«مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن قولعا الىنىپ، بۇگىندە ءوزىنىڭ جەمىسىن بەرۋدە. كەڭەس زامانىندا تۇنشىعىپ، جارىققا شىعا الماي كەلگەن ءتول ادەبيەتىمىز بەن مادەنيەتىمىزدىڭ كورنەكتى جاۋھارلارى ومىرگە قايتا كەلىپ، ەلدىڭ يگىلىگىنە اينالدى. ماڭعىستاۋ ايماعىندا دا بۇل باعدارلاما بويىنشا قولعا الىنعان ىستەر كوڭىل توعايتادى. «مادەني مۇرا» وڭىرلىك سالالىق باعدارلاماسى ولكەدەگى مادەني مۇرانى قورعاۋ مەن دامىتۋدا قالىپتاسقان ءۇردىستى ساقتاي وتىرىپ، جويىلىپ كەتۋدىڭ از-اق الدىندا تۇرعان ماڭىزدى تاريحي-مادەني ەسكەرتكىشتەردى قالپىنا كەلتىرىپ، جيناقتاۋدى ماقسات ەتەدى.
ايماقتا «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى بويىنشا بىرقاتار جۇمىستار اتقارىلدى. قازىرگى تاڭدا 449 ەسكەرتكىش مەملەكەتتىك قورعاۋعا الىنىپ، ونىڭ 21-ءى – رەپۋبليكالىق، 428-ءى جەرگىلىكتى ەسكەرتكىش مەملەكەتتىك تىزىمگە ەنگىزىلگەن. بۇدان وزگە الدىن الا ەسەپكە دايىندالىپ جاتقان 800 ەسكەرتكىش بار. ولكەدەگى مەملەكەتتىك ەسەپتەگى ەسكەرتكىشتەردىڭ ەرەكشەلىگى – ولاردىڭ جارتىسىنان كوبى ۇلكەن-كىشى قورىمدار، دەربەس ساۋلەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جيىنتىقتارى. مۇنىڭ بارلىعىنا سوڭعى جىلدارى عىلىمي-جوندەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلگەن. بيۋدجەت قاراجاتىنان وزگە، وبلىستاعى مەكەمەلەر مەن ءىرى كومپانيالار تاراپىنان 50 ميلليوننان استام قاراجات ءبولىندى.
2009-2013 جىلدارعا ارنالعان «مادەني مۇرا» ستراتەگيالىق ۇلتتىق جوباسىنىڭ تۇجىرىمداماسىنا وراي دايىندالعان وڭىرلىك جوسپاردا كوزدەلگەن تاريحي-مادەني مۇرا نىساندارىن زەرتتەۋ، وڭدەۋ، ناسيحاتتاۋ شارالارى مادەنيەت باسقارماسىنىڭ ستراتەگيالىق جوسپارىنا كىردى. وبلىس اكىمدىگىنىڭ №124 قاۋلىسىمەن تاريحي-مادەني مۇرالاردىڭ زەرتتەلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان «تاريحي-مادەني مۇرانى قورعاۋ جانە پايدالانۋ جونىندە عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەس» جۇمىس ىستەپ كەلەدى. قۇرامىنا رەسپۋبليكانىڭ بەلگىلى تاريحشى، ارحەولوگ، ەتنوگراف، مادەنيەتتانۋشى، رەستاۆراتور ماماندارى ەنگەن كەڭەسكە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىق جازۋشىسى، قازاقستاننىڭ ەڭبەك ەرى ءابىش كەكىلباي توراعالىق ەتەدى. ءبىر ايتا كەتەرلىك ماسەلە، عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ جۇيەلى، ناتيجەلى جۇمىس ىستەۋىنىڭ ارقاسىندا بەرەكەسىزدىك پەن شاشىراڭقىلىققا جول بەرمەيتىن ادىستەمەلىك نەگىز جاسالدى.
