قۇرامىندا «باي» ءسوزى بار رۋ-تايپا اتتارى ورتا ازيا مەن سولتۇستىك ازيا حالىقتارىنىڭ كوبىندە كەزدەسىپ وتىرادى.بايا جانە باي ءتۇبىرلى ەتنونيمدەردىڭ تۇڭعىس- مانچجۋر، ماڭعول، تۇركى حالىقتارىندا كەڭىنەن تاراعانىن كورەمىز. ماسەلەن، ەۆەنكىلەردە بايا-كي، بايا-شين، بايا-گير (رۋ), ەۆەندەردە بايا-شين، بايا-كي (رۋ),ۋلچي مەن وروكيلەردە بايا- ۋسە-لي (رۋ), وروچي مەن نانايلاردا بايا (رۋ), مانچجۋرلاردا بايا-را (رۋ), گيلياكتاردا باي-ل (رۋ), ماڭعولداردا باي-ت (رۋ), بايا-ۋ-د، بۋرياتتاردا بايان-داي، ياكۋتتاردا باي-د (رۋ), ۇيعىردا باە-گۋ (تايپا). باي-سي مانچجۋريانىڭ وڭتۇستىك جاعىندا، باي- يان، باي-دا سولتۇستىك ماڭعوليا جانە التاي-سايان تاۋلارىنىڭ سولتۇستىك جاعىندا مەكەندەگەن. باي (ونوگوي بايا) ياكۋتتاردىڭ ء(وز اڭىزدارى بويىنشا) ارعى شىققان تەگى، بەل اتاسى. باي-حين-باشەن توبى سەلكۋپتەردە، باي (رۋ) ەنيسەي وزەنىنىڭ تومەنگى جاعىنداعى ەنتسىلەردە، باي-گادو (رۋ) ەنيسەيدەگى كەتتەردە (كايبول) بار. ء بىزدىڭ بايۇلى تايپا اتى دا وسىلارمەن تەكتەس بولۋى ىقتيمال. بۇل اتالعانداردىڭ ىشىندەگى ەڭ كونەسى «باي-دي» تايپاسى. ول ءبىزدىڭ ەرامىزعا دەيىنگى VIII-VII عاسىرلاردا سولتۇستىك ماڭعوليا مەن التاي-سايان تاۋلارىنىڭ سىلەمدەرىندە ءومىر سۇرگەن. باي-رۋ تايپاسى VII ع. سەلەنگى جاعاسىنداعى ۇيعىرلار اراسىندا، باي-سي VIII ع. مانچجۋريانىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىندا مەكەندەگەن كورىنەدى. وسى «باي» ءسوزى ارقىلى جاسالعان ەتنونيم، توپونيم جانە انتروپونيمدەر قازاق، وزبەك، قىرعىز، باشقۇرت، ياكۋت، ۇيعىر سياقتى تۇركى حالىقتارى تىلدەرىندە ەجەلگى زاماننان بارى حاق. ورحون جازبالارىندا باير-كۋ، ۇيعىرلاردا باەگۋ، IX-XI عاسىرلارداعى قيات تايپالارىنىڭ ءبىرىنىڭ اتى باياندۋر. ال قازاق تىلىندە بايشورا، بايسىن، بايۇلى، ياكۋتتاردا بايد تۇرلەرىندە ەتنونيمدەر بارى ايقىن. «باي» ءسوزى رۋ-تايپا اتتارى رەتىندە العاش رەت ب.ە.بۇرىن 694-250 جىلدارداعى قىتاي جىلنامالارىندا ايتىلادى. دينليندەردىڭ ءبىر بولىگى بايدي اتالعان، ال باي ەكى ءتۇرلى ماعىنادا «سولتۇستىك» جانە «اق» ماعىناسىندا كورسەتىلگەن. ەرتە زامانداعى تايپالاردىڭ ازيادا ءارى-بەرى اۋىسىپ، ءبىر ورىننان ەكىنشى ورىنعا ورنالاسىپ وتىرۋى تاريحتا بەلگىلى جاعداي. سوعان قاراعاندا، باي ءتۇبىر ءسوزى ارقىلى جاسالعان ەتنونيمدى يەمدەنگەندەردىڭ ءبىر توبى ازيانىڭ شىعىسى مەن سولتۇستىگىندە، ەكىنشى توبى ورتا بويىندا مەكەن ەتكەنى شىندىققا جاقىن. بۇعان نازار اۋدارساق، باي ءسوزى ارقىلى جاسالعان ەتنونيمدەردىڭ ارحەتيپى كونە داۋىرگە، اتاپ ايتقاندا، التاي داۋىرىنە ءتان بولار دەگەن توقتامعا كەلەمىز. وعان دالەل، بىرىنشىدەن، جىلنامالارى مەن شەجىرەلەرىنىڭ حابارلاۋىنشا، باي ب.ە. دەيىنگى 694-250 جىلدارى التايدا ءومىر سۇرگەن دينليندەردىڭ تايپا اتى بولعان بولسا، ەكىنشىدەن، تىلدىك ماتەريالى ياعني ءسوزدىڭ كونە لەكسيكالىق ماعىناسى سول التاي داۋىرىنە ءتان سوزدەردىڭ ماعىناسىن اڭعارتادى. ويتكەنى باي ءسوزىنىڭ قازىرگى ماعىناسى مەن بۇرىنعى ماعىناسىنىڭ (سولتۇستىك جانە اق) اراسىندا ەشبىر جۋىقتىق، جاقىن بايلانىس بىلىنبەيدى. ال قازىرگى رۋ، تايپا جانە كىسى اتتارىندا كەلەتىن باي ءسوزىنىڭ ماعىناسى سوڭعى داۋىرلەردەگى جاعدايمەن بايلانىستى ەكەنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى بولسا كەرەك . ر.گ.كۋزەەۆتىڭ مونوگرافيالىق ەڭبەگىندە «بايۋلى» (بۋرزيانسكي رود) ، پلەميا تاز (تاز، تازلار) ، پلەميا بايلار – بۇل جەردە، بايلار اتاۋىنا جان-جاقتى عىلىمي تالداۋ جاسالعان. تانا ، بايۋلى / رود- بۋرزيان / ، ماسقار/ رود-پلەميا كاتاي /, نوگاي-بۋرزيان ، 12 بيەۆ بۋرزيان، ت.ب. رۋ-تايپالاردىڭ اتاۋلارى كەزدەسەدى. عالىمنىڭ پايىمداۋىنشا، باشقۇرت قۇرامىندا جوعارىداعى اتالعان رۋلار مەن تايپالاردىڭ ءبىر-بىرىمەن تىعىز قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى تۋرالى ايتۋعا بولادى. وسى جەردە بايۇلى قۇرامىندا كەزدەسەتىن تانا، تاز، ماسقار رۋ-تايپالارىنىڭ اتاۋلارى بار. سونىمەن بىرگە، بۋرزيان تايپاسىنىڭ قۇرامىندا «بايۇلى رۋى» جانە بايۇلى تايپاسى قۇرامىندا «بۋرزيان رۋى» دەگەن سويلەمدەر كەزدەسەدى. ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ تۇرعىلىق مەكەنى ورتالىق ازيادان ەڭ كونەسى سوڭعى پالەوليت داۋىرىندەگى سىزىلعان تاڭبالار بىزگە جەتىپ وتىر. ول موڭعوليانىڭ شىعىسىنداعى اتاقتى كەنتاي جوتاسىنىڭ سىلىمىندەگى اراسانتاس (راشان-حاد) تاڭبالارى. اراسانتاسقا جۇرگىزىلگەن قازبا ناتيجەسى ارحەو- لوگيالىق ءتورت مادەني قابات بولعانىن انىقتادى. ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان ءۇشىنشى مادەني قاباتتاعى (160-220 سم. تەرەڭدىكتەگى) تاستىڭ بەتىندەگى تاڭبالار مەن نىشاندار بولىپ تابىلادى. اراسانتاستاعى تاڭبالار مەن نىشاندار جوعارعى پالەوليت (35-12 مىڭ جىل بۇرىن) پەن مەزوليت ءداۋىرىنىڭ العاشقى كەزەڭىندە قاشالعانى بەلگىلى بولىپ وتىر. ودان سوڭ، كەيىنگى كەزەڭدەردە جالعاسىپ جۇزدەگەن تاڭبالار مەن نىشاندار قاشالعان دەپ ارحەولوگيالىق ساراپتامالاردا تۇجىرىمدالعان. ماسكەۋلىك ارحەولوگ ە.ا.نوۆوگرادوۆا اراسانتاستاعى تاڭبالار تۋرالى بىلاي دەيدى: «موجنو پولاگات، چتو ۆسە زناكي اراشانحاد بىلي سۆيازانى س كاكيم-تو ستروگو زاكوديروۆاننىمي ميفامي ي تراديتسيامي». زەرتتەۋشىنىڭ بۇل ۇسىنىسىنا ءبىزدىڭ الىپ قوسارىمىز جوق. ويتكەنى، تاڭبالار مەن نىشاندار رۋلار مەن تايپالاردىڭ، تايپالىق وداقتار مەن تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ نىشانى. سول نىشاندار مەن تاڭبالار ارقىلى قانداي تايپا ەكەنىن تانيدى. بۇلار سول تايپالاردىڭ اتىن بىلدىرەتىن كود دەگەن ءسوز . ەۋرازيا ايماعىندا ءومىر سۇرگەن كوشپەلىلەردىڭ قولا، تەمىر داۋىرىنەن ب.ز. IX-X عع. ارالىعىندا قالدىرعان سۋرەتتەر مەن گراۆيۋرالار مىڭداپ سانالادى. سونىڭ مول پايىزى وسى ايماقتىڭ تۇرعىلىقتى حالقى تۇركى ەتنوسىنا تىكەلەي قاتىستى. وسى تۇركى حالىقتارىنىڭ ماڭگىلىك كورشىسى ءارى باسەكەلەسى بولعان ەجەلگى قىتايلار تاس بەتىنە سۋرەت سالىپ (پەتروگليف) قالدىرماعان. ونداي تاريحي دەرەك جوق. قىتاي عالىمدارى بۇل ەرەكشەلىكتى وزدەرى حاباردار ەتىپ وتىرعان. شارتتى بەلگىلەردى پيكتوگرافيالىق گراۆيۋرالارمەن، سۋرەتتەرمەن قاتار قولدانعان. شارتتى بەلگىلەر مەن سۋرەتتەردى قاتار قولدانىپ اقپارات بەرگەن ءبىر عانا سيۋجەتتى پيكتوگراممامەن تانىسالىق. باتىس موڭعوليانىڭ (التاي تاۋ جوتاسى) گوبي-التاي ايماعىنىڭ تساعان-عول دەگەن جەردەگى ءبىر عانا تاس بەتىندەگى پەتروگليفتە تومەندەگى وقيعانى پيكتوگرافيالىق جازۋمەن بەرگەن. تاستىڭ سولتۇستىك جاعىنا تاۋەشكىنىڭ سۋرەتىن سىزىپ، جانىنا تاڭبا قاشالعان. ول ارادان ەكى ادام شىعىپ ء(بىرىنىڭ قولىندا نايزا) وڭتۇستىكتەگى جىلقىعا بەت العان. جىلقىنىڭ وڭ جاعىندا ءبىر ادام جىلقىعا قاراي جۇگىرىپ كەلەدى. ونىڭ ارتقى جاعىندا شاناعا وتىرعان ءبىر ادام كەلە جاتىر. ونىڭ استىڭعى جاعىنا و تاڭبا قاشالعان. بۇلاردىڭ الدىڭعى جاعىندا شىعىسقا قاراي ۇركىپ بارا جاتقان بۇعى بەينەلەنگەن. ونىڭ ارتىنا ءبىر عانا سيىردىڭ سۋرەتىن سىزىپ ۇستىڭگى جاعىنا سىزىق قالدىرعان. ەندى وسى كورىنىستىڭ وڭ جاق شىعىس بۇرىشىندا قولىنا ساداق ۇستاپ اتقالى تۇرعان ءبىر ادامنىڭ سۋرەتى بەينەلەنگەن. ونىڭ قاسىندا تاڭبا قاشالعان. بۇل كورىنىستەن نە ۇعۋعا بولار ەدى؟ 1. تاڭبالارى بەينەلەنگەن تايپانىڭ ەكى ادامى ء(بىرىنىڭ قولىندا نايزا) جىلقى اۋلاۋعا وڭتۇستىككە بەت العانىن، تاڭبالارى بەينەلەنگەن ادام كورىپ قالعان، و تاڭبالى تايپا وكىلى قاتارلاسا شاڭعىمەن شاۋىپ كەلەدى. بۇل جەر مۇمكىن سول و تاڭبالى تايپانىڭ جەرى بولۋى ابدەن مۇمكىن. ويتكەنى، ونىڭ ماڭىندا IIII – دەگەن 4 سىزىق سىزىپ سيىردى كورسەتكەن.ءتورت سيىر سول تايپانىڭ مالى دەگەندى مەگزەيدى. سول ارادان ءبىر بۇعى قاشىپ شىققان. الدا جىلقى ءۇيىرى. وڭتۇستىك شىعىس بۇرىشتا تايپانىڭ ادامى ساداقپەن قارۋلانىپ جوعارىداعى و تاڭبالى تايپا جەرىندەگى جىلقى تابىنىنا بەت العان. 2. بۇل سيۋجەتتەن و تاڭبالى تايپا جەرىندەگى جابايى جىلقىلاردى اۋلاۋعا تايپا اڭشىلارى سولتۇستىك جاقتان كەلسە، وڭتۇستىگىنەن تاڭبالى تايپا اڭشىلارى تاعى دا سايلانىپ شىققان. ءوز جەرىندەگى اڭىن قورعاۋعا و تايپانىڭ ادامى جان ۇشىرا اراشا تۇسكەن. وسىدان نە بايقاۋعا بولادى. سۋرەتتى سىزۋشى پيكتوگرامما مەن شارتتى بەلگى ارقىلى بولعان وقيعانى ءۇشىنشى نەمەسە قىزىقتاۋشى جاققا اقپارات بەرىپ ۇلگەرگەن. بۇل تاريحي قۇجات. ول داۋىردە سول ايماق تۇرعىندارىنا و تاڭبالى تايپالار كىمدەر ەكەنى بەلگىلى. مىنە، ب.