مەكتەپتەردە حيدجاپ/ورامال كيۋ ماسەلەسىنە قاتىستى
بۇل تاقىرىپ بىرنەشە جىلدار بويىندا قارقىن الىپ، بەلسەندى تالقىلانۋدا. الايدا داۋ-دامايدىڭ كۋلميناتسياسى جىلدا تامىز ايىنا كەلەدى.
اقپاراتتىق كەڭىستىكتەگى داۋدى قاراپ وتىرساق، ازاماتتار ەكىگە جارىلعان: قولدايتىندار مەن قولدامايتىندار. ەكى تاراپتىڭ دا ايتاتىنى قۇقىقتىق تۇسىندىرمە. «زايىرلىلىق» قاعيداسى مەن نورمالارىن ءار تاراپ وزىنە قاراي تارتىپ، وزىنشە ينتەرپرەتاتسيا جاسايدى.
الايدا بۇل جەردە مىناداي ماسەلەلەرگە نازار اۋدارعان ءجون:
1. مەكتەپ – الەۋمەتتىك ينستيتۋت. ونىڭ اتقاراتىن ناقتى فۋنكتسيالارى بار. ءبىلىم بەرۋدەن (وقىتۋ+تاربيەلەۋ+دامىتۋ) باسقا مەكتەپتىڭ ماڭىزدى فۋنكتسيالارىنىڭ ءبىرى – ەگاليتارلىق فۋنكتسيا.
ەگاليتاريزاتسيا – تەڭدەستىرۋ (ۋراۆنيلوۆكا) دەگەندى بىلدىرەدى. ياعني، مەكتەپ ءارتۇرلى ورتادان/وتباسىنان كەلگەن بالالار ءۇشىن (جاساندى بولسا دا) بىردەي الەۋمەتتىك كەڭىستىك جاساپ، سول ارقىلى ءبىلىم الۋعا قاجەتتى جاعىمدى پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق اتموسفەرا جاساۋ مىندەتىن دە ارقالانادى.
سوتسيولوگيادا «الەۋمەتتىك ستراتيفيكاتسيا» دەگەن ۇعىم بار. بۇل ۇعىم قوعامنىڭ الەۋمەتتىك تاپتار مەن قاباتتارعا جىكتەلۋىن سيپاتتايدى.
كەز كەلگەن قوعامدا تاپتار مەن قاباتتار بار. ءبىزدىڭ قوعامدا دا جوعارعى، ورتا جانە تومەنگى ء(تىپتى، اندەگراۋند) تاپ بار. مەكتەپكە كەلگەن وقۋشىلار وسى تاپتاردىڭ وكىلدەرى. ولاردىڭ ماتەريالدىق جاعدايى، ەڭ الدىمەن، سىرتقى كەلبەتتەرىنەن كورىنىس بەرەدى. ءوزىم دە بىرنەشە جىل مەكتەپتە جۇمىس جاسادىم. بۇل پروبلەمانى ىشتەن بىلەمىن.
بالالاردىڭ ءبىرىنىڭ قىمبات كيىنۋى، ال ءبىرىنىڭ جۇپىنى كيىنۋى ءبىلىم كەڭستىگىندە ءتۇرلى پروبلەمالاردى تۋعىزادى: پسيحولوگيالىق قولايسىزدىق، جىككە ءبولىنۋ، ت.ب. بىرىڭعاي فورما مەكتەپتەگى تاپتىق جىكتەلۋ كورىنىسىن جاسىرىپ، جاعىمسىز سالدارداردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قولدانىلاتىن ەگاليتارلىق قۇرال. بارلىق بالانى الەۋمەتتىك-ماتەريالدىق تەڭ ەتۋ ەمەس، تەڭسىزدىك كورىنىستەرىن جاسىرۋ قىزمەتىن اتقارادى. ساناسى ەندى قالىپتاسىپ كەلە جاتقان پەرىشتەدەي جاس بۋىن ءوزىنىڭ جانە وزگەلەردىڭ تاپتىق بەلگىلەرىمەن باس قاتىرماي، ءبىلىم الۋى كەرەك. تاپتىق ماركەرلەرسىز ءوزارا تەڭ قارىم-قاتىناس جاساۋى كەرەك، وزدەرىن پسيحولوگيالىق قولايلى سەزىنۋى كەرەك.