كەڭەستىڭ كۇن تارتىبىندە ولكەدەگى مۇرالاردى قورعاۋ، ساقتاۋ، پايدالانۋ، ماماندار دايىنداۋ سالاسىنداعى كوپتەگەن ماسەلەلەر تالقىلانىپ، شەشىمىن تابۋدا. كەڭەس وتىرىستارىن جىلىنا ەكى رەت وتكىزۋ جوسپارلانعان. 2007-2010 جىلدار ارالىعىندا كەڭەستىڭ سەگىز وتىرىسى وتكىزىلدى. 2009 جىلدىڭ 27-28 تامىزىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پارلامەنتى بەيىمدىك كوميتەتتەرىنىڭ قاتىسۋىمەن ماڭعىستاۋ وبلىسى تاريحي-مادەني مۇرالارىن قورعاۋ جانە پايدالانۋ جونىندەگى عىلىمي-ادىستەمەلىك كەڭەسىنىڭ «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن جۇزەگە اسىرۋدىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى» تاقىرىبىندا بىرىككەن باسقوسۋى بولدى. وندا «مادەني مۇرا» ستراتەگيالىق ۇلتتىق جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا انىقتالعان كوكەيتەستى ماسەلەلەردىڭ زاڭنامالىق قىرلارى دەپۋتاتتار نازارىنا ۇسىنىلدى.
سونداي-اق باعدارلاما اياسىندا جەتى ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىسى، 16 عىلىمي-قولدانبالى زەرتتەۋلەر جۇرگىزىلدى. اتاپ ايتقاندا، ەجەلگى تۇراقتار، ءدىني ورىندار، العاشقى كوشپەلىلەردىڭ قورىمدارى، ۇلى جىبەك جولىنداعى بەكىنىستەر مەن قالالاردا ارحەولوگيالىق قازبالار جۇرگىزىلدى. ولكەنىڭ جاڭا تاريحى بويىنشا زەرتتەۋلەر جاسالىپ، تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرى حالىقارالىق تالاپتارعا جاۋاپ بەرەتىن دەڭگەيگە جەتتى. وسىنداي شارالاردىڭ ناتيجەسىندە ماڭعىستاۋ تاريحىنىڭ جاڭا بەتتەرى اشىلىپ، قازاقستان تاريحى جاڭا عىلىمي اقپاراتتارمەن تولىقتى.
سونىمەن قاتار ولكەدەگى تاريحي-مادەني مۇرالاردى قورعاۋ، ساقتاۋ، زەرتتەۋ جانە ناسيحاتتاۋ ءىسى وبلىس اكىمدىگى قىزمەتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ بىرىنە جاتادى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ 2009 جىلعى №158 قاۋلىسىمەن بەكىتىلگەن «مادەني مۇرا» ۇلتتىق ستراتەگيالىق جوباسىنىڭ 2009-2013 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسى مادەني ءتۋريزمدى دامىتۋعا باعىتتالىپ وتىر. اتالعان باعىتتا ولكەدەگى ەجەلگى تاريحي ورىندا «وتپانتاۋ» تاريحي-مادەني كەشەنى» مەملەكەتتىك مەكەمەسى قۇرىلدى. بۇل كەشەن – ولكەنىڭ ەرەكشە تاريحى مەن مادەني مۇرالارىن جاڭا دەڭگەيدە، زاماناۋي قۇرالدار مەن ادىستەر ارقىلى ناسيحاتتايتىن جاڭا ۇلگىدەگى مەكەمە. وتكەن جىلى «اقساراي» ەكسپوزيتسيالىق پاۆيلونى كۇردەلى جوندەۋدەن ءوتىپ، اباتتاندىرىلدى.
بەكەت اتانىڭ 260 جىلدىق مەرەيتويىنا وراي اتادان ۇرپاققا قالعان ماتەريالدىق مۇرالار، باعاسىز ەسكەرتكىشتەر – وعىلاندى جەرىندەگى «بەكەت اتا جەراستى مەشىتى»، «بەينەۋ قورىمى»، سونىمەن قاتار «شوپان اتا جەراستى مەشىتى مەن قورىمى» قالپىنا كەلتىرىلدى. ۇلى جىبەك جولى بويىندا ورنالاسقان «قىزىلقالا – ورتاعاسىرلىق قالاشىعى» ەسكەرتكىشىندەگى ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر جالعاسىن تاپتى.