ز.ب. XV-X عاسىرلار ادامدارى وسىلايشا اقپارات ال- ماسىپ كەلگەنىنە بۇگىنگى كۇنى بەلگىلى بولىپ وتىر. بۇل پيكتوگراممالىق جازۋ ۇلگىسى. مىسالى، وسى تاڭبانى قازاقتىڭ رۋ-تايپالارى بويىنشا تارقاتاتىن بولساق نەنى بايقايمىز: و تاڭبا بەلگىسى بويىنشا قازاقتىڭ تومەندەگى رۋ- تايپالارىندا كەزدەسەتىندىگىن اتاپ كەتۋگە بولادى – دۋلات، ارعىن، البان، سۋان، بوتباي، رامادان، شىڭقوجا (ۇلى ءجۇز),تەرىستاڭبالى تابىن، ونتاڭبالى تابىن،سامبەت (ۇلى ءجۇز), بەستەرەك (ۇلى ءجۇز), قورالاس (ۇلى ءجۇز) ت.ب. تىكەلەي جانە ءىشىنارا كەزدەسەتىندىكتەرىن ايتىپ كەتۋگە بولادى. I تاڭباسى قازاقتىڭ قاڭلى، ىستى، شانىشقىلى،تىلىك، تانا، اداي، ت.ب. رۋ- تايپالارى ىشىندە تىكەلەي نەمەسە ءىشىنارا كەزدەسەتىندىگىن اتاپ كەتۋگە بولادى. وسىنداعى تاڭبالارعا عىلىمي ساراپتاما جاسار بولساق، ولار قازاقتىڭ ىشىندەگى جالايىر،تابىن، البان ت.ب. رۋلاردا دا كەزدەسەتىندىگىن اتاپ وتكەن دۇرىس بولار دەپ ويلايمىز. بۇل جەردە وسى رۋ- تايپالاردىڭ شىعۋ تەگى كونە زاماننان باستالدى دەگەن وي تۋىنداماۋى كەرەك. ول ءۇشىن اتالعان رۋ-تايپالاردىڭ شىعۋ تاريحىن تەرەڭدەي زەرتتەپ، ءبىزدىڭ تاڭبا بەلگىلەرمەن قاي جەردەن قوسىلاتىندىعىن انىقتاپ، ونىڭ جىلنامالار، جازباشا دەرەكتەر، توپونيميكالىق، ارحەولوگيالىق ت.ب. شىعۋ تاريحىنا نازار اۋدارۋىمىز كەرەك. قازاقتىڭ رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبا-لارىنىڭ شىعۋ تاريحىن وقىپ ءبىلۋ، زەرتتەۋ، وعان عىلىمي انىقتاما بەرۋ ءۇشىن «لوگوگراممالاردىڭ» الاتىن ورنى ەرەكشە. بۇل جازۋ ءتۇرىن 1960 جىلدارعا دەيىنگى يدەوگرافيالىق جازۋ دەپ اتاعان. سوڭعى ۋاقىتتا بۇل اتاۋدى عالىمدار لوگوگراممالىق جازۋ دەپ اتادى. اتاۋدى امەريكا عالىمى ل.بلۋمبيلد، پ.ا.بۋدبەرگ، ف.ەدجەرتون، ي.گەلب، كەڭەس وداعىنىڭ ۆ.ا.يستريندەر عىلىمعا ەنگىزىپ كەلدى. لوگوگرافيالىق دەپ اتالاتىن جازۋ جۇيەسىنە ەجەلگى قىتاي، ەجەلگى شۋمەر، ەجەلگى ەگيپەت، كريت-مينوي جازۋلارىن عالىمدار وسى جۇيەگە ەنگىزىپ قاراستىرادى. جازۋ جۇيەسى پيكتوگرافيادان باستاۋ الادى. مۇندا جازۋ تاڭبالارمەن بەرىلگەن. تاڭبا كەسكىندەرى جەكە- جەكە سوزدەردىڭ ءمانىن بەرەدى. ناقتىلاپ ايتساق سويلەۋ ارەكەتىندەگى ءسوزدىڭ جەكە دارا سەمانتيكالىق بىرلىگى. بۇل جاعىنان الىپ قاراعاندا لوگوگرافيالىق جازۋدى پيكتوگرافيامەن سالىستىرعاندا كوممۋنيكاتيۆتىك اقپاراتتى نەعۇرلىم انىق دالمە-ءدال بەرەدى. لوگوگرافيالىق جازۋ تاڭبالارىنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىكتەرى تومەندەگىدەي ەكەنىن عالىمدار انىقتاعان. وندا: 1. ويلاۋ تۇيىسكەن وتكەن بولمىس، تۇسىنىك رەتىندە جالپىلاما ابستراكت تۇردە اقپارات بەرەدى. 2. پيكتوگرافيادان ايىرماشىلىعى كوز الدىڭداعى كورنەكتى بەينەنى ونىڭ ءمان-مازمۇنىنا ساي شارتتى بەلگىلەرمەن جاناما تۇرىندە سحەمالىق تاڭبامەن بەرەدى. 3. تاڭ- بالارمەن بەرىلىپ وتىرعان اقپاراتتىڭ ەرەكشە قاسيەتتەرى گرافيكالىق ارنايى كەسكىندەرمەن ەرەكشەلەنەدى. ەجەلگى جانە بايىرعى كوشپەلىلەردىڭ ءوز قولدارىمەن سىزىپ، قاشاپ قالدىرعان وسى قۇندىلىقتاردى سالىستىرمالى تۇردە الىپ قاراستىرىپ، XIX عاسىرداعى قاعازعا تۇسكەن قازاق حالقىنىڭ ىشىندەگى كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبا بەلگىلەرىمەن سالىستىرۋ ارقىلى ەجەلگى تۇركى ەتنوسىنىڭ پسيحولوگياسىن، دۇنيەتانىمىنىڭ تىكەلەي مۇراگەرى قازاق حالقى ەكەندىگىن تانىتۋ. سول قۇندىلىقتاردى جانداندىرۋ. مۇنداعى ءاربىر تاڭبالار مەن نىشانداردىڭ ءداۋىرى انىقتالعان. ولاردىڭ ءتۇر وزگەرىسى، قولدانىستا بولعان ءداۋىرى، كەيىنگى داۋىرمەن ساباقتاستىعى سالىستىرمادان انىق بايقاۋعا بولادى. ەجەلگى جانە بايىرعى تۇركىلەردىڭ قالدىرعان لوگوگراممالىق رۋحاني قۇندىلىقتارىن ساراپتاۋ بارىسىندا، ولاردى ەكى توپقا ءبولىپ قارۋدى ءجون كوردىك. ولار: 1.