekov boldy, al tudyŋ resmi bekıtıluı 1992 jyly 4 mausymda – täuelsız qazaqstandyq memlekettılıktıŋ qalyptasuynyŋ maŋyzdy künderınıŋ bırınde öttı. Tudyŋ tüs shemasy tereŋ mädeni-tarihi jäne filosofiialyq jüktemenı köteredı. Türkı geraldikasynan mūraǧa qalǧan kögıldır tüs beibıtşılıktı, aşyqtyq pen ruhani tazalyqty, sondai-aq ejelgı türkıler aspandy täŋır-ataǧa balaǧan, al olardyŋ kök tuy arǧy ata-babalarǧa degen adaldyqty beineleidı. 32 säulelı altyn kün molşylyq, eŋbek jäne ömırlık quat ideialaryn, al bürkıt – halyqtyŋ küşı, bostandyǧy men joǧary maqsattarǧa ūmtylysyn körsetedı. Qazaq oiu-örnegı dala örkenietı mädenietınıŋ körkemdık erekşelıgın, dästürlerınıŋ tereŋdıgı men üilesımdılıgın körsetedı. Osylaişa, Qazaqstan Tuy estetikalyq tūrǧydan salystyrylǧan simvoldy ǧana emes, sonymen qatar jarqyn bolaşaqqa, ūlttyq kelısım men beibıt damuǧa ūmtyludyŋ tūtas filosofiialyq tūjyrymdamasyn bıldıredı. Bekıtılgennen berı tu eldıŋ qoǧamdyq jäne halyqaralyq ökıldıgınıŋ maŋyzdy elementıne ainaldy. Alǧaşqy älemdık olimpiadalardan berı kök-altyn tüstegı tuymyz älemdık sport arenalarynyŋ qūrmet tūǧyrlarynda bırneşe ret köterıldı, Everest şyŋdarynda, Chogori (K2), tıptı Oŋtüstık poliuste jelbıredı. 2015 jyly ǧaryşker Aidyn Aimbetov jerdı 150-den astam ret ainalyp ötıp, orbitada tudy köterdı, al 2022 jyly paraşiutşı Oleg Toşev 800 şarşy metr bolatyn Qazaqstan tuyn kök aspanda jelbırettı. Rämızderdıŋ ämbebaptyǧy men küşı sporttyq jetıstıkterden tys jerde de erekşelenedı. 2021 jyly Tudyŋ beinesı Şpisbergendegı (Norvegiia) Arktikalyq düniejüzılık mūraǧatqa – adamzattyŋ örkeniettık qūndylyqtarynyŋ sandyq mūraǧatyna engızıldı. Būl täuelsız Qazaqstannyŋ tehnikalyq ǧana emes, mädeni jetıluın de tanu aktısı. Qazaqstannyŋ Memlekettık Tuy memlekettılıktıŋ rämızı ǧana emes, sonymen qatar tarihi jadyny, mädeni mūrany jäne bolaşaqqa baǧdarlaudy bırıktıretın ūlttyq ideianyŋ quatty simvoly bolyp tabylady. Ony tanymal etu jäne tanu tek patriottyq tärbiege ǧana emes, sonymen qatar eldıŋ halyqaralyq imidjın nyǧaituǧa da qyzmet etedı.Qazaqstan Respublikasynyŋ eltaŋbasy: bırlık pen mädeni sabaqtastyq beinesı
1992 jylǧy 4 mausymda bekıtılgen Qazaqstan Respublikasynyŋ Eltaŋbasy döŋgelek, onyŋ ortasynda şaŋyraq. Avtorlyq ūjym-suretşıler Jandarbek Mälıbekov pen Şot-Aman Uälihanov, būl beinege ūrpaqtardy, etnostar men öŋırlerdı bırıktıretın ortaq üi ideiasyn engızdı. Şaŋyraq qazaqtyŋ negızgı qūndylyǧyn: «Bereke basy – bırlık» ekenın körsete otyryp, üi oşaǧyn, ömırdıŋ tūraqtylyǧyn jäne bolmystyŋ üzdıksızdıgın beineleidı. Şaŋyraqtyŋ ortasynan küş, bailyq pen raqymnyŋ dästürlı simvoly «qoşqar müiız» motivıne