تاپتاردان بولەك قوعامدا الەۋمەتتىك-مادەني قاباتتار دا جەتەرلىك: 1) ەتنيكالىق قاباتتار; 2) ءدىني قاباتتار; 3) گەندەرلىك قاباتتار; 4) سۋبمادەني قاباتتار; ت.ب.
مەكتەپتىڭ الەۋمەتتىك كەڭىستىگىندە وسىنداي قاباتتىق شەكارالاردى بولدىرماۋ دا ەگاليتارلىق فۋنكتسيا اياسىندا قاراستىرىلادى. بىرىڭعاي مەكتەپ فورماسى قاباتتىق ماركەرلەردى جاسىرۋدىڭ قۇرالى.
قازىرگى حيدجاپ/ورامال ماسەلەسىن كوتەرىپ جاتقان ازشىلىق «بۇل ۇسىنىس تەك مۇسىلماندار تاراپىنان عانا ايتىلۋدا، باسقا دىندەر سۇراپ وتىرعان جوق، سوندىقتان رۇقسات بەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىرلەر ايتادى. الايدا جاعداي ولاي ەمەس. بىرنەشە جىلدار بويىندا قىزمەت بابىمەن بارلىق وڭىرلەردى، ءتۇرلى ەلدى مەكەندەردى ۇزدىكسىز ارالاپ، «كوزبەن كورىپ، قولمەن ۇستاپ» جۇرگەن ادام رەتىندە ايتايىن. مۇنداي نيەت باسقا ءدىني اعىمداردا دا بار.
بىزدە رەسمي تىركەلگەن 18 كونفەسسيا ء(دىني باعىت) بار. تىركەلمەگەندەرى ودان دا كوپ. حيدجاپ/ورامالعا رۇقسات بەرۋ وسى اعىمداردىڭ كوپشىلىگىنىڭ مۇددەسىن وياتادى. سەبەبى «زايىرلى» ەلدە دىندەردىڭ قۇقىقتارى تەڭ!
ءدىني اتريبۋتتاردىڭ مەكتەپتە كورىنىس بەرۋى يسلاممەن عانا بايلانىستى ەمەس. ەلىمىزدىڭ سولتۇستىك وڭىرىندە پراۆوسلاۆ سەنۋشىسى بولىپ تابىلاتىن مەكتەپ ديرەكتورى وقۋشى قىزداردىڭ بارلىعىنا پراۆوسلاۆ ۇلگىسىمەن ورامال تاققىزىپ قويعان جاعدايلار بولعان. ارالاس مەكتەپتەردىڭ بىرىندە «ساتانالىق» سەكتاعا كىرگەن جوعارعى سىنىپ وقۋشىلارىنىڭ «ساتانا» وبرازىندا كيىنىپ جۇرگەنىن كورگەنمىن بىرنەشە جىل بۇرىن.
وسى سياقتى جاعدايلار «دومينو» زاڭدىلىعىمەن مىندەتتى تۇردە باسقا اعىمدار اراسىندا دا ورىن الاتىن بولادى. يسلام دا بىرەگەي ەمەس ەلىمىزدە. سايكەسىنشە، ءتۇرلى اعىمدار ءارتۇرلى تاجىريبە مەن ۇلگى اكەلەتىنى انىق.
قازاقستاندا 100-دەن اسا ەتنوس وكىلدەرى تۇرادى. وكىنىشكە وراي، ەتنيكالىق ماركەرلەر دە كورىنىس بەرىپ تۇرادى مەكتەپتەردە.
