27 قىركۇيەك - الاش ارىسى ءاليحان بوكەيحان اتىلعان قارالى كۇن. جۋرناليست زارينا اشىربەك باستاعان قاراعاندى جاستارى تىڭ باستاما كوتەرىپ، ەل تاريحىندا تۇڭعىش رەت ءاليحان بوكەيحاننىڭ تۋعان جەرى قاراعاندى وبلىسى، اقتوعاي اۋدانى، جەكەجال قىستاعىندا ء"اليحان ارۋاعىنا تاعزىم" اتتى ەسكە الۋ شاراسىن ۇيىمداستىرىپ، بابا رۋحىنا قۇران باعىشتاپ، قۇربان شالىپ، اس بەردى. وسىنداي جاس ۇرپاققا بەرەر تاعىلىمى مول، بۇرىن-سوڭدى بولماعان تاريحي شارانىڭ جوعارى دەڭگەيدە وتۋىنە اتسالىسىپ، جاستارعا الاش ارىسىنىڭ بولمىسىن جاڭا قىرىنان تانىتىپ، ۇلت كوسەمى جايلى تىڭ دەرەكتەر كەلتىرىپ، كىندىك قانى تامعان قاسيەتتى مەكەن - اقتوعاي اۋدانى تۋرالى مول ماعلۇماتتارمەن بولىسكەن ء"اليحاننىڭ شىراقشىسى" اتانعان ءاليحانتانۋشى، ولكەتانۋشى، دالا اكادەميگى تۇڭعىشباي مۇقان ارنايى Adyrna.kz پورتالىنا قازاقستاندا العاش رەت وتكىزىلگەن اتالمىش شارا تۋرالى تولعانىسقا تولى ويلارىمەن ءبولىسىپ، ءاليحان بوكەيحان جايلى عاجاپ ەستەلىكتەرىن بايانداپ بەردى.
ۇلتىمىزدىڭ ازاتتىعى جولىنداعى ازاماتتىق ار-وجداننىڭ تۇنىعىن، ءور نامىستىڭ وت جالىندى كۇش قۋاتىن، مۇقالمايتىن مىنەز بەن تاباندى كوزقاراستاردىڭ قاھارلى قارۋىن قازاققا دەربەس ۇلتتىق اۆتونوميا اپەرۋگە ارناعان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جانقيارلىق، تاباندى، ساياسي كۇرەس جولىنان ىزدەۋىمىز كەرەك. جوشىنىڭ ۇرپاقتارى: XIII عاسىردا «التىن وردانى» قۇرعان باتۋحاننىڭ ءىزىن جالعاعان، قاھارمان ءاليحاننىڭ باسقارۋىمەن ازاتتىق پەن دەموكراتيانىڭ ساياسي جولىن تاڭداعان الاشتىقتار، XX- عاسىردا «الاش وردانى» جاريالادى.
سول ءساتتى الاش ارىسى ءالىمحان ابەۋۇلى «دۇنيەگە الاش اۆتونومياسى كەلىپ، ازان شاقىرىلىپ، ات قويىلدى. التى الاشتىڭ باسىنا اق وردا تىگىلىپ، الاش تۋى كوتەرىلدى» دەپ جازعان ەكەن.
وسى ەكى الىپتىڭ دا ارقانىڭ زاڭعار تاۋى اقسوراڭنىڭ ەكى يىعىندا تۋعان اقتوعايدىڭ ءتول پەرزەنتتەرى ەكەندىگى توقىراۋىن توپىراعىنىڭ كيەسىنەن بولار. ەڭ الدىمەن اۆتونوميا قۇرايىق، سودان سوڭ تاۋەلسىزدىككە دە جەتەمىز دەگەن الاشتىقتاردىڭ ۇرانى - ۇلت ازاتتىعىنا ارنالدى. وكىنىشكە قاراي، ولاردىڭ بارلىعى دا ۇلت تاعدىرى ءۇشىن ارپالىسىپ ءجۇرىپ، ءوز يدەيالارىنىڭ قۇرباندارى بولدى. قازاقتى ءوز الدىنا دەربەس ەل قىلامىز دەپ كۇرەسۋمەن ايداۋدا ازاپتالىپ، اتىلىپ، مۇردەلەرى كۇلگە اينالعان ارىستاردىڭ رۋحىن زۇلماتتان ارشىپ الىپ، ۇلىقتاۋعا ەلىمىز ءوز تاۋەلسىزدىگىن العاننان كەيىن عانا قولىمىز جەتە باستادى.
