بۇل ماقالا – قازاقستانداعى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ نە سەبەپتى العاشقى تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى سەنىم مەن سەرپىندى جوعالتىپ، ۋاقىت وتە كەلە وزگەرىستەردىڭ قوزعاۋشى كۇشىنەن ينەرتسيالىق مەحانيزمگە اينالعانىن تۇسىنۋگە جاسالعان تالپىنىس.
ءبىز تىم ۇزاق ۋاقىت بويى «قولمەن باسقارۋ» رەجيمىندە ءومىر ءسۇرىپ كەلەمىز. ستراتەگيالىق ويلاۋدى ۇراندارمەن، جۇيەلىلىكتى ادەمى پرەزەنتاتسيالارمەن الماستىردىق. بۇگىن مەملەكەت الدىندا ناقتى تاڭداۋ تۇر: نە اقىل مەن جاۋاپكەرشىلىككە نەگىزدەلگەن ينتەللەكتۋالدى باسقارۋ جۇيەسىنە قايتا ورالۋ، نە بيۋروكراتيالىق ينەرتسيا باتپاعىنا ءبىرجولا باتىپ قالۋ.
ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ناقتى جانە ايقىن تاپسىرما قويدى — قىسقا مەرزىم ىشىندە جاساندى ينتەللەكت تەحنولوگيالارىن جەدەل جانە اۋقىمدى ەنگىزۋ. بۇل قادام تەك سانگە ىلەسۋ ەمەس، ول زاڭدىلىق: مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ تيىمدىلىگى ەداۋىر تومەندەدى، ال باسقارۋشىلىق شەشىمدەر ءجيى جۇيەلى تالداۋ مەن ۇزاق مەرزىمدى كوزقاراسسىز قابىلدانادى. ايتا كەتۋ كەرەك، ماسەلەلەر كوپ جينالىپ قالعان. قيىندىقتار از ەمەس.
نەگىزگى سەبەپ – باسقارۋ ينستيتۋتتارىنىڭ تيىمدىلىگىنىڭ تومەندەۋى جانە تۇتاستاي العاندا مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندەگى داعدارىس. قازىر ءبىز قايتا-قايتا «قولمەن باسقارۋ» تاسىلىنە جۇگىنۋگە ءماجبۇر بولىپ وتىرمىز. ەگەر 1990-جىلدارى بۇل امال ۋاقىتشا ءارى ءماجبۇرلى شارا بولسا، بۇگىندە ول – جۇيەلىك قاتەلىكتەردىڭ سالدارى.
ءىس جۇزىندە ماقساتتى باسقارۋ – رەسۋرستاردى ءبولۋ ارقىلى باسقارۋعا اينالدى. ياعني، باعدارلامالىق ءىس-شارالارعا قارجى ءبولۋ باستى ولشەمگە اينالىپ، ناقتى ناتيجەلەر مەن ماقساتتارعا باعىتتالعان باسقارۋ مەحانيزمى السىرەدى.
جۇيەلىك قاتەلىكتەر: ەكونوميكادان تسيفرلاندىرۋعا دەيىن
قوعام وزىنە كوپتەن بەرى سۇراق قويۋى كەرەك ەدى: نەگە ءبىزدىڭ باسقارۋ مودەلى سونشالىقتى ءتيىمسىز بولىپ قالدى؟ جاۋاپ ايقىن – ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىن، سالالىق كەشەندەرى مەن وڭىرلەردى جوسپارلاۋ مەن باسقارۋداعى مەملەكەتتىك ءتاسىلدىڭ جوعالۋى.
مەملەكەتتىك ءتاسىل — باسقارۋدىڭ ۇشتىگىنىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتەتىن، ياعني بولجام جاساۋ، جوسپارلاۋ جانە جەكە جاۋاپكەرشىلىك مەحانيزمىن تەڭەستىرەتىن جۇيە — بۇگىنگى تاڭدا بۇزىلعان. شەشىمدەر فراگمەنتارلى تۇردە، سالدارىن تالداماي جانە ۆەدومستۆولار اراسىنداعى ۇيلەستىرۋسىز قابىلدانادى.
مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە قىزمەت اتقارعان تاجىريبەمە سۇيەنىپ، بىرنەشە ماڭىزدى ساباقتاردى اتاپ وتكىم كەلەدى.
ءبىرىنشى ساباق – ەكونوميكانى شىنايى ءارتاراپتاندىرۋدىڭ ءمانىن تولىق تۇسىنبەۋ. ءارتاراپتاندىرۋ دەگەنىمىز – تەك شيكىزاتتىق باعىتتان باس تارتۋ عانا ەمەس، سونىمەن قاتار جاڭا سالالاردى دامىتۋ ارقىلى ەكونوميكانى كەڭىنەن جاڭعىرتۋ. بۇل – IT, كرەاتيۆتى يندۋستريالار، «جاسىل» تۋريزم، اگروتەحنولوگيالار سەكىلدى جاڭا باعىتتاردى ىلگەرىلەتۋدى دە قامتيدى.
ەكىنشى ساباق – شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قارقىندى دامىتۋعا جانە ونى شىنايى قولداۋعا ۋاكىلەتتى ورگاندار تاراپىنان جەتكىلىكتى كوڭىل بولىنبەۋى. شاعىن جانە ورتا بيزنەس – يننوۆاتسيانىڭ باستاۋى، الەۋمەتتىك تۇراقتىلىقتىڭ كەپىلى. ەگەر كاسىپكەرلىك ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ وزەگىنە اينالماسا، رەفورمالار تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى بوس اڭگىمە بولىپ قالا بەرەدى.
الەۋمەتتىك ادىلەت ساباعىن دا ەسكەرۋ ماڭىزدى. ول الەۋمەتتىك ساياساتتى جاقسارتۋدى، از قامتىلعاندارعا باعىتتالعان كومەك كورسەتۋدى، سونداي-اق ءبىلىم بەرۋ مەن دەنساۋلىق ساقتاۋ سالالارىنا جەتكىلىكتى ينۆەستيتسيا سالۋدى قاراستىرادى، بۇل اقىرىندا ادامي كاپيتالدىڭ ءوسۋ ساپاسىنا اسەر ەتەدى. ساباق مىنادا: ادىلەتتى الەۋمەتتىك ساياساتسىز ەشبىر مەملەكەت تۇراقتى بولا المايدى.
سونىمەن بىرگە زاڭ ۇستەمدىگى مەن جەمقورلىققا قارسى كۇرەسسىز تۇراقتى ەكونوميكالىق وسىمگە قول جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. ساباق مىنادا: قۇقىقتىق مەملەكەت — ەكونوميكانىڭ ۇزاق مەرزىمدى جانە تۇراقتى دامۋىنىڭ نەگىزى ەكەنى تۇسىنىكتى بولۋى قاجەت.
ماڭىزدى اسپەكت — جۇمىسپەن قامتۋدىڭ ءوسۋى جانە وڭىرلەردىڭ تەڭگەرىمدى دامۋى. بۇگىنگى كۇنى وڭىرلەر اراسىنداعى ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى مەن جۇمىسپەن قامتۋ بويىنشا الشاقتىق سوزىلمالى سيپاتتا ساقتالۋدا. ساباق مىنادا: وڭىرلىك ساياسات تەپە-تەڭدىك نۇكتەسىنە جەتپەي تۇرعاندا، ەكونوميكالىق ءوسىم تۇراقسىز بولادى.
قازاقستان سەكىلدى دامۋشى مەملەكەت ءۇشىن تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتىنى ەنگىزۋ – تيىمدىلىكتى جانە باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋدىڭ ماڭىزدى تەتىگى. الايدا ءبىر نارسەنى انىق ءتۇسىنۋىمىز كەرەك: تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكت ادام اقىلىن الماستىرا المايدى! بۇل – تەك قۇرال، ال ونى ءتيىمدى پايدالانۋ ءۇشىن كاسىبي، اناليتيكالىق ويى بار باسشىلار قاجەت. ساباق مىنادا: تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكتتى باسقارۋشىلار ءۇشىن دايىن جانە نەگىزدەلگەن شەشىمدەر بەرەتىن پاناتسەيا نەمەسە «كوكتەن تۇسكەن بەرەكە» رەتىندە قابىلداماۋ قاجەت.