ماسەلەن، بىرىڭعاي تاجىكتەر شوعىرلانىپ قونىستانعان تۇركىستان وبلىسى ماقتاارال اۋدانىنداعى فيرداۋسي اۋىلىنداعى مەكتەپتى الىپ قارايىق. 2017-2018 جىلعى وقۋ جىلىنا دەيىن ول مەكتەپكە تاجىك بالالارى وزدەرىنىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىمەن كەلەتىن (ينتەرنەتتە سۋرەتتەرى كوپ، قاراساڭىزدار بولادى). قىزدار الا كويلەكتەرىمەن، الا شالبارلارىمەن (دامبالدارىمەن) ساباققا باراتىن. جانار ساپار ديرەكتور بولعالى عانا جاعداي رەتتەلدى. سول ءۇشىن ونى جەرگىلىكتى كونسەرۆاتيۆتى توپتار بۇگىنگە دەيىن جازىپ، سوتقا بەرىپ، قۋدالاپ جاتىر. ەندى سالافيتتەر ارالاسىپ، بۇل شيەلەنىستى «ورامال شيەلەنىسى» رەتىندە كورسەتۋگە تىرىسۋدا (جالپى، شوعىرلانعان ەتنيكالىق توپتاردىڭ ماسەلەلەرىنە سالافيلىك توپتاردىڭ ارالاسۋى وتە قاۋىپتى قۇبىلىس).
وسى سياقتى اقمولا وبلىسىنداعى جەكەلەگەن ەلدى مەكەندەردە شوعىرلانعان شەشەندەر قىزدارىن مەكتەپكە ءوز ۇلتتىق بەلگىسى بار كيىمدەرمەن جىبەرىپ وتىر.
مەكتەپتەردە گەندەرلىك قاباتتار دا كورىنىس بەرە باستادى. ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىر استانا قالاسىنداعى مەكتەپتەردىڭ بىرىندە سىرعا تاققان، تىرناعى ۇزىن قىزتەكە وقۋشىنى كوردىك. وعان دا شۋلادىق.
وسى لگبت وكىلدەرىنىڭ وزدەرىنىڭ دەرەگى بويىنشا ولاردىڭ ەلىمىزدەگى سانى 1,5 ملن-نان اسادى. مەكتەپ فورماسىن الىپ تاستاساق، گەندەرلىك ماركەرلەر دە كەڭىنەن ەنەتىنى انىق. سەبەبى ءدىني كيىم ەلەمەنتتەرىنە رۇقسات بەرىپ، «ينكليۋزيۆتى جۇيە» كونتينگەنتىن كەڭەيتسەك، گەندەرلىك تەڭدىك تە ساقتالۋى كەرەك. بالالاردىڭ قۇقىعى دەپ حيدجاپ/ورامالدى ەنگىزسەك، گەندەرلىك، ەتنيكالىق، ت.ب. قۇقىقتارعا دا جول اشۋ كەرەك. ونى دا قاراستىرساق قالاي بولماق؟
وقۋشىلاردىڭ اراسىندا سۋبمادەنيەت كورىنىستەرى وتە كوپ: ەمو، روكەر، حيپستەر، گوت، ت.ب. مىنە، وسى سۋبمادەني ماركەرلەر دە مەكتەپتەردە اراگىدىك كورىنىس بەرىپ تۇرادى: شاشتارىن ءتۇرلى ءتۇستى بوياۋ، ءتۇرلى كيىم كيۋ، ءتۇرلى اتريبۋتتاردى پايدالانۋ، ت.ب.
قوعامنىڭ الەۋمەتتىك-مادەني سانالۋاندىلىعى جاعدايىندا بىرىڭعاي مەكتەپ فورماسى ەگاليتارلىق قۇرال رەتىندە وقۋشىلاردىڭ تاپتىق-قاباتتىق جىكتەلۋىنە جول بەرمەي، بارلىعىنا ورتاق ءارى تەڭ مۇمكىندىكتەر قالىپتاستىرۋ قىزمەتىن اتقارۋدا. بۇل جىكتەلۋدىڭ ارقايسىنىڭ اراسىندا الەۋمەتتىك-مادەني شەكارا جاتىر. ەتنيكالىق، ءدىني، سۋبمادەني، گەندەرلىك جانە تاپتىق بەلگىلەرى بويىنشا جىكتەلگەن مەكتەپتە جۇرەتىن وقۋ-تاربيە پروتسەسىن، ولاردا تاربيەلەنىپ شىعاتىن تۇلعانىڭ مودەلىن ءبىر ۋاقىت كوز الدارىڭىزعا ەلەستەتىپ كورىڭىزدەرشى...
