تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆتىڭ پوەتيكالىق مەكتەبi تەك قانا قازاق قۇشاعىنا عانا لايىقتى مەكتەپ سياقتى. ۇلى اقىننىڭ ويشىلدىق شىعارمالارىنداعى بەينەلەر، سيۋجەتتەر، اۋەندەر بۇكiل مۇسىلماندىق شىعىستىڭ شىمىر بۇلاقتارىنان تاراپ، قازاق ولەڭiنiڭ ءورiسiن، كەڭiستiگiن كەڭەيتiپ كەتتi.
تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆتiڭ شىعارماشىلىق قازىناسىنىڭ قوردالى قورجىندارىندا ارابتى دا، پارسىنى دا، ارمياندى، گرۋزيندi, تاجiكتi, وزبەكتi, قاراقالپاقتى دا تاڭ قالدىراتىن تاڭشولپانداي تازا ءارi زاڭعار ءسوز مارجاندارىنىڭ تiزبەكتەرi, كەسەكتەرi كوزدiڭ جاۋىن الادى. سويتسەك، تۇرەكەڭ تۇرعىزعان تاۋ الىستاعان سايىن بيiكتەي بەرiپتi.
شىعىس سيۋجەتتەرiن قۋىپ جازعان قازاق اقىندارى كوپ بولعان جوق، بiراق بiرازىنىڭ اتتارى، شىعارمالارى ۇمىتىلىپ، ۋاقىتتىڭ وزەگiنە ءتۇسiپ كەتiپ، كوزدەن دە، كوڭiلدەن دە عايىپ بوپ كەتتi. شىعىستى بiلiپ تە، بiلمەي دە قۋعان قالام يەلەرi بار ەدi, كوپشiلiگi كوزسiز ەلiكتەۋدەن اسىپ كەتە المادى.
ماسەلەن، شىعىستا «ءلايلi-ءماجنۇن» تاقىرىبىنا عانا ءجۇز جيىرمادان استام داستان، پوەمالار جازىلدى. ءبارi بiردەي شەتiنەن شەدەۆر بولعان جوق، ايتۋلىسى عانا ادامزاتتىڭ ەسiندە قالدى. فيردوۋسي «شاحناماسى» دا تۇركi تiلدەس ادەبيەتتەردە جانە ەۋروپادا كوپتەگەن ەلiكتەۋ تارتiبiمەن تۋعان شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلدi. دەسە دە، سونىڭ ءبارi ناعىز «شاحناما» بيiگiنە جەتە الماي ورتا جولدا قالىپ قويدى. ايتسە دە ەلiكتەۋدiڭ دە ەلiكتەۋi بار. شىعىس ادەبيەتتەرiنiڭ تاريحىندا ەلiكتەۋلەردiڭ دە جاقسىسى، جامانى بولا بەرەدi. تالانتتى دەگەن ەلiكتەۋ عانا باستاپقى تۇپنۇسقانىڭ («شاحناما»، «مىڭ بiر ءتۇن»، «توتىناما») يدەيالىق-كوركەمدiك داستۇرلەرiنەن باسقا الەۋمەتتiك، مادەني ورتادا ءارi ساقتاپ، ءارi جالعاستىرا وتىرىپ، تەپە-تەڭ كەلمەسە دە يىقتاسۋعا جارايتىن جارامدى تۋىندىنى دۇنيەگە اكەلەدi.
ا.پۋشكيننiڭ مىنانداي بiر سوزدەرiن كەلتiرە كەتسەك ارتىق بولماس ەدi. ول بىلاي دەيدi: «…پودراجەنيە نە ەست پوستىدنوە پوحيششەنيە — پريزناك ۋمستۆەننوي سكۋدنوستي، نو بلاگورودنايا نادەجدا نا سۆوي سوبستۆەننىە سيلى، نادەجدا وتكرىت نوۆىە ميرى، سترەمياس پو سلەدام گەنيا، — يلي چۋۆستۆو، ۆ سميرەني سۆوەم ەششە بولەە ۆوزۆىشەننوە جەلانيە يزۋچيت سۆوي وبرازەتس ي داەت ەمۋ ۆتوريچنۋيۋ جيزن» (پۋشكين 7 ت. 420 ب). مiنە، بار ماسەلە، سول پۋشكين ايتقانداي شىعارمانىڭ ەكiنشi ومiرiندە جاتىر. ارينە، ول دا اقىننىڭ التىن قادامىنا، الىپتىعىنا، اسقار تاۋداي تاقىرىپتى ءوز توبەسiنە الىپ شىعۋىنا بايلانىستى. ءسوز جوق، فيردوۋسي «شاحناماسى» شىعىس پەن باتىستا قىرۋار اقىنداردىڭ قالامدارىنا دەم بەرگەن داستاندار جيناعىنىڭ كوكەسi دەر ەدiم. ەۋروپالىق ادەبيەتتانۋ تiلiمەن ايتساق — مۇنى (imitation — يميتەيشن), ال پارسى، تۇركi تiلدەس ورتا عاسىرلار ادەبيەتiندە «تازكيرە» دەيدi.
پارسى تiلiندە جازعان ءۇندiنiڭ ۇلى شايىرى ءامiر ءحۇسراۋ دەحلەۋي نيزامي مەكتەبiنەن شىقسا دا ءنازيرا جولىن وزiنشە تاۋىپ، تاڭداپ تاماشا پوەمالار تۋدىردى. ياعني، نيزاميدi تiكەلەي ءتارجiما ەتپەي، وزiنشە نۇسقالار جازدى، جاساپ، قاشاپ شىعاردى. ۇلى مۇحتار اۋەزوۆ تە تۇرماعامبەت Iزتiلەۋۇلىنىڭ «شاحناماسىن» جوعارى باعالاي كەلiپ، «فيردوۋسي ۇلگiسiمەن حالىق اقىنى تۇرماعامبەتتiڭ ءوزi ولەڭ ەتiپ جازعان رۇستەم جونiندەگi داستاننىڭ قازاقشا ۆاريانتتارى» دەيمiز دەگەن ەدi.
فيردوۋسي:
«باسي راندج دارين سالو سي
ادجام زيندەكاردام بەدين پارسي.