تاڭبالار; 2. نىشاندار. تاڭبالار ءاربىر جەكە تايپالاردى تانىپ، تۇستەپ بەرەتىن بەلگىسى (كود). سول بەلگى (كود) ارقىلى پالەن دەگەن تۇسىنىكتى ەكىنشى، ءۇشىنشى جاق الادى. مالعا باسقان تاڭبا ارقىلى پالەن تايپانىڭ مالى دەگەن اقپارات الادى. ال، ءبىزدىڭ رامىزدەرىمىز، تىكەلەي كيەتەككە (توتەم) بايلانىستى ەكەنىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. كيەتەك (توتەم) دەپ اتالعان ۇعىم تايپالاردىڭ نامىسىنا، ارىنا تىكەلەي بايلانىستى بولادى. كيە – ولاردىڭ شىعۋ تەگى، اتا- باباسى. ولاردى جەلەپ-جەبەي جۇرەتىن ارۋاعى. تايپا مۇشەلەرى، قاۋىمداستىق جاۋعا، قاۋىپتى ساپارعا اتتانعاندا، تابيعاتتىڭ اپاتىنا تاپ بولعاندا، قىسىلعاندا، قۋانعاندا كيەتەككە (توتەم) جۇگىنىپ، كۇش-قۋات سۇراپ، سولار ارقىلى تاڭىرگە تابىنىپ وتىرعان. سونداي قاسيەتتى، كيەلى بولعاندىقتان ءرامىز رەتىندە قۇرمەتتەيتىن بولعان. كيەتەكتەر قۋاتتى، قورقىنىشتى، ايبارلى جانۋار كەيپىندە ابستراكت تۇردە بەينەلەنگەن. بۇل ەجەلگى جانە ورتا عاسىرداعى ادامداردىڭ دۇنيەتانىمىمەن، ەتنوپسيحولوگياسىمەن تىكەلەي بايلانىستى. ەجەلگى ادامدار قورشاعان ورتاسىن ءتۇيسىنۋ، سول تۇيسىگىن وي سارابىنان وتكىزۋ ارقىلى جانۋارلاردىڭ ەرەكشە ءبىتىمىن شامادان تىس بەينەلەپ رامىزگە اينالدىرعان. كەرىسىنشە، تاڭبا كەسكىندەرى ەجەلگى جانە بايىرعى تۇركى الىپبيىنە اينالعان. كورىپ وتىرعانىمىزداي، تاڭبا رەتىندە قولدانعان تاڭبالار ارىپكە بىردەن اينالسا، رامىزدەر كەسكىنى وعان كونبەگەن. مىنە، وسىنىڭ وزىندە وتە كوپ ءمان جاتقان سياقتى. تاڭبالار اندا-مىندا قالا بەرەدى، دەمەك اقپارات بەرەدى. ال ءرامىز كيە- ءلى بولعاندىقتان ونى كەز كەلگەن جەرگە سىزىپ، اياقاستى ەتۋگە جول بەرىلمەگەن. بايىرعى تۇركى قاعاناتىنىڭ ەلتاڭباسى سەركە نەمەسە تاۋەشكى. مەزوليت داۋىرىنەن بەرمەن قاراي پالەن مىڭ، ميلليون ەشكىنىڭ (تاۋەشكىنىڭ) سۋرەتى جارتاس بەتىنە سىزىلعان. ال ءدال مىنانداي سۋرەت كۇلتەگىن مەن بىلگە قاعاننىڭ ۇستىنان (قابىرتاس – م.ع.) باسقا جەردە جوق. بۇل – تۇركى قاعانات ەلتاڭباسى. ورتا عاسىرلىق وعىزنامە جىرىندا وعىز قاعاندى سۋرەتتەمەس بۇرىن ونىڭ ءرامىزى مىناۋ دەپ وگىزدىڭ (بۇقا – م.ع.) باسىن ابستراكتى سۋرەتپەن بەرگەن. بۇل ەكى ەلتاڭبا قاعانات ءرامىزى. ال ودان باسقا ءاربىر تايپا، تايپالىق وداقتاردىڭ (بىرلەستىك – م.ع.) ەلتاڭبالارى بولعان. وسى جەردە ءبىزدىڭ رۋ- تايپالارداعى تاڭبالارىمىزدىڭ شىعۋ تاريحى قالاي كەلىپ شىعاتىنى بەل گىلى بولا باستايدى. ياعني، ولار بەلگىلى ءبىر كوشپەلى مەملەكەتتەر قۇرامىندا وداقتاس بولعان دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولادى. ەجەلگى كوشپەلىلەر تاڭباسى مەن بايىرعى تۇركى ءالفاۆيتىنىڭ ءبىر-بىرىنەن كوشىرگەندەي ءدال كەلۋى، ەگىزدىڭ سىڭارىنداي ۇقساستىعى رۋحاني ساباقتاستىقتىڭ جەمىسى ەكەنىن باسا ايتقانىمىز دۇرىس بولار. ءرامىز نىشانى – كيەلى بەلگى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي كيەلىك ۇعىم وتە باسىم.ويتكەنى ەجەلگى ادام- دار تۇسىنىگىندە قورعاۋشى، قامقورشى بولىپ ولىلەر رۋحى بىرگە جۇرەدى. بۇل تاريحي دەرەكتەردە تايپا نىشانى سول تايپالار مەن تايپالىق وداقتاردىڭ ساياسي-قۇقىقتىق احۋالىن، ەگەمەندىگىن ايعاقتايتىن قۇجات ءرولىن اتقارعان. جەكە تايپا اتانىپ، تاڭباسىن بەلگىلەۋ باسقا تايپالارمەن تەرەزەسى تەڭ بولدى دەگەندى كورسەتەدى.سونىمەن قاتار، ب.ز. VI–IX عع. داۋىرىندەگى دەرەكتەر ءرامىز بەن بىتىگ (جازۋ – م.ع.) ەكەۋىنىڭ تەڭ دارەجەدە قاراستىرعانى انىق بايقالادى. ونىڭ وزىندىك ءمانى بولۋى مۇمكىن دەپ ويلاۋعا بولادى. ويتكەنى، كوشپەلى تۇركى قاۋىمى بىتىگ (جازۋ – م.ع.) قاسيەتتى دەپ بىلگەن. ەنيسەي بويىنداعى تۋگۋتۇپ شارشى تاسىنا قاشالعان مىنا ءبىر قاناتتى سوزگە كوڭىل اۋدارالىق: «تاڭبا ەردەن ەرگە (ۇرپاقتان ۇرپاققا) ەنشىلەنگەن». كەزىندە، الەمگە بەلگىلى ارحەولوگ س.ۆ.كيسەلەۆ «چتو كاساەتسيا كىرگىزوۆ، زاپادنو-تيۋركسكايا پيسمەننوست پوپال نا ەنيسەي نا پودگوتوۆلەننۋيۋ پوچۆۋ ۋجە پوچتي دۆا تىسياچەلەتيا سۋششەستۆوۆالي تام رازنوبرازنەيشيە ريسۋنكي نا سكالاح ي نا ناروچيتو پوستاۆلەننىح سكالاح» – دەپ تۇركى بىتىگ جازۋىنىڭ شىعۋ تەگى ەجەلگى تايپالار مەن تايپالىق قاۋىمداستىقتاردىڭ پايدالانعان تاڭباسىنان باستالاتىنىن وسىلايشا ايتىپ كەتكەن ەدى. بۇلاي بولسا، ب.ز.