sılteme jasaityn stildendırılgen kün säulelerı men oiu-örnek syzyqtary körsetılgen. Ekı jaǧynan da pyraqtar bar, ol batyldyqty, eŋbektı jäne bostandyqqa ūmtylysty beineleitın mifologiialyq keskın ornalasqan. Olar qazırgı zamandy epikalyq ötkenmen bailanystyra otyryp, eltaŋbaǧa dinamika men keremet batyrlyq aura beredı. Şaŋyraqtyŋ üstınde älemmen aşyq dialogqa ūmtyludy jäne halyqaralyq yntymaqtastyqqa daiyndyqty beineleitın bes būryşty jūldyz ornalasqan. Eltaŋbadaǧy altyn tüs örkendeudı, ädılettılıktı jäne ruhani bailyqty bıldıredı, al kögıldır tüstegı fon tudyŋ logikasyn jalǧastyrady, beibıtşılıktı, ümıttı jäne tarihi joldyŋ aiqyndyǧyn bıldıredı. Osylaişa, Qazaqstannyŋ Eltaŋbasy tek resmi emblema emes. Būl mädeni tereŋdıktı, mifologiialyq mūrany jäne bırlıktıŋ saiasi idealyn bailanystyratyn ūlttyq bıregeilıktıŋ vizualdy kody. Onyŋ arhitekturalyq-simvoldyq qūrylymy ony mädeni diplomatiia men ışkı kelısımnıŋ küştı belgısı retınde qyzmet ete otyryp, halyqaralyq arenada tanuǧa mümkındık beredı. Qazaqstan Respublikasynyŋ Memlekettık Änūrany – ūlttyq ruhtyŋ, ūjymdyq jadtyŋ jäne otanǧa degen süiıspenşılıktıŋ körınısı. 2006 jylǧa deiın jaŋartylǧan mätını bar Qazaq KSR änūranynyŋ beiımdelgen nūsqasy paidalanyldy. 2006 jyly halyq arasynda keŋ tanylǧan «Menıŋ Qazaqstanym» änı memlekettık gimn märtebesın ielendı. Ännıŋ avtorlary: Şämşı Qaldaiaqov pen Jūmeken Näjımedenov. Nūrsūltan Nazarbaev tuyndynyŋ mätının öŋdep, ony saltanatty ärı memlekettık deŋgeige köterdı. Jaŋa gimn 2006 jylǧy 6 qaŋtarda Parlamenttıŋ bırlesken otyrysynda resmi türde qabyldandy. Änūran tuǧan jerdıŋ sūlulyǧyn, halyqtyŋ eŋbekqorlyǧyn, memleketımızdıŋ tarihi qadır-qasietın madaqtaidy. «Altyn kün aspany, Altyn dän dalasy, Erıktıŋ dastany, Elıme qaraşy!»- künnıŋ, bailyq pen bırlıktıŋ simvoly retınde otannyŋ poetikalyq beinesı estıledı. «Tuǧan jerım menıŋ - Qazaqstanym!» är azamattyŋ tuǧan jerımen jeke bailanysy bekıtılıp, emosionaldy qatysu men tiesılılık, bıregeilık sezımın qalyptastyrady. Änūran ūlttyq salt-dästürdıŋ ajyramas bölıgıne ainaldy: ony oryndau kezınde qazaqstandyqtar qolyn jüregıne qoiyp tūryp, memlekettık rämızderge degen tereŋ qūrmetterın körsetedı. Būl barlyq resmi räsımderde, halyqaralyq sporttyq jarystarda, mektepterde jäne merekelerde estıledı, är tyŋdauşyda maqtanyş pen azamattyq jauapkerşılık sezımın oiatady. Osylaişa, Qazaqstannyŋ Änūrany būl tek muzykalyq şyǧarma ǧana emes, sonymen qatar ūlttyŋ ruhani bırlıgınıŋ simvoly. Onyŋ emosionaldy küşı, mädeni tereŋdıgı jäne beinelı bailyǧy ony patriottyq tärbie men ūlttyq şoǧyrlandyrudyŋ maŋyzdy qūralyna ainaldyrady.Qazaqstannyŋ ūlttyq bıregeilıgı men egemendıgın nyǧaitudaǧy memlekettık rämızderdıŋ rölı: Prezident Qasym-Jomart Toqaevtyŋ baiandamasyn taldau