«بابالار مۇراسى» ەكسپوزيتسياسى بويىنشا «ۇلىستىڭ ۇرانى – ءپىر بەكەت»، «مادەني مۇرا» باعدارلاماسى اياسىندا قالپىنا كەلتىرىلگەن ەسكەرتكىشتەر، «جاڭعىرعان اسىل مۇرالار»، «بەكەت اتادان ۇرپاققا جەتكەن قاسيەتتى جادىگەرلەر»، «بەكەت اتانىڭ ۇستازدىق جولىنا ارنالعان فوتوكورمە»، «وعىلاندى بوياۋلارى» كوركەمسۋرەت كورمەسى، «ماڭعىستاۋ – اشىق اسپان استىنداعى مۇراجاي»، «ۇلى دالانىڭ تاس ساقشىلارى» كورمەلەرى، «وتپانتاۋ» تاريحي-مادەني كەشەنى» «اقساراي» پاۆيلونىنداعى مۇراجايدىڭ تۇراقتى ەكسپوزيتسياسى دا – مادەني مۇرانى ناسيحاتتاۋدا جاسالعان جۇمىستىڭ ءبىر پاراسى.
وبلىستا ەكى رەت وتكىزىلگەن «كاسپي-ارال ءوڭىرىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارى» حالىقارالىق كونفەرەنتسياسى كاسپي ماڭى جانە ىرگەلەس ەلدەرىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەردى توعىستىرۋعا، ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تاريحي-مادەني مۇرالارىن ناسيحاتتاۋعا، قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ساياسي ارەناداعى بەدەلىن كوتەرۋگە ۇلەس قوستى. كەلەسى جىلى وسى كونفەرەنتسيادا كوتەرىلگەن ماسەلە – ارال-كاسپي ايماعى تاريحي مۇرالارىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىن قۇرۋ ءجونىندەگى فورۋم تالقىلانادى دەپ جوسپارلانۋدا. وعان كاسپي تەڭىزى توڭىرەگىندەگى ەلدەردىڭ بەدەلدى عالىمدارى كەلمەك.
جاقىندا ازاتتىقتىڭ اق تاڭى اتقانىنا جيىرما جىل تولدى. تاريح قويناۋىندا قالىپ بارا جاتقان جيىرما جىلدىقتا بارىمىزدىڭ باعاسىن اسىرىپ، جوعىمىزدى تاۋىپ جاتىرمىز. ەلباسىنىڭ نازارىنداعى «مادەني مۇرا» مەملەكەتتىك باعدارلاماسى سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە وبلىس اكىمىنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىمەن كيەلى ماڭعىستاۋ جەرىندە بۇرىن-سوڭدى بولىپ كورمەگەن ءدارەجەدە ىسكە اسىرىلىپ جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. «وتپانتاۋ» تاريحي-مادەني كەشەنىنىڭ» ىسكە قوسىلۋى، شوتان باتىردىڭ 300 جىلدىعى، ەر قوسايدىڭ 500 جىلدىعى، بەكەت اتانىڭ 260 جىلدىعى، عالىم ورازماعانبەت تۇماعانبەتۇلىنىڭ 125 جىلدىعى، يسا-دوسان باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ 140 جىلدىعى، سۋىرىپسالما اقىن قاشاعاننىڭ 170 جىلدىعى، سول سياقتى اقتاۋ قالاسىنداعى قوعام قايراتكەرى جالاۋ مىڭباەۆتىڭ فورت-شەۆچەنكو قالاسىنداعى يسا-دوساننىڭ ەسكەرتكىشتەرى، ت.اشىمباەۆقا، ش.ەسەنوۆكە، س.مۇقاشەۆتارعا ءمۇسىن ورناتىلۋى، ىنتىماق الاڭىنا قازاق كۇيىنىڭ ءدۇلدۇلى قۇرمانعازىعا، شوعى باتىرعا كورنەكتى ەسكەرتكىشتەر تۇرعىزىلعانى تولىقتاي دالەل بولا الادى.
الداعى جىلى «ماڭعىستاۋ وبلىسىنىڭ تاريح جانە مادەنيەت ەسكەرتكىشتەرىنىڭ جيىنتىعى» ەنتسيكلوپەديالىق تومدىعى، «سەيسەم اتا» كاتالوگى باسپادان شىعارىلادى، وسىعان قوسا، «جەتى قايقى» مەموريالدىق كەشەنى، مۇستافا شوقاي جانە نۇرمۇحان ءجانتوريننىڭ ءساۋلەتتى ەسكەرتكىشتەرى بوي كوتەرمەك.
بەكتۇر تولەۋعاليەۆ،
«قازاق گازەتتەرى» جشس-نىڭ
ماڭعىستاۋ وبلىسىنداعى وكىلى،
قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ءجۋرناليسى، «انا ءتىلى».