وسى جانە وزگە دە ساباقتار بۇگىنگى كۇنى ۇكىمەتتىڭ، ياعني اتقارۋشى ورگاننىڭ، پارلامەنتتىڭ، ياعني زاڭ شىعارۋشى ورگاننىڭ جانە قوعامدىق كەڭەستەردىڭ ەرەكشە باقىلاۋىندا بولۋى ءتيىس دەپ ويلايمىن.
كادرلىق داعدارىس: كاسىبي شەبەرلىك ەمەس، ادالدىققا باسىمدىق بەرۋ
مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىنىڭ باستى وسال تۇسى – كادرلىق داعدارىس. باسقارۋشىلاردىڭ كاسىبيلىگى كورسەتىلىمدىك ادالدىقپەن اۋىستىرىلعان. كەز كەلگەن جەردە بولاشاق جەتەكشىلەر ناقتى جاۋاپكەرشىلىك ساتىلارىنان وتكەن «تومەننەن جوعارىعا» كادرلاردى دايارلاۋ جۇيەسى جويىلعان.
كادر ساياساتىن جاڭارتۋ جولىندا باسقارۋشىلىق قابىلەتى ءالى قالىپتاسپاعان جاس ماماندارعا ارتىقشىلىق بەرۋ ءتاسىلى ءتيىمسىز بولدى. ناتيجەسىندە كادرلىق ساياسات دامۋدىڭ قوزعاۋشى تەتىگى ەمەس، فورمالدى تاعايىنداۋلار قۇرالىنا اينالدى.
2021 جىلى اقپان ايىندا پرەزيدەنت جارلىعىمەن مەملەكەتتىك باسقارۋدى دامىتۋدىڭ 2030 جىلعا دەيىنگى تۇجىرىمداماسى بەكىتىلدى. كونتسەپتسيا كلاسسيكالىق باسقارۋ تەورياسىنىڭ ءداستۇرلى قاعيداتتارىنا سايكەس كەلەدى. سونىمەن بىرگە، قازىرگى جاعداي بار تاجىريبەنىڭ جاريالانعان ماقساتتار مەن مىندەتتەرگە سايكەس كەلمەيتىنىن كورسەتەدى. ىسكە اسىرۋدىڭ ءالسىز جاقتارىن مىنالار دەپ بەلگىلەۋگە بولادى: ماقساتتار مەن تاجىريبە اراسىنداعى فورمالدىلىق پەن الشاقتىق، بيلىك دەڭگەيلەرى اراسىنداعى ۇيلەستىرۋدىڭ جەتكىلىكسىزدىگى، بيۋروكراتيالىق ينەرتسيا، جۇيەلى ترانسفورماتسياسىز تسيفرلاندىرۋ، سىبايلاس جەمقورلىققا قارسى اسپەكت.
ناتيجەسىندە، كونتسەپتسيا ماقساتتارى مەن مىندەتتەرىنىڭ ناشار ورىندالۋى نەمەسە ورىندالماۋى سەبەپتەرىن تالداۋدىڭ جوقتىعى مەن باقىلاۋ ساپاسىنىڭ تومەندەۋى ناتيجەسىندە ناقتى سەرپىلىس بايقالماعان دەپ ايتۋعا بولادى.
مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ تاپسىرمانى باقىلاۋدان الۋ ءۇشىن رەسمي نەگىز بولىپ تابىلاتىن قۇجاتتار رەتىندە مەموراندۋمداردى پايدالانۋدىڭ ادەتكە اينالعان تەرىس تاجىريبەسى جويىلعان جوق. ادامدار «بوس دەكلاراتسيالار مەن شەكسىز «جارقىن بولاشاق» پرەزەنتاتسيالارىنان» شارشاعان. ورتالىق اتقارۋشى ورگانداردىڭ العاشقى باسشىلارى ۇكىمەت قۇرامىنداعى ءبىر كوماندا بولا تۇرا، ءبىر-بىرىمەن تۇسىنىستىك مەموراندۋمدارىن قالاي قول قوياتىنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
مەملەكەتتىك باسقارۋدىڭ السىزدىگىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى – شەشىم قابىلداۋدا جۇيەلىلىكتىڭ بولماۋى. بۇل جاعدايدىڭ سەبەبى — سوڭعى 20 جىل بويى ۇكىمەتتىڭ ءوزىنىڭ ناقتى ستراتەگيالىق نەمەسە جەدەل ءىس-قيمىل باعدارلاماسىنىڭ بولماۋى. ۇكىمەت ءوزىنىڭ باعدارلاماسى رەتىندە سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيانىڭ باعدارلاماسىمەن بىرگە جولداۋدى ىسكە اسىرۋ بويىنشا جالپىۇلتتىق جوسپاردى ەسەپتەيدى. الايدا مۇنداي جوسپار تەك ۇكىمەتتىڭ ورىنداۋعا مىندەتتى قىسقا مەرزىمدى وپەراتيۆتىك تاپسىرمالار مەن مىندەتتەردى عانا انىقتايدى. ياعني، بۇگىنگى كۇنى جۇيە ستراتەگيادان ناتيجەگە ەمەس، تاپسىرمادان تاپسىرماعا ءومىر سۇرۋدە.
پارادوكس: باسقارۋ بار، بىراق باسقارۋشىلىق جوق
بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەن باسقارۋدىڭ بۇرىنعى سالماقتى ءتيىمدى جۇيەسى مەملەكەتتىك، ۆەدومستۆولىق جانە ايماقتىق باعدارلامالاردىڭ جيىنتىعىنا دەيىن قىسقاردى، ولار جيىرما جىلدان استام ۋاقىت بويى مەنەدجمەنت باسقارۋدان بەلگىلى ءبىر باسقارۋشىلىق پاناتسەيا رەتىندە قابىلدانا باستادى – ولار بۇكىل باسقارۋشىلىق سۋبەكتىنى قامتۋى مۇمكىن باعدارلامانى ازىرلەۋ جەتكىلىكتى دەيدى.
الايدا جوبالىق باسقارۋ قاعيداتىنا كوشۋ مەملەكەتتىك باعدارلامالاردان باس تارتىپ، ونىڭ ورنىنا ونداعان ۇلتتىق جوبالار قابىلداۋعا اكەلدى. وسىنىڭ ءبارى قر ستراتەگيالىق جوسپارلاۋ جانە رەفورمالار اگەنتتىگى (سجرا) قىزمەتى جوسپارلاۋ جۇيەسىن ساپالىق تۇرعىدان كۇشەيتە الماعانىن ايعاقتايدى.
ال ۇلتتىق ستاتيستيكا بيۋروسى (ۇسب) – ستاتيستيكا سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتتى قالىپتاستىرۋ مەن ىسكە اسىرۋعا جاۋاپتى ۋاكىلەتتى ورگان. سجرا-نىڭ ۆەدومستۆولىق ورگانى بولىپ تابىلاتىن ۇسب 2023–2025 جىلدارداعى ينفلياتسيانى دۇرىس باعالاماۋعا تىكەلەي قاتىسى بار. بۇل رەسمي ستاتيستيكاعا سەنىمدى تومەندەتىپ، ماكروەكونوميكالىق جوسپارلاۋدىڭ دۇرىستىعىنا جانە دۇرىس شەشىمدەر قابىلداۋعا كەدەرگى كەلتىرەدى.
ايتا كەتۋ قاجەت، سجرا-نىڭ ۆەدومستۆولىق باعىنىسىنا وتۋىمەن، وتاندىق عىلىمي-ساراپتامالىق قاۋىمداستىق پىكىرىنشە، ۇسب بۇرىنعى اناليتيكالىق تاۋەلسىزدىك دەڭگەيىن، ساپالى قىزمەتتى جانە ستاتيستيكالىق اقپاراتتى كەڭ قامتۋ مەن قولجەتىمدىلىك ءپرينتسيپىن جوعالتتى. بۇل ونىڭ قىزمەتى تولىقتاي مەملەكەت قاراجاتى ەسەبىنەن جۇرگىزىلۋىنە قاراماستان ورىن الدى.