ب. VI-I مىڭ جىلدىقتا جارتاس بەتىنە قاشاپ جازىپ كەتكەن تاڭبالار لوگوگرافيالىق جازۋلار بولماق. وكىنىشتىسى، س.ۆ. كيسەلەۆتىڭ كورەگەندىكپەن ايتىپ كەتكەن بۇل يدەياسىنا (بولجامىنا – م.ع.) 1950 جىلداردان كەيىن زەرتتەۋشىلەر كوڭىل بولە قويمادى. عالىمنىڭ وسى يدەياسىنا ەرەكشە ءمان بەرە، سارالاي وتىرىپ، بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ باس العان قاينار بۇلاعىن ەجەلگى تاڭبالاردان ىزدەستىرۋدى ءجون كوردىك. تاڭبانىڭ نىشاندى اتقاراتىن ءرولىن انىقتاۋ – ءبىر توبە دە، ونىڭ شىعۋ تەگى، ءمان-ماعىناسىن انىقتاۋ – ءبىر توبە. ونىمەن قاتار، تاڭبانىڭ قۇقىقتىق رەتتەۋ، ۇيلەستىرۋ مىندەتى، الەۋمەتتىك، ساياسي ءرولىن انىقتاۋ – ءوز الدىنا ءبىر توبە. تاڭبا ارقىلى تايپالاردىڭ شىعۋ تەگىن، ولاردىڭ ديناميكالىق بىرىگۋى، ءبولىنۋ قوزعالىسىن انىقتاۋ – ول ءوز الدىنا تاعى ءبىر سالا. وسىنداي، تاڭبالارعا بايلانىستى عىلىمي تۇجىرىمدامالار جاسالعاننان كەيىن، ءبىزدىڭ تىكەلەي تاقىرىبىمىزعا بايلانىستى باي ۇلى قۇرامىنداعى كىشى ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالارىنىڭ كونە زاماندا قاي كەزدەن باستاپ كەزدەسە باستايتىندىعىنا بايلانىستى ءوزىمىزدىڭ تۇجىرىمدامامىزدى جاسار بولساق; بايۇلى قۇرامىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ كونە زاماندا جەكە-دارا نەمەسە باسقا دا رۋ-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ قۇرامىندا جۇرگەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. ولاردىڭ بايۇلى قۇرامىنا توپتاسۋى بەرتىنىرەك بولعانىن جازباشا دەرەكتەر، شەجىرەلەر، ارحەولوگيالىق قازبا كەزىندە تابىلعان كونە رۋلاردىڭ بەلگىلەرى (جارتاستارعا قاشالعان بەلگىلەر، پىشاقتارداعى، تاستارعا سالىنعان تاڭبالار، قۇلىپتاستارداعى رۋلىق تاڭبالار ت.ب.) كوپ ماعلۇماتتار بەرەدى. سوعان قاراعاندا، وسى كۇنگى «وناتا-بايۇلى» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى بولىپ جۇرگەن، كىشى ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارىن تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا تارقاتار بولساق، ولاردىڭ كەيبىرەۋىن تۇرىك قاعاناتى قۇرامىنان، ال ەندى بىرەۋلەرىنىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرىن عۇندار مەن ساقتار ءداۋىرى كەزەڭىنەن دە كەزدەستىرۋگە بولاتىندىعىن كورىپ وتىرمىز. عالىم قارجاۋباي سارتقوجانىڭ ەڭبەگىندە «ەجەلگى ساق (سكيف) بۇعىتاستارداعى ەلتاڭبالارى مەن تايپا تاڭبالارى دەگەن سويلەم كەلتىرىلگەن، وسى سويلەمنىڭ جانىندا ب.ز.ب. VIII–V عاسىرلار ارالىعىنداعى ەلتاڭبا سۋرەتتەرى بەرىلگەن. ولار – تاۋتەكە، قاسقىر، بارىس، بۇعى، قابان، تۇمسىعى قۇس بەينەسىندەگى كرەست، وسىمدىكتەر دۇنيەسى ت.ب. ال، ساقتار قۇرامىنداعى تايپا جانە تايپالىق وداق تاڭبالارى، تىكەلەي كىشى ءجۇزدىڭ بايۇلى تايپالارىنىڭ كەيبىر تارماقتارىن قايتالايتىنى كورىنىپ تۇر. اتاپ ايتقاندا، بەرىش،تاز، ىسىق، ەسەنتەمىر، جاپپاس ت.ب.. بۇل ءبىزدىڭ تاراپىمىزدان جاسالىپ وتىرعان تۇڭعىش قادام بولعاندىقتان، ساقتار قۇرامىنداعى رۋ-تايپالاردىڭ بارلىعى بىردەي كىشى جۇزدەن شىققان ەكەن دەگەن پىكىر تۋىنداماس ءۇشىن، وسى تاڭبالاردىڭ ىستى (ۇلى ءجۇز), تەرىستامبالى، البان، بوتباي، رامادان، سۋان ت.ب. دا كەزدەسەتىنىن اتاپ كەتكەنىمىز دۇرىس بولار. تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ داۋىرىندەگى ەلتاڭبالار مەن تايپا تاڭبالارىنىڭ قۇرمىندا جاپپاس، تاز، شەركەس، قىزىلقۇرت، ەسەنتەمىر، ىسىق ت.ب. كەزدەسەتىندىگىن اتاپ كەتۋگە بولادى. وسى تۇرىك قاعاناتى ىشىندەگى تايحار جارتاسىنداعى، قار – اۋىل قىزىل، دۋندگوۆ، ۇلىقتار مۇيىسىندە، جىلاندى سۋ، ۇلى قورىم ت.ب. كوپشىلىگىندەگى تايپالىق بەلگىلەردىڭ ىشىندە «جاپپاس» تاڭباسىنىڭ ءجيى-ءجيى كەزدەسەتىنى ءبىزدى تاڭ قالدىرىپ وتىر. اسىرەسە، ۇلىقتار مۇيىسىندە ەكى عانا ەلتاڭبا سۋرەتى بەينەلەنگەن. بىرەۋى – تاۋتەكە بولسا، ەكىنشىسى – جىلان بەينەسى (جاپپاس تايپاسىنىڭ، ءبىز ايتىپ جۇرگەن، باسىن كوتەرىپ تۇرعان جىلان بەينەسىندەگى سۋرەتى وتە انىق بەينەلەنگەن). بۇدان شىعاتىن قورتىندى، جاپپاس (ياعني، «جىلانباس») تايپاسىنىڭ قان شالىقتى كۇشتى بولعاندىعىن ەلتاڭباسىنىڭ بولعاندىعىنا قاراپ تا باعالاۋعا بولادى. ساماشەۆ ز.