2. قالاي دەسەك تە، مەكتەپتە ورامال/حيدجاپ كيۋدى بەلسەندى تالاپ ەتىپ جاتقان توپ – سالافيتتەر. ولار مەكتەپتەردە نامازحانا اشۋدى دا تالاپ ەتىپ وتىر.
وڭىرلەردە جەكەلەگەن مەكتەپتەردە ورامال/حيدجاپ كيەتىن ءبىردى-ەكىلى وقۋشىعا كوز جۇمىپ، ءۇنسىز رۇقسات بەرىپ وتىرعان باسشىلاردى دا كوردىك. ولاردى دا تۇسىنۋگە بولادى. باسىندا ۋنيفورما تالاپ ەتكەن، ءدىنشىل اتا-انالارمەن سوتتاسقان. الايدا كەيبىر پروكۋرورلار مەن سۋديالار ولاردىڭ ءوزىن جازالاعان. جوعارىداعى باسشىلار بۇعان باس قاتىرعىسى كەلمەي، مەكتەپ اكىمشىلىگىن پروبلەمامەن بەتپە-بەت جالعىز قالدىرعان. «قالاي شەشسەڭ، ولاي شەش» دەگەن جالتاقتىق. ارينە، بۇل جەردەگى باستى پروبلەما ءبىلىمنىڭ زايىرلىلىعىن ناقتى بەلگىلەيتىن قۇقىقتىق تەتىكتەردىڭ السىزدىگىندە. ول – باسقا اڭگىمە.
مىنە، وسى ورامال/حيدجاپقا ءۇنسىز رۇقسات بەرگەن مەكتەپتەردە ەندى باسقا پروبلەمالار كورىنىس بەرگەن. ورامال/حيدجاپ كيگەن وقۋشىلاردىڭ اتا-انالارى مەكتەپ كەڭىستىگىندە ءوز بالالارىنا قولايلى جاعدايلار قالىپتاستىرۋعا كىرىسكەن. مۋزىكا، دەنە شىنىقتىرۋ، كوركەم سۋرەت پاندەرىنە قاتىسۋدان باس تارتقان. ءان ايتۋدى (سونىڭ ىشىندە ءانۇران ورىنداۋدى دا), بي بيلەۋدى «حارام» دەپ، مەكتەپتىڭ قوعامدىق ومىرىنەن الشاقتاعان. جاراتىلىستانۋ، تاريح پاندەرىنەن وزدەرىنىڭ ءدىني دوگماتتارىنا ساي كەلمەيتىن تاقىرىپتاردى الىپ تاستاۋدى تالاپ ەتكەن. اسحانالاردى تەكسەرىپ، «حالال» مەنيۋ تالاپ ەتكەن. تاعىسىن تاعىلار.
سايكەسىنشە، پروبلەما ورامال/حيدجاپپەن عانا شەكتەلمەيدى. ونىمەن بىرگە مەكتەپ كەڭىستىكتەرىنە كەشەندى پروبلەما ەنەدى دەگەن ءسوز.
ءدال قازىرگى جاعدايدا ءدىني اتريبۋت رەتىندەگى «ورامالدىڭ» مەكتەپتەرگە ەنۋى، ەڭ الدىمەن، سالافيلىك يدەولوگيانىڭ ەنۋىنە مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان سالافيزمگە زاڭمەن تىيىم سالمايىنشا، بۇل ماسەلەنى قاراستىرۋعا بولمايدى.
3. ورامال/حيدجاپتىڭ توڭىرەگىندەگى داۋ-داماي ەلىمىزدە «ءداستۇرلى مۇسىلماندىقتى» ورنىقتىرۋ جانە دامىتۋ كەرەكتىگىن تاعى ءبىر مارتە دالەلدەيدى. بىزدە ءالى كۇنگە دەيىن «ءداستۇرلى مۇسىلماندىقتىڭ» تەولوگيالىق جانە عىلىمي نەگىزدەلگەن تۇجىرىمداماسى جوق.