1992 جىلعى اقتوعاي اۋدانىنىڭ تۇڭعىش اكىمى ساعادات دۇيسەبەكوۆتىڭ ءوز يدەياسىنان تۋعان قارىمدى باسشىلىعىمەن الاشتىڭ ءۇش ارىسىن «حالىق جاۋى» دەگەن جالعان جالادان اقتاپ الۋ تۇرعىسىندا اقتوعايدا ارىستاردىڭ رۋحىنا ارنالىپ قۇران باعىشتالىپ، ورالباي ابدىكارىموۆ، كەڭەس نۇرپەيىسوۆ، تۇرسىمبەك كاكىشوۆ، جايىق بەكتۇروۆ، قالي جۋاسوۆ، وڭايبەك قۇدىشوۆ، مۇحتار قۇلمۇحامەد، سۇلتانحان اققۇلى ت.ب. باستاعان قايراتكەرلەر مەن عالىمدار جانە ءاليحاننىڭ نەمەرەسى سەرگەي، شوبەرەسى پەتر، مىرجاقىپتىڭ قىزى گۇلنار، جۇسىپبەكتىڭ قىزى مۋزا مەن ءالىمحاننىڭ ۇلى ماعاۋيالاردىڭ قاتىسۋىمەن رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ العاشقى رەت وتكىزىلگەن تانىمدىق كونفەرەنتسيا، ودان كەيىنگى جالعاسقان بارلىق كونفەرەنتسيالاردىڭ الىپپەسىنە اينالدى.
ەل كولەمىندە العاش رەت الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەسىمدەرىن اۋدانداعى مەكتەپتەر مەن كوشەلەرگە بەرۋ ءىسى دە تۋرا سول كۇندەرى شەشىلدى. 1998 جىلى اۋدان اكىمى تولەۋجان احمەتبەكوۆتىڭ باستاماسىمەن ءاليحان، جاقىپ، الىمحانعا تۋعان جەرى اقتوعايدا ورناتىلعان رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭ العاشقى كومپوزيتسيالىق الىپ ەسكەرتكىش «تاۋەلسىزدىك كۇرەسكەرلەرى» دەگەن داڭقتى اتاۋعا يە بولدى. بۇل يگىلىك اۋدان كولەمىندە الاش ارىستارىنا ارنالىپ جەتى ەسكەرتكىش بيۋستىلەر مەن جەتى ەسكەرتكىش تاقتالاردىڭ تۇعىرعا كوتەرىلۋىمەن جالعاستى.
وسىلايشا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تۋعان جەرى اقتوعايدا تۇتانعان بوستاندىق الاۋىنىڭ تالىقسىپ جەتكەن ەستافەتاسى وتكەن جىلى قاراعاندى قالاسىنداعى وكتيابر اۋدانىنىڭ اتاۋىن ءاليحان بوكەيحان اۋدانى دەپ اۋىستىرۋ سالتاناتىنا ۇلاستى.
الاش قوزعالىسىنىڭ قايراتكەرى، «الاش» دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ، «الاش-وردا» ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ توراعاسى، ۇلت كوسەمى، داريا ءبىلىمدى عۇلاما عالىم، فولكلورشى، ەتنوگراف، اۋدارماشى، جۋرناليست، اباي تانۋشى، «بۇكىلالەمدىك شىنايى، داڭقتى قايراتكەر» دەپ تانىلعان دارا تۇلعا، قازاق دالاسىنداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق قوزعالىستىڭ جەتەكشىسى دەگەن جالعان جالامەن بۇكىل تاعدىرى تاۋقىمەتكە تۇسكەن، 6 رەت تۇرمەگە جابىلىپ، 8 جىل ايداۋدا، 15 جىل ءۇي قاماقتا وتىرىپ، ەكى مارتە اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ «مەن ەشقاشان سوۆەت وكىمەتىن سۇيگەن ەمەسپىن، بىراق مويىندادىم» دەگەن بۋتىركا تۇرمەسىندەگى سوڭعى جاۋابىمەن اياقتالىپ بارىپ اتىلعان قاسىرەتتى، قارالى كۇنىن ياعني جىل سايىن ءبىر اينالىپ سوعاتىن «27 قىركۇيەكتى» ازا تۇتىپ، قۇران باعىشتاتىپ، ەسكە الىپ، رۋحقا تاعىزىم ەتۋ شاراسىنا اينالدىرۋ تۋرالى جاس جۋرناليست، قوعام بەلسەندىسى زارينا اشىربەكقىزىنىڭ تىڭعا تۇرەن سالعان باتىل باستاماسىنىڭ سىلكىنىستى جاڭعىرىعى قاراعاندىدان اقتوعايعا دەيىن جەتىپ، قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى ءلاززات توكەنقىزى مەن اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى ابىلاي بازىلۇلىنان قولداۋ تاۋىپ، سونىڭ اسەرىمەن وسى سەرپىلىستى ساپارعا ەرەكشە قۇلشىنىسپەن قاتىسقان قالا جاستارى، تورە ۇرپاقتارى جەرلەنگەن «تالدىبەيىت» قورىمىمەن، ءاليحان تۋعان جەكەجال قىستاعىمەن، الاشتانۋشى عالىم، پروفەسسور ايگۇل سماقوۆا «حان تاعى» دەپ اتاپ كەتكەن جەلتاۋداعى تاۋەلسىزدىكتىڭ مۇناراسىنداي الەكەڭنىڭ تۇعىرلى قاراتاسىمەن، ىرگەلەس جاتقان قاراباۋىردىڭ قويتاسىنداعى قولا ءداۋىرىنىڭ قاپتاعان تاس تاڭبالارمەن تانىسىپ، تاريح تولقىنىنان ءدان تەرگەندەي تولعانىسقا تاپ بولدى.