ۇلتتىق ەكونوميكا مينيسترلىگى (ۇەم), سونداي-اق قارجى مينيسترلىگى مەن ۇسب، سوڭعى ەكى جىلدا سالىق تۇسىمدەرىنىڭ بولجامدارىن ءدال جوسپارلاماعانى ءۇشىن جاۋاپتى. ماسەلەن، 2023 جىلى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەت بويىنشا سالىق تۇسىمدەرىنىڭ جوسپارى 9,6% قاتەلىكپەن، ال كورپوراتيۆتىك تابىس سالىعى (كتس) 21% نەمەسە 1,1 ترلن تەڭگەگە ارتىق جوسپارلانعان.
2024 جىلى ايىرماشىلىق بۇدان دا ۇلكەن بولدى — بولجام مەن ناقتى ءتۇسىم اراسىنداعى ايىرما 3,5 ترلن تەڭگە نەمەسە 21,9%-دى قۇرادى. قوسىلعان قۇن سالىعى (ققس) بويىنشا قاتە – 29,5%، كتس بويىنشا – 23,9% بولدى.
جوعارى ينفلياتسيا حالىق تابىسىن ازايتىپ، ەكونوميكالىق ءوسىمنىڭ تيىمدىلىگىن تومەندەتەدى. ۇلتتىق بانكتىڭ 2025 جىلى ينفلياتسيانى 7,5–9,5%-دان 5,5–7,5% دەڭگەيىنە باياۋلايدى دەگەن بولجامى اقتالمادى. ايقىن، مۇنداي ەلەۋلى قاتەلىكتەر قارجى مينيسترلىگىنىڭ تىكەلەي ەسەپتەۋ قاتەلىكتەرىنە قاتىستى ەمەس، ولار ەكونوميكالىق ءوسىم قارقىنىن دۇرىس باعالاماۋدىڭ سالدارىنان تۋىندايدى.
ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى (ينستيتۋت) – قازاقستان ەكونوميكاسىن دامىتۋ سالاسىندا عىلىمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىمەن اينالىسىپ، ۇەم-گە باعدارلامالار، ستراتەگيالار جانە ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى ماكروەكونوميكالىق بولجامداردى ازىرلەۋدە ساراپتامالىق-تالدامالىق قولداۋ كورسەتەدى.
ۇەم-نە تاۋەلدى اكتسيونەرلىك قوعامى رەتىندە ينستيتۋت ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق ساياساتىنا عىلىمي-تالدامالىق قولداۋ كورسەتۋمەن جاۋاپتى. بۇل جۇمىستىڭ ەڭ ماڭىزدى ەلەمەنتى رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتى قالىپتاستىرۋ كەزىندە ماكروەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردى بولجاۋدى عىلىمي-ادىستەمەلىك سۇيەمەلدەۋدى قامتۋى ءتيىس.
الايدا، 2005–2010 جىلدارى جاعىمسىز تاجىريبە قالىپتاستى: مەملەكەتتىك ورگاندارعا ادىستەمەلىك نۇسقاۋلار ازىرلەۋدىڭ ورنىنا ينستيتۋت كەرىسىنشە ۇسب-نان بەكىتىلگەن ادىستەمەلەردى ءپاسسيۆتى تۇردە قابىلداۋشىعا اينالدى جانە قارجىلىق-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەردىڭ ستاتيستيكاسى مەن بولجامدارىنداعى جينالعان قاتەلىكتەردى جويۋ ءۇشىن سۇزگى قىزمەتىن اتقارا الماي كەلۋدە.
عىلىم جانە جوعارى ءبىلىم مينيسترلىگىنىڭ (عجبم) قاراماعىنداعى ەكونوميكا ينستيتۋتى ەكونوميكا سالاسىندا ىرگەلى جانە قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزەدى، الماتى قالاسىندا ورنالاسقان جانە استانا قالاسىندا فيليالى – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى بار.
عجبم عىلىم كوميتەتىنىڭ ۆەدومستۆولىق باعىنىسىندا بولا وتىرىپ، اتالعان ينستيتۋت ۇكىمەتتىڭ ەكونوميكالىق بلوگىنىڭ ناقتى قىزمەتىنە جاناما تۇردە قاتىسى بار.