، بازىلحان ن.، ساماشەۆ س. «كونە تۇرىك تاڭبالارى» قازاق-موڭعول تاريحي- مادەني ەكسپەديتسيانىڭ ەڭبەكتەرى ناتيجەسىندە جارىققا شىققان عىلىمي ەڭبەگىنىڭ ماڭىزى وتە زور. جوعارىداعى ەڭبەكتىڭ ءۇشىنشى تومىندا ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا قاتىستى كىشى ءجۇزدىڭ بايۇلى تايپالار بىرلەستىگىنىڭ كەيبىر رۋلىق-تايپالىق تاڭبالارىنىڭ كەزدەسەتىندىگىن اتاپ وتكىمىز كەلەدى. وسى عىلىم ەڭبەكتىڭ «كونە تۇرىكتەردىڭ تاڭبالارى مەن بەلگىلەرىنىڭ» كەس- تەسى بەرىلگەن. ءبىرىنشى توپقا جاتقىزىلعان تاڭبالار مەن بەلگىلەردى – ەسكەرتكىش، تاڭبا مەن بەلگى، كەشەننىڭ باسقا قۇرامداس بولىكتەرىندەگى تاڭبالار، مەرزىمى، بيلىك يەسى مەن ەتنوس اتاۋى دەگەن تارماقتارى بويىنشا تارقاتار بولساق نەنى بايقايمىز؟ مىسالى: ەسكەرتكىشتىڭ اتاۋى – «وڭگىت / ۋنگەت / (جاپپاس تايپاسىنداعى وڭگىت بولۋى مۇمكىن)» تاڭبا مەن بەلگىلەرىندە – ارقارلاردىڭ ءتورت ءتۇرى كەزدەسەدى ء(تورت اياعى بار، ءمۇيىزى ارقاسىنا قايىرىلعان ارقار، ەكى اياعى عانا بار، ءمۇيىزى ارقاسىنا قايىرىلعان، ەكى جاققا قاراي بەينەلەنگەن ەكى باستى ارقار، ەكى اياعى بار، ءمۇيىزى ارقاسىنا قايىرىلعان ارقاردىڭ (ەكى سۋرەت) بار. سونىمەن بىرگە، ەكى قۇس بەينەسى بەدەرلەنگەن. ولاردىڭ بىرەۋى قاناتىن جايىپ ۇشىپ بارا جاتقان قارلىعاشتى كوز الدىمىزعا اكەلسە، ەكىنشىسى اسپاندا قالىقتاعان قىراندى ەلەستەتەدى. وسىنداي تاڭبالار قاتارىنا اۋزىن اشىپ بۇرىلعان جىلان بەينەسى، وتىرعان ادام بەينەسى، بالىق بەينەسى، استىندا ءتۇزۋ سىزىعى بار ءۇش بۇرىشتى رومب بەينەسىندەگى تاڭبالاردى ايتۋعا بولادى. ال كەشەننىڭ باسقا قۇرامداس بولىكتەرىندەگى تاڭبالار دەگەن جەرىندە ارقاردىڭ ۇستىندە (ارقاسى) ۇزىن ءتۇزۋ سىزىق بەينەلەنگەن، ونىڭ استىندا ءجۇرىپ كەلە جاتقان ادام بەينەلەنگەن. بۇل تاڭبالاردىڭ مەرزىمى: VI-VII عاسىرلار ارالىعى دەپ كورسەتىلگەن. بۇل جەردە، بيلىك يەسى مەن ەتنوس اتاۋى دەگەن جەرگە ەشنارسە جازىلماعان. ء بىزدىڭ پايىمداۋىمىز بويىنشا، بيلىك يەسى مەن ەتنوس دەگەن جەردە «وڭگىت تايپاسى» دەگەن سويلەم جازىلۋ كەرەك سەكىلدى. سەبەبى، ەسكەرتكىش-وڭگىت /ۋنگەت/ (جاپپاس) بولسا، سونداي-اق بۇل ەسكەرتكىش VI–VII عع. جاتاتىن بولسا، وسى كەزدە وڭگىت دەگەن ءوز الدىنا رۋلىق نەمەسە تايپالىق دەڭگەيدەگى كوشپەلى مەملەكەت بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ياعني، كونە تۇرىكتەر قۇرامىندا وڭگىتتەر (جاپپاس) بولدى دەپ اشىق ايتا الامىز. ەكىنشى توپقا جاتقىزىلعان كونە تۇرىكتەردىڭ تاڭبالارى مەن بەلگىلەرىنە عىلىمي تالداۋ جاسار بولساق نەنى بايقايمىز؟ بۇل توپقا بارلىعى 21 ەسكەرتكىش جيناقتالعان. سولاردىڭ ىشىندە: كۇلتەگىن، ءحوشو تسايدام- 1( حۋشو-تسايدام-1), ەلەتميش يابعۇ (ەل ەتميش دەلۋ-ۋل ەسكەرتكىشتەرىن باسا كورسەتكەن ءجون دەپ ويلايمىن. سەبەبى، بۇل ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعىندا (كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىنەن باسقاسىندا) تاڭبا مەن بەلگى دەگەن باعانداردىڭ بارلىعىندا ارقارلار مەن جىلان بەينەسى كەزدەسەدى. ءتىپتى بۇل ەكى سۋرەت كەستەنىڭ 4-باعانىنداعى «كەشەننىڭ باسقا قۇرامداس بولىكتەرىندەگى تاڭبالار» دەگەن جەردەگى سۋرەتتەردە دە ءبىرىن- ءبىرى قايتالايدى. كۇلتەگىن ەسكەرتكىشىندەگى تاڭبا، بەلگى دەگەن تۇسىندا تەك ارقاردىڭ عانا سۋرەتى بەرىلگەن. كەشەننىڭ قۇرامداس بولىكتەرىندەگى تاڭبالار دەگەن جەرىندەگى «تاڭبالىق سۋرەتتەر» استىندا تومەندەگىدەي سويلەمدەر جازىلعان: بالبالدارداعى تاڭبالار. بۇل جەردە ون ءتۇرلى تاڭبالار بەينەسى بەرىلگەن. سولاردىڭ ىشىندە، ەكى جاققا قاراعان، ءمۇيىزى ارقاسىنا قايىرىلعان، ەكى ارقاردىڭ تاڭباسى. باسىن كوتەرىپ، شاعۋعا دايىندالىپ تۇرعان جىلان (جاپپاس تاڭباسى), جەمتىگىن ءىلىپ، ۇشىپ بارا جاتقان بۇركىت، جاڭا تۋعان اي ت.