مان ناميرام از ين پاس كە زيندەەام
كي تۋحمۋ سۋحانرو پيرەكاندام،» — دەگەن ەدi.
ياعني، «پارسى تiلi تiرi تۇرعاندا مەن ولمەيمiن، ويتكەنi ولمەيتiن سوزدەردiڭ تۇقىمىن شاشىپ كەتتiم» دەگەن ەكەن.
ال، تۇرەكەڭ نە دەيدi:
«توقتاتتى تۇرماعامبەت كەلگەن ويدى،
سوڭىنا «شاحنامانىڭ» قولىن قويدى.
بالاشا باعىپ-قاعىپ، بابىن تاۋىپ،
ءوسiردiم سۇيرiكتەي قىپ سۇلۋ بويلى.
دۇنيەدەن ءومiر بiتiپ، وتسەم دە ءوزiم،
ارالاپ جەردiڭ ءجۇزiن جۇرەر ءسوزiم.
«كورە الماي كەيiنگiنi كەتتiم-اۋ» دەپ،
ارماندا بولماي-اق قوي ەكi كوزiم».
نازيرا تەرمينiنiڭ قازاق مىسالىندا مولىنان اشىلۋى وسى ولەڭ جولدارىندا سiرەسiپ تۇر. كەرەك دەسەڭiز، وسىناۋ ءورشiل دە ءورiستi ادەبي ءادiس ارقىلى تۇرماعامبەت فيردوۋسيمەن جارىسادى، بiرi يران جەرiندە ەكiنشiسi قازاق توپىراعىنان تابانىنا تiرەپ تۇرىپ بەلدەسەدi. ماسەلە جىعۋدا، جىعىلۋدا ەمەس، قازاق اقىنى يران ەلiنiڭ ۇلى بايتەرەگiنە سۇيەنiپ تۇرىپ، قازاق داستاندارىنىڭ جاڭا اسپاني الەمiن تەربەتiپ، تولعاتىپ شىعارادى. نيزامي — ءامiر ءحۇسراۋ دەحلەۋي اراسىنداعى نازيرا قانداي دارەجەگە جەتسە، فيردوۋسي تۇرماعامبەت نازيراسى قازاق پوەماسى تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان تىڭ حيقايالى ولەڭدەر تسيكلدەرiنە اپاردى، قازاق توپىراعىنان ورىن تەپكەن زاڭعار داراقتار ورمانىن جاساپ بەردi.
ەندەشە قازاق ولەڭiنiڭ تاريحىندا «حامسەنi» («بەستiكتi») جاساعان، ياعني بەستiك پوەمالار جازعان شاكارiم قۇدايبەرديەۆتەن كەيiن تۇرماعامبەت Iزتiلەۋۇلى بولعانى ايعاق شىندىق. ەگەر كورنەكتi كينورەجيسسەرi تابىلسا، كوزiن تاپسا، تۇرماعامبەت «شاحناماسىنان» سەريالى فيلمدەر جاساۋعا بولار ەدi. شىعىس ادەبيەتiندە «حامسەنiڭ» («بەستiكتiڭ») شەكاراسىنان اسىپ كەتكەن اقىندار دا بار ەدi. سولاردىڭ ەڭ اتاقتىسى ءابدiراحمان ءجامي ەدi, ول بەس پوەمانى جەتەۋگە جەتكiزiپ ەدi, ەكەۋiن جانە قوسىپ ەدi. ال، تۇرەكەڭنiڭ «شاحناماسى» جەتەۋدiڭ ءوزiن جەتi وراپ اكەتەدi. شىعىس سيۋجەتiن جۇيرiك جىرلاعان ناعىز ۇلى ەپيك اقىن بولعانى ايدان انىق كورiنiپ تۇر ەمەس پە؟ تەك قازاق ادەبيەتi تاريحىندا وسى جايلاردىڭ باسى ءالi اشىلعان ەمەس. شىعىس ادەبيەتتەرiنiڭ تاريحىندا «حامسا» («بەستiك») وتكەن بۇرالاڭ جولداردىڭ جاي-كۇيiن اشىپ، قورىتىندى بەرگەن ءالi ەشكiم جوق. پوەزيانىڭ ءوسۋi, ءوربۋi بۇرىنعى فورمالاردى دامۋىنا، دەڭگەيiنiڭ ۇلعايۋىنا بايلانىستى عوي، سونىمەن قاتار ەجەلگi ەسكi تۇرلەردiڭ جاڭا ءتۇر تولقىندارمەن ارالاسۋى دا، ءتۇرلi ساپارلارعا ءتۇسۋi دە ۋاقىتتىڭ، ورتانىڭ، زاماننىڭ اسەرiمەن، اعىنىمەن ءجۇرiپ وتىرادى.
سونىمەن، شىعىس «حامساسىمەن» 19 عاسىردىڭ ارجاق بەرجاعىندا تۋعان قازاق «حامساسىنىڭ» اراسىندا وزiندiك ەرەكشەلiكتەرiن ايقىندايتىن وزگەشەلiكتەر، ۇقساستىقتار، ايىرماشىلىقتار، بiرلiكتەر بارى انىق جاي. قازاق پوەزياسىنىڭ تاريحىندا وسىناۋ ويشىل iزدەردiڭ، نۇسقالاردىڭ، كەسەك تۋىندىلاردىڭ كوشباسىندا اباي جانە ونىڭ اقىندىق مەكتەبiنiڭ تۇرعانىن ۇمىتپاۋعا تيiسپiز. نەمiس گەتەسiمەن، شيللەرiمەن، اعىلشىن شەكسپير، بايرونىمەن، فرانتسۋز ۆيكتور گيۋگو، بودلەرiمەن، يتاليان دانتەسiمەن، گرەك گومەرiمەن ماقتانسا، ماداق تۇتسا، بiز ابايمەن، شاكارiممەن، تۇرماعامبەتپەن ماقتانۋعا تيiسپiز. سۇيەنەر ۇلىڭ بولسا نەگە سۇيەنبەسكە!
