قازاقستاننىڭ بىرنەشە قالاسىندا – الماتى، قاراعاندى، اقتوبە جانە اقسايدا – جەرگىلىكتى بيلىك وكىلدەرى قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالعان بەيبىت شەرۋ وتكىزۋگە رۇقسات بەرمەدى، دەپ حابارلايدى “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالى قازتاگ اگەنتتىگىنە سىلتەپ.
قاراعاندى قالاسىنىڭ اكىمدىگى جەرگىلىكتى بەلسەندىنىڭ وتىنىشىنە بەرگەن جاۋابىندا:
«31 مامىر كۇنى جوسپارلانعان بەيبىت شەرۋ وتكىزۋگە رۇقسات بەرىلمەيدى، سەبەبى وسى ۋاقىت ارالىعىندا ارنايى بولىنگەن ورىنداردا باسقا دا رەسمي، مادەني، ويىن-ساۋىق، سپورتتىق جانە وزگە دە ءىس-شارالار جوسپارلانعان، سونداي-اق قۇرىلىس-مونتاج جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى»، – دەپ كورسەتىلگەن.
الماتى قالاسىندا بەرىلگەن ەكى ءتۇرلى ورىنعا قاتىستى ەكى وتىنىشكە دە اكىمدىك شەرۋ وتكىزۋگە ەشقانداي سەبەپسىز رۇقسات بەرمەگەن. اقساي قالاسىندا دا سەبەپ تۇسىندىرىلمەي، باس تارتىلعان. سونىمەن قاتار، ءوتىنىش بەرگەن ازاماتقا ءوز بەتىنشە شەرۋگە شىققان جاعدايدا نەمەسە بەيبىت جيىن ۇيىمداستىرعانى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك قاراستىرىلعانى ەسكەرتىلگەن.
اقتوبەدە اكىمدىك 31 مامىر كۇنى جوسپارلانعان اباتتاندىرۋ جۇمىستارىن العا تارتىپ، شەرۋگە رۇقسات بەرمەدى. ەگەر تۇرعىن بۇل شەشىممەن كەلىسپەسە، جوعارى تۇرعان ورگانعا نەمەسە سوتقا جۇگىنۋىنە بولاتىنى ايتىلعان.
بۇعان دەيىن استانا، وسكەمەن، شىمكەنت، پاۆلودار، پەتروپاۆل، ورال جانە سەمەي قالالارىندا دا ازاماتتىق بەلسەندىلەردىڭ ءدال وسىنداي مازمۇنداعى وتىنىشتەرى قاناعاتتاندىرىلماعان. قايسىبىر وڭىرلەردە سەبەپ رەتىندە رەگلامەنتتىڭ كورسەتىلمەۋى نەمەسە ورىننىڭ بوس ەمەستىگى اتالعان. كەي قالالاردا اكىمدىكتەر ەشقانداي تۇسىنىكتەمەسىز جازباشا تۇردە باس تارتقان. كەيبىر ءوتىنىش بەرۋشىلەرگە 15 تاۋلىككە دەيىنگى اكىمشىلىك قاماۋعا الۋ قاراستىرىلعانى جونىندە ەسكەرتۋ دە جاسالعان.
بۇعان دەيىن قاراعاندىدا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ ماقساتىندا شەرۋگە شىعاتىنىن جاريالاعان بەلسەندىگە سوت 15 تاۋلىككە اكىمشىلىك قاماۋ جازاسىن قولدانعان. سوت ونىڭ ارەكەتىن «بەيبىت جيىنداردى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ ءتارتىبىن بۇزۋ» دەپ تانىعان.
كەڭەستىك كەزەڭدەگى قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جۇيەلى، جاپپاي جانە جوسپارلى تۇردە جۇرگىزىلدى. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيادان باستاپ كۋلاكتار مەن ءتۇرلى ەتنوستاردىڭ وكىلدەرىنە دەيىن – سونىڭ ىشىندە قازاقتار دا – ۇشىرادى. 1937–1938 جىلدارى، ياعني «ۇلكەن تەررور» كەزىندە، قازاق كسر-دە 58-باپ (كونتررەۆوليۋتسيالىق ارەكەت) بويىنشا 120 مىڭعا جۋىق ادام تۇتقىندالدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى – قازاقتار. كوپ جاعدايدا ولارعا قىسقا مەرزىمدە ۇكىم شىعارىلىپ، اتۋ جازاسى قولدانىلعان. سونىمەن قاتار، قازاقستانعا جۇزدەگەن مىڭ نەمىس، پولياك، كورەي جانە وزگە دە ۇلت وكىلدەرى ماجبۇرلەپ قونىس اۋدارىلدى. قازاقتاردىڭ ءوزى دە كەڭەستىك بيلىككە قارسى ارەكەت جاسادى دەپ ايىپتالىپ، جەر اۋدارىلعان.
ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى، ساياسي وپپوزيتسيانى جانە «باي-كۋلاكتاردى» جويۋعا ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ، بۇل قازاق حالقىنىڭ مادەني جانە ساياسي ەليتاسىنىڭ جويىلۋىنا الىپ كەلدى. ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن جىلدارى قازاقستانداعى لاگەرلەرگە 5 ميلليوننان استام ادام ايدالدى. بۇل – كەڭەستىك بيلىكتى نىعايتۋ جانە كەز كەلگەن ەركىن ويدى باسۋ ماقساتىنداعى اۋقىمدى تەررور ساياساتىنىڭ ءبىر بولىگى بولدى.
1932–1933 جىلدارداعى اشارشىلىق – قازاقستان تاريحىنداعى ەڭ الاپات قاسىرەت. بۇل كەزەڭدە 2,3 ميلليوننان 4 ميلليونعا دەيىن قازاق اشتىقتان قازا تاپقان. اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرى – كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، استىق پەن مالدى تارتىپ الۋ، كوشپەلى ءومىر سالتىنان وتىرىقشىلىققا ماجبۇرلەپ كوشىرۋ. ناتيجەسىندە ەلدە جاپپاي اشتىق ورناپ، كەي وڭىرلەردە ادامدار كاننيباليزمگە دەيىن بارعان.
1997 جىلى قازاقستاندا 31 مامىر – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى بولىپ جاريالاندى. ال 2012 جىلى وسى كۇنى ەل استاناسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش ورناتىعان ەدى.