ب. بەينەلەنگەن. بۇل ەسكەرتكىشتىڭ جانە تاڭبالاردىڭ ۋاقىتى –732 جىل. بيلىك يەسى مەن ەتنوس دەگەن باعاندا: كۇلتەگىن (685- 731) دەپ جازىلعان. ال، ەندى وسىنداي تاعى دا ءبىر ەسكەرتكىش – بىلگە قاعان ەسكەرتكىشى دەۋگە بولادى. بۇل جەردە، «تاڭبا، بەلگى» دەگەن باعاندا تەك جالعىز ارقاردىڭ سۋرەتى عانا بەرىلگەن. ەسكەرتكىش 735 جىلعا جاتادى. بىلگە قاعان (683-734) دەگەن جازۋلار عانا بار. ال، حوشە-تسايدام، ەل ەتميش يابعۇ، چويىر، حانگيداي حاد، قارا بالعاسۇن – 2 ەسكەرتكىشتەردىڭ بارلىعىندا ارحارلار مەن جىلان بەينەلەرى قايتالانىپ وتىرعان. بۇلاردىڭ بارلىعى دا VII–VIII عاسىرلار ەسكەرتكىشتەرى بولىپ تابىلادى. چويىر ەسكەرتكىشىندە ءمۇيىزدى جىلان مەن ارقار بەينەسىنىڭ كەزدەسۋى زەرتتەۋشىلەرگە «كوپ سىردى بۇگىپ وتىرمىز، كۇشتى بولساڭ ىزدەپ تاپ» دەگەندەي اسەر قالدىرادى. ءمۇيىزدى جىلانىمىز، تاڭبالىق تۇرعىدان كىشى ءجۇز قۇرامىنداعى جاپپاس تايپاسىنىڭ تاڭباسىن كوز الدىڭىزعا الىپ كەلسە، قالعان ەسكەرتكىشتەردەگى تاۋەشكى بەينەلەرى بىرقالىپتى بەينەدە سالىنسا، ال جىلاندار بەينەسى ءارتۇرلى فورمادا بەينەلەن- گەن. اتاپ ايتقاندا: «قۇيرىعىن قايىرىپ، باسىن كوككە كوتەرگەن»، «باۋىرىمەن جورعالاپ، يرەلەڭدەپ، اۋزىن اشىپ قاشىپ بارا جاتقان، قۇلاعى بار جىلان» ت.ب. بەينەلەردە سالىنعان. سولاردىڭ ىشىندە، مۇحار ەسكەرتكىشىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە دەۋگە بولادى. سەبەبى، «مۇحار» ەسكەرتكىشىندەگى سالىنعان ارقار مەن جىلان تاڭبالارى نەمەسە بەلگىلەرى وتە جاقسى سالىنعان، ءبىرىنشى ارقار كەتىپ بارادى، ونىڭ سوڭىنان جىلان ەرىپ بارا جاتقانداي اسەر الاسىز. ەسكەرتكىش VII-VIII عع.، جاتادى. سالىنعان جىلان بەينەسى نەمەسە تاڭباسى وسى كۇنگى بايۇلى قۇرامىنداعى جاپپاس تايپاسىنىڭ تاڭباسىن Z كوز الدىڭىزعا الىپ كەلەدى (سۋرەت-تاڭباداعى جىلان بەينەسى مەن جاپپاس رۋىنىڭ تاڭباسى اراسىنداعى ۇقساستىققا تاڭدانباسقا بولمايدى). حۋننۋ يمپەرياسى ورناعانعا دەيىن قىتايدىڭ سولتۇستىگىن مەكەندەۋشى كوشپەلى تۇرىكتەردىڭ تۇرعىلىقتى مەكەنى چەندە، جەحە دەگەن جەرلەردەن ەجەلگى كوشپەندىلەر مادەنيەتىنىڭ قۇندىلىقتارى تابىلعان. بۇل جەرلەردە ەجەلگى كوشپەندىلەر مولاسىنا قىتاي ارحەولوگتارى 1932, 1937, 1941 جىلدارى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن. قازبا كەزىندە ۇشكىر ۇشتى پىشاقتار تابىلعان. پىشاقتارعا ەجەلگى كوشپەلىلەردىڭ بىتىگ جازۋى جازىلعان. قىتاي عالىمى پەن سين-ۆەي بۇل يدەوگرافيالىق جازۋلار حۋننۋ، دۋنحۋلاردىڭ مۇراسى دەگەن تۇجىرىم جاساعان. پىشاق-اقشالار (پىشاقتاعى تاڭبالار – م.ع.) وتىرىقشى حالىقتاردىڭ مۇراسى ەمەس، كوشپەلىلەردىڭ دۇنيەسى دەگەندى سەنىمدى تۇردە دالەلدەگەن. جەحە، چەندە-دەن تابىلعان بۇل پىشاق-اقشاداعى (پىشاقتاعى تاڭبالار – م.ع.) بۋىندىق جازۋلار ەۋرازيا قۇرلىعىنىڭ ارحەولوگيالىق ولجالارى مەن تاس بەتىندەگى تاڭبالارعا وتە ۇقساس ەكەنىن زەرتتەۋشى گ.سۋحبااتار، ا.دامدينسۇرەن ەڭبەكتەرىندە كورسەتكەن. پىشاق- اقشانىڭ (پىشاقتاعى تاڭبالاردىڭ – م.ع.) جاسالعان ءداۋىرى ب.ز.ب. 403- 222 جىلدارداعى چجوۋ حاندىعى داۋىرىنە ءدوپ كەلەتىنىن قىتاي عالىمدارى انىقتاعان. بۇل حۋننۋ يمپەرياسى ورناعانعا دەيىنگى حۋننۋ تايپالىق وداقتى قۇرۋشى نەمەسە حاندىق ءداۋىردىڭ مۇرالارى. وسى جەردە ءسوز بولىپ وتىرعان عۇندار داۋىرىنە جاتاتىن سارىوزەن-2 دەگەن اتپەن بەلگىلى ەسكەرتكىشتەگى تۇرىك بىتىگ كەسكىندەمەلەرىن تاڭبالىق تۇرعىدان الىپ قاراستىراتىن بولساق، بۇل جەردە عالىم قارجاۋباي سارتقوجانىڭ پايىمداۋى بويىنشا، عۇندار تايپالىق وداعىنىڭ قۇرامىندا، تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا، قازاق حالقىنىڭ قۇرامىنداعى كىشى ءجۇز بايۇلىنىڭ: الشىن، جاپپاس، اداي، شەركەش،تاز، ىسىق تايپالارىنىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرىن كەزدەستىرىپ وتىرمىز. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى، بۇل تايپالاردى عۇندار قۇرامىندا بولعان دەگەن بولجام جاساۋىمىزعا نەگىز بار. ياعني، عۇنداردىڭ ورداسى قۇرامىندا كىشى ءجۇزدىڭ الشىن، جاپپاس، اداي، شەركەش، تاز، ىسىق تايپالارى بولۋى مۇمكىن دەگەن بولجام ايتۋعا بولادى. ونى تاڭبالىق بەلگىلەرى دە راستاپ وتىر. ال ەندى عۇنداردان سوڭ تاريح ساحناسىنا كەلگەن تۇرىك قاعاناتى داۋىرىندەگى تاڭبالاردىڭ ىشىندە دە كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى بايۇلى تايپالار بىرلەستىگىنە قاراستى رۋ-تايپالاردىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرى كەزدەسەدى. اتاپ ايتقاندا: جاپپاس، بايباقتى، بەرىش، الاشا، شەركەش، قىزىلقۇرت، وڭگىت (جاپپاستىڭ ءبىر اتاسى). حازار تاڭبالارىنىڭ ىشىندە (ۆ.