بiرەر ءسوز «شاحناما» اۋدارمالارى» جونiندە پارسى-تاجiك ادەبيەتiنiڭ ۇلى ەپوسى — «شاحناماعا» جانە ونىڭ اۆتورى فيردوۋسيگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ەرتە زاماننان باستالعانى بەلگiلi جاي ەدi. شىعىستا «شاحناما» تاقىرىبىنا ارنالعان ءتورت جۇزدەن استام شىعارمالار تۋعان ەدi. ارينە، سولاردىڭ ءبارi «شاحناما» شىڭىنا جەتتi دەپ ايتۋعا بولمايدى. يران ەپوسىنىڭ باستى كەيiپكەرi رۇستەم بەينەسi تاياۋ جانە ورتا شىعىس اقىندارىنىڭ قالامدارىن تەربەتتi. فيردوۋسي ەپوپەياسىنىڭ اۋەندەرi, سازدارى ورتاازيا حالىقتارىنىڭ فولكلورiنە ەندi. «شاحناما» تاراۋلارىن حالىق اراسىندا تاراتىپ وقۋ كەڭiنەن ەتەك الدى جانە ول مادەني داستۇرگە اينالدى.
ەپيكالىق اڭىزدار رەتiندە مۇنداي اۋىزشا تاراتۋ ءتاسiلi حIY عاسىردان باستاپ حIح عاسىرعا دەيiن مادەني داستۇرگە اينالدى. «شاحنامانى» وقيتىن، تاراتاتىن ادەبي مەكتەپتەر قالىپتاستى. بۇل يگi نىشان حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنا دەيiن يراندا، اۋعانستاندا، پاكستاندا ساقتالدى جانە وسى زامانعا دەيiن جەتكەن. «شاحناما» تاقىرىبى مەن سيۋجەتتەرi بەرتiن كەلە جەكە قيسسا، داستان، پوەمالارعا، اڭىزدارعا اينالىپ كەتە باردى. ماسەلەن، «جامشيدنامە»، «سامنامە»، «فارامۋرنامە»، «بارزۋنامە»، «دارابنامە» سياقتى پوەزيالىق شىعارمالار سوعان دالەل بولا الادى. بۇلار يرانتiلدەس جانە تۇركiتiلدەس حالىقتار اراسىندا تارالىپ كەتتi.
ەۋروپادا فيردوۋسي پوەماسى بەتحوۆەن سيمفونياسىنا، ۆاگنەر دراماسىنا تەڭەلiپ، ەسiمi گومەر، ۆەرگيلي، دانتە، گيۋگومەن قاتار اتالدى. گەنريح گەينە ءوزiنiڭ اتاقتى تۋىندىسىن — «فيردوۋسي تۋرالى» باللاداسىن جازدى. شەبەرلiگi, قۇرىلىمى، ۋاقيعاسىنىڭ شيىرشىق اتۋىمەن كوزگە ءتۇسiپ تۇراتىن «شاحنامانىڭ» iشiندەگi بiر كەرەمەتتەي «رۇستەم-سۋحراب» داستانىن نەمiستiڭ رومانتيك اقىنى، وريەنتاليسi ف.ريۋككەرت پارسىدان تiكەلەي نەمiس تiلiنە ءتارجiمالادى. اۋدارماشى ءوز تاراپىنان ازداعان وزگەرiستەر ەنگiزۋمەن نەگiزگi تۇپنۇسقاسىنان اۋىتقىپ كەتە المادى. ءۇندi-ەۆروپا حالىقتارىنىڭ ەپوستارىنداعى باتىرلىق جىر مەن سيقىرلى اڭگiمەلەر، ەرتەگiلەرمەن ۇشتاسقان تۇستاردا تۋىپ جاتاتىن زيگفيرد، احيلل سىندى تۇلعالى كەيiپكەرلەر «شاحناماداعى» ىسپانديارمەن ۇندەسiپ، ۇشتاسىپ جاتاتىن.
فيردوۋسي «شاحناماسى» ەۋروپادا اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمiس، يتاليان تiلدەرiنە وتكەن عاسىرلاردا كەيبiر ۇزiندiلەرi اۋدارىلا باستاعان. مىسالى،اعىلشىن وريەنتاليسi ۆيلەم دجونس «شاحنامانىڭ» كەيبiر بولiكتەرiن اۋدارىپ، اقىننىڭ ماحمۋد گازناۋيگە جازعان ساتيراسىن اۋدارىپ باستىرعان، جانىنا لاتىنشا نۇسقاسىن بەرگەن. ۆيلەم كير پاتريك «شاحناما» تۋرالى وچەركتەرiن جازىپ، «شاحنامانىڭ» داكيكيگە بايلانىستى تاراۋلارىن اۋدارعان. ودان كەيiن حادەمون دەگەن عالىم «شاحنامانىڭ» تاريحي قاينار كوزدەرiن زەرتتەپ، ءجامشيد تاريحىنا بايلانىستى تۇستارىن اۋدارا باستاعان فرانتسۋز عالىمىنىڭ فيردوۋسي تۋرالى عىلىمي جەتiستiگi باسقا ارiپتەستەرiنە قاراعاندا بيiكتەۋ تۇرادى. فرانتسۋز تiلشiسi پول گۋمبەرد شاك «شاحناما» ماتiنiندەگi اراب سوزدەرiن ارنايى ءبولiپ الىپ زەرتتەگەن. بۇدان كەيiن فرانتسۋز شىعىستانۋشى مۋنفارە پارسى تiلiنiڭ كەيبiر ماسەلەلەرiن پاتشالار كiتابى ارقىلى زەرتتەگەن. پارسى تiلiنiڭ فونەتيكاسىن پايدالانعان وسى عالىم «شاحناما» تەكستەرiن پايدالانعان.
فرانتسۋز شىعىستانۋشىلارى «شاحناما» بەتتەرiندە بولىپ جاتاتىن ۇلكەن وقيعالاردى، كەيiپكەرلەردiڭ قاقتىعىسىن، فيردوۋسيدiڭ سۋرەتكەرلiك شەبەرلiگiن تالداي كەلiپ، يران ەپيگiنiڭ قۇدiرەتiن بەتحوۆەن سيمفونياسىنا تەڭەيدi. گومەر، دانتە قاتارىنا قويادى. پەرسيانىڭ ساياسي، الەۋمەتتiك قوعامدىق تاريحى وسى «شاحنامانىڭ» iشiندە جاقسى بەينەلەنگەن دەگەن قورىتىندىعا كەلەدi. فرانتسيانىڭ كورنەكتi عالىمى ماسسە «شاحناما» تۋرالى جازىپ، كوركەمدiك تۇرعىدان كەڭiرەك تالدايدى. بۇل كiتاپ فرانتسۋز ادەبي سىنىندا لايىقتى باعاسىن الدى.