داستۇرلىلىكتىڭ ءتۇرلى بەلگىلەرى بار. سولاردىڭ ءبىرى – ءدىننىڭ قوعامداعى باسقا دا الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارمەن (وتباسى، ءبىلىم، مەديتسينا، زاڭ، بيلىك جۇيەسى، ت.ب.) قايشىلىققا تۇسپەي، قالىپتى قارىم-قاتىناس ورناتۋى.
ارينە، ءداستۇرلى مۇسىلمانداردىڭ اراسىندا دا ورامالعا سۇرانىس ارتىپ كەلەدى. الايدا ءداستۇرلى مۇسىلماندار بايىپتىلىق تانىتىپ وتىر، اگرەسسيا كورسەتىپ وتىرعان جوق جات اعىمدار سياقتى.
دەسەك تە، حانافيلىك توپتاردىڭ ىشىندە دە كونسەرۆاتيۆتى، راديكالدى ۇستانىمداعى بۋىن قالىپتاسۋدا. ولار سالافيلىك جاماعاتتارمەن جەكەلەگەن ماسەلەلەردە (ماسەلەن، وسى حيدجاپقا قاتىستى) ورتاق مۇددە قالىپتاستىرۋدا. وسىلايشا، ءداستۇرلى مۇسىلماندار مەن ءداستۇرلى ەمەس جاماعاتتىڭ مادەني شەكارالارى شايىلىپ، «ميكس » جاماعاتتار دا بوي كوتەرىپ كەلەدى.
بۇل ورايدا، ءمۇفتيات ء(داستۇرلى مۇسىلماندىقتى ىلگەرىلەتۋشى وپەراتور رەتىندە) ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن زاڭناما اياسىندا ماسەلەنىڭ وڭ شەشىلۋىنە ىقپال ەتۋى كەرەك. ءداستۇرلى جاماعات اراسىنداعى راديكاليزمنىڭ، كونسەرۆاتيزمنىڭ الدىن الۋى، قوعامداعى باسقا دا الەۋمەتتىك ينستيتۋتتارمەن (ەڭ الدىمەن، زاڭ جانە بيلىك ينستيتۋتتارىمەن) قالىپتى قارىم-قاتىناس الگوريتمىن جەتىلدىرۋى جانە ءوز جاماعاتىن سوعان تاربيەلەۋى قاجەت.
«ءداستۇرلى مۇسىلماندىق» كونتسەپتسياسىن قابىلداۋ قاجەت. سونىڭ اياسىندا ءداستۇرلى مۇسىلمان ايەلدەردىڭ كيىم ۇلگىسىن دە قابىلداۋ كەرەك. ءبىزدىڭ قوعام حيدجاپتان قورىقپايدى. «حيدجاپتىڭ ىشىندە قانداي اعىمنىڭ وكىلى تۇر؟» دەگەن كۇدىكپەن ساقتانا قارايدى. ۇلتتىق ناقىشتا انىقتالعان ءدىني كيىم بولسا، جاعداي ءبىرشاما وڭ وزگەرەتىن ەدى.
سالافيلىك، ت.ب. راديكالدى جاماعاتتارمەن كۇرەسۋدىڭ قۇقىقتىق نەگىزدەرى ورنىققاندا، ءداستۇرلى مۇسىلماندىقتىڭ بولمىسى مەن مازمۇنى ناقتى ايقىندالعاندا مەكتەپ فورماسىنا قاتىستى اڭگىمەگە ورالۋعا بولادى دەپ ويلايمىن. ازىرگە بۇل وتە قاۋىپتى ءۇردىس.
وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى «ورامال/حيدجاپ» ماسەلەسىنە قاتىستى پولەميكادا مەملەكەتتىك ورگاندار ۇتىلىپ جاتىر. سەبەبى مەملەكەتتىڭ ۇستانىمى سولقىلداق، مىنەزى "جۇمساق" بولىپ تۇر.
تالعات جاقيانوۆ،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