ال، ءوزىنىڭ قاس جاۋى ءستاليننىڭ ولگەن كۇنىنە ءدوپ كەلەتىن ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنىڭ تۋعان كۇنى بەسىنشى ناۋىرىزدىڭ اقتوعاي اۋدانىندا العاش رەت ءاليحان اتىن يەلەنگەن جاستاردىڭ فورۋمى رەتىندە ساياساتتانۋشى عالىم ەرلان كاريننىڭ قاتىسۋىمەن سالتاناتتى شارا تۇرىندە اتالىپ وتكەندىگى دە ماڭىزدىلىعىمەن ەستە ساقتالعان بولاتىن.
سونىڭ تاعى ءبىر بالاماسىنداي الاش يدەياسىنا كوزقاراستارى قانىعا باستاعان ءبىر توپ جاستاردىڭ الەكەڭنىڭ قارالى قازاسىنىڭ 19 جىل بۇرىنعى تۋعان اناسى بەگجاننىڭ دۇنيە سالعان كۇنىمەن ءبىر كۇنگە قاپتالداسىپ سايكەس كەلۋىن قاراۋىلعا الىپ، بۇگىنگى ياعني 27 قىركۇيەكتى العاش رەت «ءاليحان ارۋاعىنا تاعزىم» كۇنى رەتىندە وتكىزگەندىكتەرى اقتوعاي اتىرابىنداعى ۇزىلمەيتىن تاعىلىمدى ىستەردىڭ تاقىرىبىن جاڭا ارناعا باعىتتاپ جىبەردى.
كەزىندە كەڭەستەر وداعىنىڭ ءوز وداقتاسى قازاق كسر-ءىن تۋرا 71 جىل وتكەندە بوداندىق بۇعاۋىنان امالسىزدان بوساتىپ جىبەرۋى، قارت ءاليحاندى 71 جاسىندا «حالىق جاۋى» دەپ قياناتپەن ولىمگە قيعان قاسىرەتتى ۇكىمىنىڭ قارىمتا جازاسىنداي بولعاندىعىنا «تالدىبەيىت» قورىمىنا تابان تىرەگەندە كوزدەرى جەتكەن جاستار، الاش قاسىرەتىنىڭ اقتارىلماي كەلە جاتقان ءبىراز قۇپيا سىرلارىن كوكەيلەرىنە كۇيزەلىسپەن ءتۇيىپ الدى.
جانتالاسقان ءدۇبىرلى دوداعا تولى XX عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا اقىل-ويىنىڭ كەمەلدىگىمەن الەمدىك ساياسي تۇلعاعا اينالعان ءاليحان نۇرمۇحامەدۇلىنا «تالدىبەيىتتەن» ەكى جارىم كەز جەردىڭ توپىراعى بۇيىرماسا دا ۇلىلىقتان رۋح ىزدەگەن تالاپتى جاستاردىڭ جاڭا تولقىنىنىڭ تالپىنىسىمەن الىپ تۇلعانىڭ كىندىك قانى تامىپ، اناسىنىڭ اق سۇتىنەن ءنار العان ارقاداعى جەر بيىگى جەكەجالدا استارلى اقيقاتتىڭ تاعى ءبىر الاۋلاعان شىراعى جاعىلعانداي بولدى.
تۇڭعىشباي مۇقان،
قازاقستان جۋرناليستەر وداعىنىڭ مۇشەسى،
اقتوعاي اۋدانىنىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى»