فيردوۋسي «شاحناماسى» — ۇلتتىق ەپوپەيا دەگەن ماسسەنiڭ كiتابى ەۋروپانىڭ شىعىستانۋ الەمiندە سiلكiنiستەر تۋدىرىپ، سول كiتاپتىڭ ءوزi جايىندا زەرتتەۋلەر جازىلا باستايدى. ماسسەنiڭ ايتۋى بويىنشا فيردوۋسي پاتريوت اقىن، ونىڭ پوەماسى حالىقتىڭ ازابى مەن قۋانىشىن، تاعدىرى جونiندە دۇنيەگە تانىمال ۇلى تولعاۋ، دۇنيە ادەبيەتiنiڭ iنجۋ-مارجانىنان سانالادى. «شاحناما» ەكi يدەولوگيانىڭ شەكاراسىندا تولىق ساعاسىن تاپقان شىعارما ەدi.
مازداحيزم مەن مۇسىلماندىق بەلگiلەرi قاتار كورiنەتiن بۇكiل ازيا وركەنيەتiنiڭ كەلەشەگiن كورسەتەتiن شىعارما دەپ باعالايدى. شىعىس پوەزياسىندا فيردوۋسي بiرiنشi رەت ادام مiنەزiن سومداعان، كەيiپكەرلەر گالەرەياسىن جاساعان، تولىققاندى وبرازدار بەرگەن اقىن ساناتىنا قوسىلادى. ەۋروپا ادەبيەتiندە دانتە رەنەسسانستىڭ كوش باسىندا تۇرسا، شىعىس رەنەسسانسىن باستاۋشىلاردىڭ الدىڭعى ساپىندا فيردوۋسي، رۋداكي ەسiمدەرi اتالادى. فيردوۋسي «شاحناماسى» فرانتسۋزدىڭ بiرقاتار جازۋشىلارىنا يگi ىقپالىن تيگiزگەنiن فرانتسۋزداردىڭ وزدەرi دە ايتادى. اسiرەسە، سەنيت بەۆا، فرانتسۋز رومانتيگi ف.كوپپەس، م.بەرنەس جانە باسقا دا فرانتسۋز جازۋشىلارى ءوز شىعارمالارىنا فيردوۋسي «شاحناماسىنىڭ» اسەرi بولعاندىعىن مويىندايدى. تiپتi, كوپەس فيردوۋسي حاقىندا جەكە باللادا جازعان ادام. كوپپەس ول باللاداسىندا فيردوۋسي ءومiرiنiڭ شىعارماشىلىعىنىڭ قۋاتتى نۇرى بار ەكەندiگiن اتاپ وتەدi. دانتەنiڭ «توزاقتىڭ تامۇعى» دەگەن داڭقتى داستانى يتاليانى قالاي كوتەرسە، فيردوۋسي «شاحناماسى» مىڭداعان جىلدار مۇلگiگەن پارسى تiلiن ءدۇر سiلكiندiردi.
«شاحناما» بۇكiل تۇركiتiلدەس اقىنداردىڭ شىعارمالارىنا شاپاعاتىن تيگiزدi, بۇل كيەلi تاقىرىپ قازاق، قاراقالپاق، وزبەك، ءازiربايجان، گرۋزين، ۇيعىر توپىراعىندا قايتادان جىرلاندى. نيزاميگە، ابايعا، شوتا رۋستاۆەليگە، ناۋايعا، تۇرماعامبەتكە يگi ىقپالىن جاسادى. كۇيەۋگە ۇزاتىلعان قازاق قىزىنىڭ جاساۋىنا «شاحناما» قولجازباسىنىڭ قوسا كەتكەنiن كوزiمەن كورگەن اتامىز الكەي مارعۇلان ماعان بiر اڭگiمەسiندە ايتىپ بەرگەن ەدi.
قازاقشا بiرiنشi جىرلاعان اقمەشiتتەن شىققان وراز موللا ەدi. ول كەيۋمارس پەن كەيقىسراۋ ارالىعىن جىرلادى، باستى كەيiپكەر ەتiپ رۇستەمدi الدى. وراز موللادان كەيiن سەردالى دەگەن اقىن 1888 جىلى قازاندا «كيسسا-ي رۋستام» اتتى شىعارماسىن باستىردى. ودان كەيiن ۆ.جۋكوۆسكيدەن الىپ، «رۋستەم سۋحراب» دەپ جىرلاعان قازاق اقىنى، پۋبليتسيسi مۇحاممەدجان سەرالين ەكەنiن ايتتىق، جازدىق. تiپتi بەرگi داۋiردە قالماقان ابدiقادىروۆ، ءماجيت داۋلەتباەۆ «شاحناما» جايىنا قالام تارتتى. اتاقتى اقىنىمىز مارقۇم ءابدiلدا تاجiباەۆتىڭ اناسى ايمانكۇل تاجiباەۆا «شاحنامانىڭ» 1908 جىلى تاشكەندە شىققان نۇسقاسىن قاراسوزبەن اۋدارعانىن ايتا كەتۋ ءلازiم. مارجانداي ارiپتەرiمەن كوشiرiلگەن داپتەرلەرiن كوزiم كوردi. كەزiندە بۇل قولجازبا م.و.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتىنىڭ قولجازبالارى قورىندا ساقتاۋلى ەدi.
قازاق اۆتورلارى دالمە-دالدiك دەتالدار جاعىنان قاشىقتاي وتىرىپ، يران ەپوسىنىڭ دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرiن ۇستاندى. رۇستەم جونiندەگi قازاق پوەمالارىندا «شاحناما» كەيiپكەرلەرiنiڭ بەلسەندiلiگi ساقتالدى، جاڭا ەپيزودتار، تىڭ تارتىستار ەنگiزۋ ارقىلى قازاق جىرلاۋشىلارى رۇستەم بەينەسiن قازاقتىڭ باتىرلىق ەپوستارىمەن ۇندەستiرە، سايكەستەندiرە جازدى جانە قازاق ادەبيەتiنiڭ ەرەكشەلiكتەرiنە سۇيەننiپ وتىردى. ۇلتتىق ادەبيەت وزiنە ءتان ۇلتتىق بوياۋلاردى ءارi قاراي دامىتىپ،وزگە ەلدەن كەلگەن تاقىرىپتاردىڭ قىرلارىن اشا بiلدi.