وسىلايشا، ءۇش ورتالىق اتقارۋشى ورگان مەن ەكى عىلىمي ينستيتۋتقا يە بولا تۇرا، مەملەكەت ەكونوميكا ءوسىمىنىڭ ورتا جانە ۇزاق مەرزىمدى كەزەڭگە ارنالعان عىلىمي نەگىزدەلگەن بولجامىنا عانا ەمەس، ءتىپتى اعىمداعى بيۋدجەتتىك جوسپارلاۋ كەزەڭىنە قاتىستى ناقتى قارجىلىق-ەكونوميكالىق كورسەتكىشتەرگە دە يە ەمەس. ولاردىڭ ءوزارا ءىس-قيمىلى سينەرگيا بەرمەيدى، بۇل – باسقارۋسىز باسقارۋدىڭ پارادوكسى بولىپ تابىلادى.
ماسەلەنىڭ مانىنە نازار اۋدارۋ ءۇشىن قايتا ايتا كەتۋ كەرەك: ەكونوميكالىق بلوكتىڭ ەڭ ۇلكەن «تەرىس» جاقتارىنىڭ ءبىرى — ەكونوميكا ساياساتىن يندۋستريالىق-يننوۆاتسيالىق نەگىزدە ءارتاراپتاندىرۋدى جۇزەگە اسىرۋداعى بىرىزدىلىكتىڭ بولماۋى. مەملەكەتتىك باعدارلامالار قابىلدانىپ، مەرزىمىنەن بۇرىن «ورىندالعانىمەن»، ولاردىڭ ناقتى تۇپكى ناتيجەسى بايقالمايدى. مۇنىڭ ەكى نەگىزگى سەبەبى بار: بىرىنشىدەن — وسى جانە وزگە دە قۇجاتتاردىڭ جوبالانۋعا دەيىنگى كەزەڭدە عىلىمي-ادىستەمەلىك جانە ساراپتامالىق-تالدامالىق تۇرعىدان جەتكىلىكتى دەڭگەيدە دايىندالماۋى; ەكىنشىدەن — ولاردىڭ ورىندالۋىن ءتيىمدى باقىلاۋ جانە قاجەت تۇزەتۋلەردى جەدەل ەنگىزۋ ءۇشىن مونيتورينگتىڭ جوقتىعى.
اۋىل شارۋاشىلىعى باعىتىنداعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىنىڭ ءتيىمدى جۇمىس ىستەۋى ماسەلەسى بولەك تۇر. ولاردىڭ قىزمەتى جالپى العاندا جەتى قۇلىپتىڭ ار جاعىندا قالىپ قويعانداي. ەكونوميكالىق جانە اگرارلىق باعىتتاعى ينستيتۋتتاردى بىرىكتىرىپ، مەملەكەتتىك ورگاندارعا تاۋەلسىز، ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق دامۋىنا ارنالعان جۇيەلى عىلىمي-زەرتتەۋ ساراپتامالىق-تالداۋ ينستيتۋتىن قۇرىپ، ونى تىكەلەي ۇكىمەتكە باعىندىرۋ ۋاقىتى كەلگەن شىعار؟
ىزگى نيەتتى وقىرمان بۇل سىننىڭ تۇلعالارعا ەمەس، ينستيتۋتتىق دەڭگەيگە باعىتتالعانىن تۇسىنەدى دەپ ۇمىتتەنەمىن.
ويسىز تەحنووپتيميزم
قازاقستاندا قاۋىپتى ەلەس تامىر جايىپ كەلەدى — ياعني تسيفرلاندىرۋ مەن جاساندى ينتەللەكت وزدىگىنەن باسقارۋ سالاسىنداعى ماسەلەلەردى شەشەدى دەگەن سەنىم قالىپتاسۋدا. ولار كوبىنەسە تيىمدىلىكتى ارتتىرۋ قۇرالى ەمەس، ءوز الدىنا ماقسات رەتىندە قابىلدانادى. ناتيجەسىندە «اقىلدى پلاتفورمالار» مەن «تسيفرلاندىرۋ جوبالارى» ينستيتۋتتار مەن باسقارۋ ويلاۋ جۇيەسىن تۇبەگەيلى رەفورمالاۋدىڭ ورنىن باسقانداي، تەحنولوگيالىق پروگرەسس ەلەسىن تۋدىرادى.