Qazaqstan Respublikasynyŋ Prezidentı Qasym-Jomart Toqaevtyŋ 2025 jylǧy 4 mausymda «Atameken» etnomemorialdyq keşenınde Memlekettık rämızder künıne orai söilegen sözı qazırgı qazaqstandyq memlekettılıktıŋ qūndylyq baǧdarlaryn körsetetın maŋyzdy saiasi-mädeni manifest bolyp tabylady. Jahandyq turbulenttılık, halyqaralyq tärtıptıŋ özgeruı jäne ūlttyq memleketterdıŋ säikestılıgıne ösıp kele jatqan syn- qater jaǧdaiynda rämızderdıŋ – Tudyŋ, Eltaŋbanyŋ jäne Änūrannyŋ özektılıgı konstitusiialyq patriotizm men äleumettık şoǧyrlanudyŋ elementı retınde erekşe maŋyzǧa ie bolady. Prezident öz sözın memlekettık rämızderdıŋ qasiettı rölın eske saludan bastady: «Ūlt rämızderı – Täuelsızdıgımızdıŋ kielı boitūmary. Eltaŋba, Tu jäne Änūran – myzǧymas memlekettıgımızdıŋ belgısı. Qasterlı nyşandarymyz Qazaqstannyŋ egemen el, eŋselı jūrt ekenın jer jüzıne äigıleidı. Bairaǧy biık eldıŋ ruhy asqaq bolady. Sondyqtan bız osy meiramǧa orai jyl saiyn kök Tuymyzdy biıkke köteremız», - dedı. Būl oi rämızderdıŋ qūqyqtyq jäne saiasi maŋyzdylyǧyn körsetıp qana qoimai, simvolizmdı ūlttyq bıregeilıktıŋ tıregı retınde tereŋırek – ruhani-azamattyq qabyldau turaly mäselenı köteredı. Qazaqstan Respublikasy Konstitusiiasynyŋ 30 jyldyǧy jäne jalǧasyp jatqan institusionaldyq jaŋǧyru aiasynda Prezident memlekettık rämızderdı ata-baba ösietterımen jäne bolaşaq ūrpaq aldyndaǧy boryşpen bailanystyra otyryp, tarihi sabaqtastyqqa basa nazar audarǧan. Memleket basşysy öz sözınde qazaq maqal-mätelın qosa alǧanda, mädeni-tarihi kodtardy şeber bırıktıretının atap ötken jön. Ol «Tuy bırdıŋ – tübı bır, joly bırdıŋ – jügı bır» degen maqaldy öte oryndy qoldandy. Osylaişa, Prezident Toqaev azamattardyŋ patriottyq sezımderıne jügınıp qana qoimai, sonymen bırge etnikalyq este saqtau tılın saiasi jūmyldyru resursy retınde paidalanady, sonymen bırge qazaqstandyq modeldıŋ inkliuzivtılıgın atap körsettı: «Elımızdegı türlı etnos ökılderı kök bairaqtyŋ astynda tūtasyp, tatu-tättı ömır sürıp jatyr. Bızdıŋ müddemız de, jolymyz da, mūratymyz da – ortaq. Būl – Ädılettı, Qauıpsız ärı Taza Qazaqstandy qūru. Osy bereke-bırlıgımızdı saqtap, nyǧaita bersek, kez kelgen biıktı baǧyndyramyz». Būl etno-konfessiialyq ärtürlılık jaǧdaiynda qoǧamnyŋ bölşektenuıne jol bermeuge jäne bırlıktı nyǧaituǧa baǧyttalǧan maŋyzdy habar. Prezident Qazaqstannyŋ tuyn halyqaralyq qoǧamdastyq moiyndaǧanyn, BŪŪ ştab-päterınde ornatylatynyn jäne sport arenalarynda jäne bıtımgerşılık missiialary barysynda köterıletının atap öttı. Būl mysaldar jahandyq