تۇركiتiلدەس ادەبيەتتەردiڭ كورنەكتi وكiلدەرi اراب، يران سيۋجەتتەرiن، سازدارىن جاي كوشiرە سالماي، اربiرەۋi ءوز ورتاسىنىڭ سۇرانىسىنا، تالابىنا وراي اۋداردى، ەلiكتەدi, جاڭا ۆەرسيالار تiزدi. ءسويتiپ، ارقايسىسى ۇلتتىق ادەبيەتتiڭ قورىنا جاڭا ورنەكتەر قوستى. قازاق اقىندارىن يران پاتشالارىنىڭ تاريحى قىزىقتىرعان جوق ەدi, كەرiسiنشە فيردوۋسيدiڭ گۋمانيستiك ۇستانىمدارى، باعىت-باعدارى، ادامي iزگiلiكتەردi جىرلاۋى شابىتتاندىرعان ەدi.
كەيiنگi جىلدارى سىنمەن، كوسەمسوزبەن اينالىسىپ كەتكەن، اۋەلدە قازاق پوەزياسىنا ءوز اۋەنiمەن، ورنەگiمەن كiرگەن تالانتتى اقىن، ادەبيەت سىنشىسى بەگدiلدا الدامجاروۆتىڭ فيردوۋسي «شاحناماسىنان» العان اۋدارمالارى ءوز الدىنا بiر توبە، اۋەلi«ءمانۋشاھiر» (1973), ودان سوڭ «كەي حوسروۋ» (1976) جەكە كiتاپ بولىپ، «جازۋشى» باسپاسىنان شىقتى. بەگدiلدانىڭ بۇل ەكi داستاندى تاڭداپ الدىنا بiر ءمان بار سياقتى. كەزiندە ايگiلi اۋدارماشى باياعى يراننان سوۆەتكە قاشىپ كەلگەن شايىر ابiلقاسىم لاحۋتيدىڭ زايىبى تس.ب.بانۋ — لاحۋتي «شاحنامانى» ورىس تiلiنە 6 توم ەتiپ اۋدارىپ، باستىرىپ شىعارىپ ەدi, العى ءسوزiن ا. ستاريكوۆ جازىپ ەدi. سالىستىرىپ قاراعانىمىزدا ب.الدامجاروۆ «ءمانۋشاھiر» مەن «كەي حوسروۋدى» بانۋ -لاحۋتي ءتارجiماسىنان العانىن بايقايمىز. قازاق «شاحناماسىنان» بەگدiلدا قوسقان وزەكتi, ءورiستi ولجا الداعى ۋاقىتتا جاس شىعىستانۋشىلاردىڭ، اسiرەسە، يرانتانۋشىلاردىڭ نازارىنان تىس قالماس دەپ ۇمiتتەنەمiز. ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيiك، «شاحنامانىڭ» كiتابىنا ەڭبەگi سiڭگەن، ال جالپى سوڭعى كەزدە جاس اۋدارماشىلارعا لايىقتى كوڭiل بولiنبەي ءجۇر. سولاردى بiرi قازاقتىڭ كورنەكتi اقىنىن ەسەنباي دۇيسەنباي ۇلى «ديۋاني حيكiمەتتiڭ» كوركەم اۋدارماسىن كەلiستiرiپ جاسادى، كiتاپ الماتىدا، تۇركيادا جاريالاندى. وقىرمان قاۋىم جىلى قارسى الدى. سونى ءارi-بەرi تارتىپ، باعالاماي ءجۇرمiز. ادiلەت ەمەس-اۋ.
«شاحنامانىڭ» كولەمi 60 مىڭ بايiتتەن تۇرادى، ونى ەكiگە كوبەيتسەك، 120 مىڭ جول ولەڭ شىعادى، يراننىڭ ەلۋ ءۇش پاتشالىعىن قامتيدى. پارسى ادەبيەتi ماماندارىنىڭ ءبولۋi بويىنشا «شاحناما» كولەمi جاعىنان ءۇش ۇلكەن ءبولiمدi قۇرايدى: ميفولوگيالىق، اڭىزدىق-باتىرلىق جىرلار جانە تاريحي تاراۋلاردان تiزiلەدi. فيردوۋسي يراننىڭ ولەڭمەن جازىلعان تاريحىن تولعاعاندا ديناستيكالىق حرونولوگياعا سۇيەنگەن، يراندى ءتورت ديناستيا بيلەگەن. بۇل مالiمەتتەردi اقىن ساسانيدتەردiڭ تاريحي شىعارمالارىنان العان. پيشداديدتەر 2441 جىل، كەيانيدتەر 732 جىل، اشكانيدتەر 200 جىل، ساسانيدتەر 501 جىل، بارلىق پاتشالىقتاردىڭ جيناقتاپ كەلگەندە 3874 جىلعا تولدى.
«شاحناما» ءتاڭiرiنi ماداقتاۋدان باستالىپ، «اقىلدىڭ رۋحىن» جىرلاۋعا اۋىسادى. الەم مەن ادامنىڭ جارالۋىن ايتىپ العان سوڭ، فيردوۋسي كايۋمارس (تۇرماعامبەتتە «قيارمىرستىڭ پاتشا بولعانى») ءبولiمi باستالدى. كايۋمارستىڭ تۇپتەگi «اۆەستا» كiتابىنداعى گايومارتتان الىنعان. كايۋمارس ادامداردى جولبارىس تەرiسiنەن كيiم تiگۋدi, تاماق iشۋدi, تاعى اڭداردى قولعا ۇيرەتە باستاعان ەكەن. كايۋمارستان كەيiن وننىڭ نەمەرەسi حۋمانگ (تۇرماعانبەتتە «حۋشناكتىڭ پاتشا بولعانى») جايى باياندالدى. حۋشانگتەن كەيiن يران تاعىنا تاحمۋراس (تۇرماعامبەتتە «تاھمۇرىستىڭ پاتشا بولعانى») وتىرادى. تاحمۋراس «اۆەستاداعى» تاحما-ۋرۋني ەدi. العاش جازۋدىڭ قۇپياسىن تاپقان ديۋمەن الىسقان.