مۇنداي ءتاسىل ەسكى باسقارۋ داعدىلارى ساقتالىپ قالعان «ساندىق فاسادتى» قالىپتاستىرادى: شەشىمدەر ينەرتسيا بويىنشا، سالدارلارىن تالداماي جانە ۆەدومستۆولار اراسىنداعى ۇيلەستىرۋسىز قابىلدانادى. كورىپ وتىرعانىمىزداي، تەحنولوگيالىق ينفراقۇرىلىمنىڭ دامۋى باسقارۋشىلاردىڭ ستراتەگيالىق ويلاۋ جانە دەرەكتەرمەن جۇمىس ىستەۋ قابىلەتىنەن جىلدامىراق ءجۇرىپ جاتىر.
ناتيجەسىندە ەل مىناداي پارادوكسقا تاپ بولدى: تەحنولوگيا بار – ال باسقارۋ جوق. قاتە بولجامدار، بۇرمالانعان ستاتيستيكا مەن فورمالدى ەسەپتەر تالداۋدىڭ ورنىنا تسيفرلاندىرۋدىڭ سىرتقى «كورىنىستەرىن» قويۋدىڭ سالدارىنا اينالدى. زياتكەرلىك مازمۇنسىز تەحنولوگيالار مەن دەرەكتەر جينالىپ، بىراق ناتيجەگە جۇمىس ىستەمەيتىن جاڭا بيۋروكراتيا تۇرىنە اينالۋدا.
باسقارۋشىلىق جاڭعىرۋدىڭ بەس قادامى
جوعارى مىنبەرلەردەن قانشا ايتىلعانىمەن، جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتتىڭ ناقتى كورىنىسى ازىرگە بايقالمايدى. بۇل جاعدايدى ءبىر ساتتە تۇزەتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى بيۋروكراتيالىق جۇيەنىڭ ينەرتسياسى ونداعان جىلدار بويى جينالىپ كەلگەن. الايدا ءدال قازىر دەكلاراتسيالاردان باسقارۋدى زياتكەرلىك تۇرعىدا قايتا قۇرىلىمداۋعا كوشۋ قاجەتتىلىگى تۋىنداپ وتىر.
1990-جىلدارداعى تاجىريبە كورسەتكەندەي، شەشۋشى رەفورمالاردى رەسمي شەنەۋنىكتەر ەمەس، جۇيەدەن تىس ساراپشىلار مەن ەكونوميستەر — اناليتيكالىق ويلاۋ قابىلەتى بار، عىلىمي ءتارتىپ پەن جاۋاپكەرشىلىككە يە ادامدار جۇزەگە اسىرعان.
ستراتەگيالىق بولجاۋ ساپاسىن جانە باسقارۋشىلىق شەشىمدەردىڭ ۇيلەسىمدىلىگىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، مەنىڭ ويىمشا، وسى كەزەڭدە ستراتەگيالىق بولجاۋ مەن مەملەكەتتىك شەشىمدەردى باعالاۋ ءۇشىن وبەكتيۆتى جانە تاۋەلسىز عىلىمي نەگىزدەلگەن بازانى قالىپتاستىرۋعا قول جەتكىزۋىمىز قاجەت.
وسى ماقساتتا مىنالار قاجەت:
• بولجامدار مەن ستراتەگيالارداعى جۇيەلىك قاتەلىكتەردىڭ سەبەپتەرىن تالداۋ;
• مەملەكەتتىك ينستيتۋتتاردىڭ تيىمدىلىگىنە تاۋەلسىز باعالاۋ جۇرگىزۋ;
• مەملەكەتتىك قۇرىلىمدارداعى ادامي كاپيتال ساپاسىن ارتتىرۋ جونىندە شارالار ازىرلەۋ;
• وڭىرلەردىڭ تەڭگەرىمىن قامتاماسىز ەتۋ جانە حالىقارالىق رەسۋرستاردى تارتۋ ماقساتىندا جۇيەلى شارالار مەن شەشۋ جولدارىن ۇسىنۋ، ويتكەنى وڭىرلەر ءالى دە ءوز شەكارالارى اياسىندا وقشاۋلانعان كۇيىندە قالىپ وتىر;
• دامۋ ينستيتۋتتارى، بيزنەس جانە كۆازيمەملەكەتتىك سەكتور اراسىنداعى ءوزارا ءىس-قيمىلدى ۇيلەستىرۋ ءۇشىن قارجىلىق-تەحنولوگيالىق تەتىكتەردى ازىرلەۋ.