kontekste tudyŋ simvoldyq kapitalizasiiasyn rastau retınde qyzmet etedı. Toqaev atap ötkendei: «Memlekettık rämızder – el maqtanyşy. Eltaŋbamyz, kök Tuymyz ben Änūranymyz är azamattyŋ jüregınen erekşe oryn alady». Būl «rämızder arqyly patriotizm» formulasy jas ūrpaqtyŋ azamattyq adaldyǧyn nyǧaitu qajettılıgı jaǧdaiynda erekşe maŋyzdy. Ūlttyq bıregeilık, älemdık täjıribe körsetkendei, köbınese räsımder, rämızder jäne tarihi jadyny jaŋǧyrtu arqyly qalyptasady. Būl tūrǧyda tudy köteru räsımı tek saltanatty ıs-şaranyŋ ǧana emes, äleumettenu qūralynyŋ, äsırese bolaşaq ofiserler men Otan qorǧauşylarǧa qatysty maŋyzdylyǧyn körsetedı. Prezidenttıŋ memlekettık rämızder men Konstitusiia arasyndaǧy bailanysy erekşe nazar audaruǧa tūrarlyq sözı bar: «Negızgı zaŋ bızdıŋ qoǧam arqa süieitın basty qaǧidattardan tūrady. Konstitusiia arqyly zaŋ men tärtıptıŋ üstemdıgın qamtamasyz etıp, auqymdy özgerısterdı kezeŋ-kezeŋımen qolǧa alyp jatyrmyz. Qazaqstannyŋ ösıp-örkendeuıne ärqaisysymyz üles qosyp kelemız». Osylaişa, rämızder abstraktılı beineler retınde emes, konstitusiialyq tärtıptıŋ vizualdy jäne semantikalyq körınısterı retınde tüsındırıledı. Būl äsırese ädıl Qazaqstandy qūruǧa negızdelgen Prezidenttıŋ reformalyq kün tärtıbı aiasynda maŋyzdy. Eltaŋba, Tu jäne Änūran tek emosionaldy markerlerge ǧana emes, sonymen bırge qūqyqtyq sananyŋ negızıne ainalady. Rämızdermen beinelengen qūndylyqtar jüiesı ädıldıktı, qauıpsızdıktı jäne ekologiialyq tazalyqty qamtidy, Prezident Toqaev qazırgı ūlttyq damudyŋ maqsaty retınde tūjyrymdaityn üş negızgı baǧdardy da atady. «Bızdıŋ müddemız de, jolymyz da, mūratymyz da – ortaq. Būl – Ädılettı, Qauıpsız ärı Taza Qazaqstandy qūru. Osy bereke-bırlıgımızdı saqtap, nyǧaita bersek, kez kelgen biıktı baǧyndyramyz», – dedı Qasym-Jomart Toqaev. Būl üştık Prezidenttıŋ memlekettık basqarudyŋ, äleumettık jauapkerşılıktıŋ jäne ekologiialyq jaŋǧyrtudyŋ jaŋa modelı jönındegı bastamalarynda belgılengen strategiialyq maqsattarǧa säikes memlekettık rämızderdıŋ ideologiialyq mazmūnyn aşady. Memlekettık rämızder – jai ǧana memlekettılıktıŋ atributtary emes, halyqtyŋ tarihyn, armandary men ruhyn beineleitın ūlttyq bıregeilıktıŋ körınısı. Rämızder ūrpaqtardy bırıktıredı, otanǧa qyzmet etuge şabyttandyrady jäne egemendık, bırlık pen ädılettılık qūndylyqtaryn beineleidı. Prezident Qasym-Jomart Toqaev atap ötkendei, rämızder – «täuelsızdıgımızdıŋ qasiettı tūmary» jäne bolaşaq üşın baǧdar. Olardy qūrmetteu men tüsınu azamattyq sananyŋ jetıluınıŋ belgısı ǧana emes, sonymen qatar qazırgı Qazaqstandaǧy ornyqty damu men patriottyq tärbienıŋ negızı bolyp tabylady.Ainūr Baqytjanova