«تاھمۇرىس اتاسىنىڭ جولىن ۇستاپ،
وتىردى ونەگە ايتىپ ەلدi نۇسقاپ.
بالاسى قىران قۇستىڭ قالايدا دا
اڭىنا ۇياداعى كورگەن ۇشپاق» — دەپ،
تۇرماعامبەت تاھمۇرىس جايىنا كەلگەندە تاقپاقتاتىپ، ماتەلدەتiپ، قۇتىرتىپ جiبەردi. وزiندiك ويدىڭ ورنەگiنە قوسىپ جiبەرەدi. ودان ءارi ءجامشيد پاتشالىعى ورنايدى. فيردوۋسي ءجامشيدتiڭ كەلۋiن جاڭا كۇننiڭ تۋىمەن بايلانىستىرادى. يران اۆتورى «اۆەستا» كiتابىنداعى نەگiزدi ساقتايدى. ءجامشيد پاتشا تۇسىندا ءولiم شەگiنiپ، زۇلىمدىقتار جوعالادى: تۇرماعامبەتتە بۇل تاراۋ «ءجامشيدتiڭ پاتشا بولعانى»، «ءجامشيدتiڭ قۇدايىمىن دەپ ءجۇزiنiڭ قارايعانى» دەلiنگەن ەكi كولەمدi بولiمنەن قۇرالدى. قازاق اقىنى يران ەپوسىندا وسى تۇستاعى ۋاقيعالاردىڭ تiلiن ساقتاي وتىرىپ، ءوزiنiڭ باي تiلiمەن بايىپتى تۇردە بايانداپ بەرەدi. ءار سوزiندە، ءاربiر شۋماعىندا، ءار تاراۋىندا سالماقتى وي، تاماشا ءتۇيiن جاتادى.
تۇرماعامبەت «شاحناما» سيۋجەتiن جىرلاعاندا ۇلتتىق ناقىشقا، بولمىسقا لايىقتى، رۋحاني-ادامگەرشiلiك جايلارىندا كوبiرەك نازار اۋدارادى، كوپ ماسەلەگە كوبiنەسە قازاقي تۇرعىدان كەلەدi. فيردوۋسي سيۋجەتiن، ۋاقيعا جەلiسiمەن ساقتاي كەلە، قازاق اقىنى ونى كوز جۇمىپ اۋدارا سالمايدى، ەلiكتەمەيدi, ءوز سوقپاعىن تابادى.
ءجامشيد ساحنادان كەتەدi, ول ءوز جازاسىن ءوزi تابادى. باسىنا قۇداي قوندىرعان باق شامى ۇشىپ كەتەدi, زۇلىم كەلiمسەك زاححاكتiڭ قولىنان ولەدi. يراندى بۇل باسقان كەزدە ۇستا كاۆە زاححاكقا قارسى كوتەرiلiستi باستاپ بەرەدi. بالالارىن زاححاك ءولتiرiپ ەدi. ەندi كەك الۋ كەرەك. سوڭىندا اسكەرiمەن اق تۋىن كوتەرiپ كەلگەن پريدون زاححاكتiڭ باسىن كەسiپ، ەلگە تىنىشتىق اپەرەدi, ءوزi تاققا وتىرادى.
تۇرماعامبەتتەگi «كاۋا ۇستانىڭ ۋاقيعاسى» دەپ اتالاتىن ءبولiم بiر باس-اياعى جۇمىر دا شىمىر باللاداعا بەرگiسiز، قازاقتىڭ قاسيەتiن قارا ولەڭiنiڭ كۇشiن اقىن جانە بiر جاقسى دالەلەدەپ، جۇيرiكتiڭ تiزگiنiن بوساتقانداي التىن ءسوزدiڭ تiزبەكتەرiن اڭىراتىپ قويا بەرەدi.
ءمانۋشاھىردىڭ دۇنيەگە كەلگەن ساتiندە اتاسى پريدون شالدىڭ قۋانعانىن كورسەڭiز.
«جامالى قاراڭعى ءۇيدi ەتتi جارىق،
شامداي-اق، شۇعىلالى تۇرعان جانىپ.
«قۋانعان قورىققانمەن بiردەي» دەگەن،
پريدون قالدى ەستiپ ەستەن تانىپ»-
دەيدi اقىن (تۇرماعامبەت Iزتiلەۋۇلى رۇستەم — داستان فيردوۋسي «شاحناماسىنىڭ جەلiسiمەن قاھارماندىق جىر بiرiنشi كiتاپ. جازۋشى باسپاسى، 2004.165 ب.»)
مانۋگەحر داستانىنان باستاپ فيردوۋسي «شاحناماسىندا» باتىرلىق ەپوپەيالار تسيكلiنە جول اشىلادى. كەيانيدتەر ديناستياسى ءۇشiن كۇرەسكەن يران ساردارلارى ساحناعا شىعادى. يرادج ولگەننەن كەيiن يران مەن تۇران اراسىندا كوپ عاسىرعا سوزىلعان ايقاس تۋادى. باتىرلار جورىعىن باستايتىن رۇستەم باتىر وسى تۇستان كەلiپ شىعادى. فيردوۋسي بۇل ارادا «اۆەستادا» باياندالاتىن يران پاتشالارى جايلى اڭىز اڭگiمەلەرi مەن سيستاندىق ەپيكالىق تسيكلدi (شىعىستا پايدا بولعان) قوسىپ، ەكi ارنادان بiر تۇتاس ارنا جاساپ الادى. بۇل ايدىندا، ارنانىڭ باسىندا زال باتىر، رۇستەم باتىر، ءسۇھراپ، بيجان باتىرلار تۇرادى. زالدىڭ دۇنيەگە كەلگەنi قىزىق. فيردوۋسي «شاحناماسىندا» ايدالاعا تاستالعان زالدى سامۇرىق قۇس ۇياسىنا اپارىپ تاربيەلەيدi, بiرنەشە جىل قۇس ۇياسىندا ءومiر سۇرەدi.