جوعارىدا ايتىلعاندارعا سۇيەنە وتىرىپ، باسقارۋشىلىق جاڭعىرۋعا بەس قادام جاساۋ ورىندى دەپ ەسەپتەيمىن:
1) ستراتەگيالىق جوسپارلاۋدى مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ نەگىزى رەتىندە قايتارۋ;
2) مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ قوعامدىق بىرلەستىكتەر مەن ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدارمەن جۇمىسىن كۇشەيتۋ;
3) كادرلىق ساياساتتى قايتا قۇرۋ — ادالدىقتان كاسىبي شەبەرلىككە كوشۋ;
4) شەشىمدەر قابىلداۋدا عىلىم مەن ساراپتامانىڭ ءرولىن كۇشەيتۋ;
5) تسيفر تەك قۇرال بولىپ تابىلاتىن، ال ينتەللەكت – قوزعاۋشى كۇش بولاتىن زياتكەرلىك مەملەكەت قۇرۋ.
زياتكەرلىك باتىلدىق ۋاقىتى
تاۋەلسىز زياتكەرلىكتىڭ يادروسى جوق بولسا، مەملەكەتتىك باسقارۋ ينەرتسيانىڭ تۇتقىنىندا قالا بەرەدى. جۇيەنى رەفورمالاۋ ۇرانداردان ەمەس، باسقارۋشىلاردىڭ اناليتيكالىق ادالدىعى مەن كاسىبي قۇزىرەتتىلىگىن قالپىنا كەلتىرۋدەن باستالۋى ءتيىس. بىزگە تەك تسيفرلاندىرۋ ەمەس، بيلىكتىڭ ينتەللەكتۋاليزاتسياسى قاجەت — ياعني شابلون بويىنشا باسقارۋدان تالداۋ ارقىلى باسقارۋعا كوشۋ.
قازاقستان سول شەكاراعا جەتتى، وندا ەسكى مەحانيزمدەر ەندى جۇمىس ىستەمەيدى، ال جاڭا مەحانيزمدەر ءالى قالىپتاسپاعان. ەلگە تەك «تسيفرلىق مەملەكەت» ەمەس، ويلايتىن مەملەكەت قاجەت — شەشىمدەر تالداۋ، جاۋاپكەرشىلىك، ءبىلىم جانە سەنىمدى ستاتيستيكا نەگىزىندە قابىلداناتىن مەملەكەت. شىنايى جاڭعىرتۋ جاڭا قۇجاتتار مەن ينستيتۋتتاردان ەمەس، ويلاۋ ساپاسىنىڭ جاڭا دەڭگەيىنەن باستالادى.
بۇگىن زياتكەرلىك باتىلدىق، كاسىبيلىك جانە جۇيەلىلىك ۋاقىتى كەلدى — بۇل ارقاشان كۇشتى مەملەكەتتى فورمالدى باسقارىلاتىن مەملەكەتتەن ەرەكشەلەتەتىن قاسيەتتەر.
ولاي بولماعان جاعدايدا، ءبىز مىندەتتى تۇردە كلاندىق ەكونوميكا مەن وليگوپوليالىق ۇستەمدىك باتپاعىنان، سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ قويۋ لايىنان شىعا المايمىز. ال بۇل، ءوز كەزەگىندە، مەملەكەتكە قاجەتتى كولەمدە الەۋمەتتىك باعدارلامالاردى قولداۋعا مۇمكىندىك بەرەتىن مىقتى، باسەكەگە قابىلەتتى ەكونوميكانى قالىپتاستىرۋعا جول بەرمەيدى.
ەدىل مامىتبەكوۆ
قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ جانىنداعى سەناتورلار كەڭەسىنىڭ مۇشەسى
ەسكەرتۋ: اۆتوردىڭ كوزقاراسى رەداكتسيا كوزقاراسىن بىلدىرمەيدى