ال، تۇرماعامبەت نۇسقاسىنداعى زال باتىر (رۇستەم باتىردىڭ اكەسi) فيردوۋسي «شاحناماسىنداعى» سيۋجەتتەن الىستاپ كەتپەيدi. مۇنىڭ ءوزi جەكە دارا بiر داستان بولىپ شىققان. تۇرەكەڭ ۋاقيعالارىنىڭ iشiندە وقۋشىسىن ەنگiزiپ جiبەرiپ، تiل شەبەرلiگiمەن تەبiرەنتiپ، بار نازارىڭدى باۋراپ الادى. ءار شۋماعى سۋرەتكە، ويعا، ديناميكالىق قيمىلدارعا تولى. انا مەن بالا، اتا مەن نەمەرە تابيعات پەن ادام اراسىنداعى قاتىناس يiرiمدەرi شىنايىلىعىمەن كوڭiلگە قۋانىش جۇگiرتەدi. زال دۇنيەگە شىر ەتiپ تۇسكەندەگi سۋرەتكە قاراڭىزشى:
«قارا ەمەس، قارداي اپپاق شىققان شاشى،
ساپ-سارى، سالپى ەرiن، جiك-جiك باسى.
ءارمان كوز، بەرمەن ماڭداي، بiراق ونىڭ
كوزiنiڭ جانعان شامداي شۇعىلاسى».
نەمەسە:
«بالانىڭ ءتۇسi سارى، قارا كوزi -
راس بولسا بۇرىنعىنىڭ ايتقان ءسوزi.
قايتپايتىن قارا تاستان قاسقىر جۇرەك
بولادى ءباھادۇردiڭ ناعىز ءوزi!» — دەيدi.
«شاحناما» رۇستەم-داستان.2004. 212 ب.)
فيردوۋسي «شاحناماسىنداعى» رۇستەمنiڭ دۇنيەگە كەلۋi قيال-عايىپتان ەرتەگiگە ۇقسايدى. رۋدابا بوسانى الماي iسiپ كەتەدi. اقىرىندا عايىپتان سامۇرىق قۇس ۇشىپ كەلiپ، ءوز قانىن اعىزىپ، iشiنەن ۋىزىن الىپ، رۋدابانىڭ اۋزىنا تامىزادى. بالانى ايەلدەرگە iشiنەن جارعىزىپ الىپ، جiبەك جiپپەن تiكتiرەدi.
«قاراسا جامباسىندا جاتىر بالا،
ايباتى ارىستانداي كوزi الا.
- كوزiڭنەن اينالايىن قاراعىم، — دەپ،
قۋاندى قولىن الىپ كورە سالا».
«شاحناما».268 ب.)
بۇل رۇستەمدi ەسەن-امان سامۇرىقتىڭ ارقاسىندا دۇنيەگە اكەلگەن رۋدابانىڭ انالىق مەيرiمگە تولى قۋانىشى. تۇرماعامبەت «شاحنامانىڭ» قاي تاراۋىن تiلگە تيەك ەتسە دە ۇلتتىق بولمىس، تانىم اياسىمەن، قازاقتىڭ باتىرلىق جىرلارىنىڭ قابىرعالارىمەن قابىستىرىپ، جىمداستىرىپ بەرەدi. قازاق «شاحناماسىندا» ۇلتتىق سيپات، ۇلتتىق ناقىش، قازاقتىڭ ماقال- ماتەلدەرiن، ۋىتتى دا، ءتاتتi دە، اششى دا سوزدەرiن ورنىمەن پايدالانىپ، وقۋشىسىن وردالى ويعا جەتەلەپ وتىرادى. قىسقاسى بار عوي ، قازاقتىڭ «شاحناماسى» قازاقتىڭ يiسi اڭقىپ تۇرادى. وسىندايدا «مەن بiر ماقساتقا جەتسەم ۇلىلاردىڭ يعىنا سۇيەندiم» دەيتiن يسااك نيۋتون ءسوزi ەسكە ورالادى. تۇرماعامبەت شىن مانiندە فيردوۋسيمەن جەلدەي جارىسىپ جىرلاپ وتىرعانىن اڭعارماي دا قالادى. الگi نەمiستiڭ اسقان ويشىل اقىنى گەتە حافيز جايىندا ايتا كەلiپ: «بۇل دۇنيەدە ەكەۋمiز عانا جارىسا الارمىز»، — دەپتi. وسى ءسوزدi تۇرەكەڭ فيردوۋسيگە دە ارناپ ايتسا ارتىق بولماس ەدi. دۇنيە ءجۇزi ادەبيەتiنiڭ تاريحىندا فيردوۋسيمەن وسىلاي تەپە-تەڭ يىقتاسىپ جارىسقان سىر بويىنان شىققان قازاقتىڭ ۇلى اقىنى تۇرماعامبەت Iزتiلەۋۇلى عانا!
فەريدۋندا ءسالام، تۇر جانە يرادج دەگەن ءۇش ۇل بولعان. بۇل تۇرماعانبەت نۇسقاسىندا «شاھ پريدوننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ وقيعاسى» دەپ اتالادى. فەريدۋن بيلiگiن ۇشكە ءبولiپ ءۇش بالاسىنا ۇلەستiرەدi. كiشiسi يرادجعا يران، قالعان ەكەۋiنە قىتاي، تۇران جانە رۋم تيەدi. ەكi اعاسى يران جەرiن يرادجان قىزعانىپ، ونى ولتiرەدi. وسى سيۋجەت Iنجiلدە بار (كاين مەن اۆەل، ءجۇسiپ جانە ونىڭ اعالارى) «فەريدۋن داستانىندا» يرادجدىڭ ءولiم الدىندا اعالارىنا ايتقانى بار ەدi. ولتiرمەۋiن، ءومiر سىيلاۋىن وتiنەدi, زۇلىمدىقتان زارەدەي iز قالمايتىنىن ەسكەرتەدi.
«ماكۋن حيشتان راز ماردوم كەشان
كاز ين پا پانەز مان حود نەشان
ميازار مۋري كە دانە كوشت
كە ۋ نيو دجان داراد ۆا جان حوشت»
اۋدارماسى:
«جەندەتتەرگە ۇقساماڭدار
مەنiڭ iزiم جوعالادى.
ءدان تاسيدى قۇمىرسقالار
ءومiر ءتاتتi وعان ءالi.
قۇمىرىسقانىڭ جولىن كەسپە
توقتاماسىن تولعاۋ ءانi»، — دەيدi.
يرادج قىلىش كوتەرiپ، شاپقالى تۇرعان ەكi اعاسىنا، ويتپەسەڭ وكiنiشiڭ ويدان كەتپەس. ەڭ ار جاعى قۇمىرسقاعا دا ءومiر كەرەك، سول ءۇشiن ءتۇيiر ءدان ارقالايدى دەيدi. بۇل دەتال تۇرماعامبەتتە تۇگەلiمەن جوق. «شاھ پريدوننىڭ ءۇش بالاسىنىڭ وقيعاسى» (فيردوۋسيدە «فەريدۋن داستانى») ليريزمگە، تارتىسقا، تراگەدياعا تولى ەرەسەن كۇشتi داستان. كوزiڭە جاس الماي وقي المايسىڭ، بiر مينۋت بوساتپايدى. ۋاقيعانىڭ نەمەن اياقتالاتىنىن بiلسەڭ دە يرادج تiرi قالار ما ەكەن دەپ، ۇمiتتەنiپ وتىراسىڭ. امال نە، الداپ سوعىپ اعالارى اتتان قۇلاپ جاتقان ەسiل ەردi قىلىشپەن شابادى. يرادج ەكi اعاسىنىڭ قولىنان قازا تاباتىنىن ءتۇس كورiپ سەزەدi. بالاسى كەيقاباتقا بۇلاردان ەرتە قۇتىلىپ كەتۋدiڭ جولىن سiلتەيدi.
«ساسكەدە مەنi ولتiرەر اعالارىم
قاندىرار قانىم توگiپ تابالارىن.
جابىقپا، جانىم، جەتiم قالعانىڭمەن
جار بولار بۇرىنعى وتكەن بابالارىڭ».
«تۇسiمدە جەدi ەتiمدi ەكi يت تالاپ،
تامسانىپ قان-جىنىمدى تۇردى جالاپ.
ول ەكi يت وسى جاقتان ءسالiم مەن تۋر،
وزدەرiن ولمەيتiنگە جۇرگەن بالاپ».
(«شاحناما». رۇستەم-داستان. 2004. 159 ب.)
بiز قانشاما ۋاقىت دانتەگە، بايرونعا، شەكسپيرگە، توركۆاتا تاسسوعا ت.ب. باس يiپ ءتانتi بوپ كەلدiك «شاحنامانى» قازاقشا سويلەتكەن شايىر تۇرماعامبەتتiڭ شەكسپيردەن نەسi كەم؟! شەكسپيردiڭ بiزدiڭ شالدان نەسi ارتىق؟! «تiل» دەسەڭ توگiلiپ تۇر، «تارتىس» دەيسiڭ بە، شيىرشىق اتىپ تۇر، «كوركەمدiك شەبەرلiك» دەيسiڭ بە شىڭعا شىعىپ تۇر. ماحاببات پەن زۇلىمدىق اراسىندا كۇرەس قىستىڭ بورانىنداي ۇلىپ تۇر، بiردە ماحاببات مەرەيi ۇستەم، بiردە زۇلىمدىق ءزارiن توگiپ تۇر. جەڭiس پەن جەڭۋ، جىعىلۋ مەن تۇرۋ، كۇيۋ مەن ءسۇيۋ… ءبارi بار.
تۇرماعانبەتتiڭ «رۇستەم-داستانىن» جاس شاعىمدا «مىڭ بiر تۇنمەن» قوسىپ جاستىعىمنىڭ استىنا سالىپ وقۋشى ەم. سوندا اجەم مارقۇم: «قاراتەنتەگiم، كوزiڭ اۋىرادى، ۇيقىڭ قانباي قالادى» دەپ، مايشامدى ءسوندiرiپ كەتەتiن. اجەم ۇيقىعا كەتكەندە مايشامدى كورپەمەن بۇركەپ وقيتىنمىن. بiر كۇنi ءۇيدi ورتەپ الا جازداپ، كوكەمنەن قامشى جەگەن كەزiم دە بولدى. بiز وندا فيردوۋسي دەگەندi بiلمەۋشi ەدiك، بiزدiڭ پiرiمiز تۇرماعامبەت ەدi.
سوناۋ 70-جىلدارى ماسكەۋدەگi سسسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ شىعىستانۋ ينستيتۋتiن ستاجەر-زەرتتەۋشi بوپ وقۋعا بارعانىمدا قاپشىعىمدا «رۇستەم-داستان» كiتابى جاتتى. بiر زاماندا پۋشكين اتتاعان شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ بوساعاسىن مەن تۇرەكەڭنiڭ «رۇستەم-داستانىمەن» اتتادىم. جولىم بولدى، ورىس عىلىمدارىن تاڭقالدىرىپ، تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆ تۋرالى كانديداتتىق ديسسەرتاتسيامدى قورعادىم. «شاحنامانى» قازاقشا بۇلبۇلداي سايراتقان ارداقتى الىپ اقىن تۇرماعامبەتتiڭ ارۋاعى قولداعان شىعار. قانشاما جىلدار ءوتتi سودان بەرi, قىرىق جىلدان اسىپ بارادى مەن وسىناۋ ىستىق تاقىرىپتان قول ۇزگەنiم جوق. شامام جەتكەنشە «شاحنامانى» ايتا بەرەمiن، جازا بەرەمiن، شىرقاي بەرەمiن. ويتكەنi, قازاقتىڭ عانا ەمەس، دۇنيە ءجۇزiنiڭ ۇلى اقىندارىنىڭ بiرi — تۇرماعامبەت Iزتiلەۋۇلىنىڭ شىرقاۋ بيiكتەگi جۇلدىزى ماعان ءاماندا قايرات، قۋات بەرiپ تۇرادى.
وتەگەن كۇمIسباەۆ،
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور،
«تۇركىستان» گازەتءى
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: ولەڭنiڭ سۇيرiكتەي قىپ سۇلۋ بويىن جىرلاعان تۇرماعامبەت Iزتiلەۋوۆتiڭ شىعارماشىلىعى حاقىندا
ءى