ە.فلەروۆا بويىنشا) بايۇلى تايپالار بىرلەستىگىنە قارايتىن رۋلار مەن تايپالاردىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرىنە ۇقساس، سونى قايتالايتىن تاڭبالاردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ولار: اداي، بەرىش، شەركەش، جاپپاس، ىسىق، ەسەنتەمىر، بايباقتى، قىزىلقۇرت رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالارىنا ۇقساستىقتى بايقايمىز . قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» مونوگرافياسىندا رۋ-تايپالار تاريحىنا بايلانىستى كوپتەگەن قۇندى دەرەكتەر كەزدەسەدى. ونىڭ ىشىندە تاڭبالاردىڭ جانە رۋنالىق جازۋلاردىڭ شىعۋ تاريحى، ولاردىڭ كەسكىندەمەلەرى، توپتاما تۇرىندە بەرىلگەن عىلىمي انىقتامالارى، سيمۆولدارى، سونداي-اق تۇركى تىلىندەگى رۋنالىق جازۋلارعا تۇسىنىكتەمە بەرىلگەن. ءبىزدى قىزىقتىرعانى وسى رۋنالىق جازۋلار ىشىندە كەزدەسەتىن رۋ-تايپالار اتاۋلارى بولدى. ولار كوپتەپ كەزدەسەدى. مىسالى: «ىزگىل (تايپا اتاۋى), وعىز (تايپا اتاۋى), التىن (بۇل جەردە تايپا اتاۋى دەگەن سويلەم كەزدەسپەيدى، سوعان قاراماستان بۇل تايپا اتاۋى بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىز) «باي»(تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن), «بايىرقۋ» (تايپالىق وداق), «قۇرىقان»(سىبىرلىك حاندىق), «قىتاي» (كيدان), «قىرعىز» (تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن) «بەرىش ەلى» (تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن), «zabyz» ءبىزدىڭ بولجامىمىز بويىنشا، بۇل جەردەگى «جابۋس» دەپ وقىپ وتىرعانىمىز «جاب-بۋس، جاب-پۋس، جاب-پاس» ءسوزىنىڭ بالاماسى بولۋى دا مۇمكىن دەپ تۇسىنىكتەمە بەرۋگە بولادى. «تاتابى» (تايپا), «التى-چۋب» (التى باۋلى تايپا اتاۋى) ، «وعۋت» (كىسى اتى), بۇل جەردە دە «وڭعۋت، وڭعىت، وڭگىت بولىپ جۇرگەن جاپپاس قۇرامىنداعى وڭگىت بولۋى دا عاجاپ ەمەس), «قادار» (تايپا), «جىلان قول» (تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن), سوعان قاراماستان وسى جىلان قول دەپ وتىرعانىمىز «جىلان» اتىن يەلەنگەن رۋ نەمەسە تايپا جونىندە بولىپ وتىر دەۋگە بولادى. بىلايشا ايتقاندا، «جىلان» اتاۋىن تاڭبالىق بەلگىسى بويىنشا قاراستىراتىن بولساق، ول «جاپپاس» تايپاسىنا قاتىستى بولادى. سەبەبى، «جىلان» تاڭباسىن العان قازاق رۋ-تايپالارى ىشىندە، تەك قانا ءبىر عانا رۋدىڭ نەمەسە تايپانىڭ تاڭباسى Z, باسىن جوعارى كوتەرىپ، شاعۋعا دايىندالعان جىلاندى كوز الدىڭىزعا كەلتىرەدى. بۇل تاڭبانى «جىلان» تاڭباسى ەكەنىن ەجەلگى عۇن، تۇركى ءداۋىرىنىڭ تاڭبالارى مەن جازبالارى دا دالەلدەيدى. سول سەبەپتى، «جىلان قول» دەگەن سويلەمدى «جاپپاس قولى» دەپ تۇسىنگەن دۇرىس بولار دەپ ويلايمىز. سونىڭ ءبىرى، «جىلان قولى» /جاپپاس قولى/ دەگەن سويلەم دە ءبىزدىڭ ويىمىزدىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ تۇر. وسىدان شىعاتىن قورىتىندى: تۇركى رۋنا جازبالارىندا، تىكەلەي ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا قاتىستى بايۇلى رۋ-تايپالارىنىڭ بىرنەشە رۋلارىنىڭ اتاۋلارى كەزدەسەدى. ولار – التىن، جاپپاس، بەرىش، وڭگىت اتاۋلارى جانە باي، بايىرقۋ تايپالىق وداقتارى دەۋگە بولادى. بۇل تايپالاردىڭ رۋنا جاز با دەرەكتەرىندە كەزدەسۋىن اتاپ وتسەك، تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا – وسى اتالعان تايپالارمەن قاتار: قىزىلقۇرت، شەركەش، الاشا، بايباقتى تايپالارى دا بار. بارلىعى 8 تايپانىڭ اتاۋى كەزدەسەدى. قارجاۋباي سارتقوجاۇلى ەڭبەگىندەگى رۋنا جازبالارىندا ازىرگە ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا بايلانىستى 4 رۋدىڭ عانا اتاۋى كەزدەستى. ال، رۋ-تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا بارلىعى 8 رۋ بەلگىلى بولىپ وتىر. بىراق، قالعان 4 رۋدىڭ اتاۋلارى كەزدەسپەدى نەمەسە ولار باسقا اتاۋمەن دە ءجۇرۋى مۇمكىن دەگەن قورىتىندى جاساۋعا بولادى. وسى جەردە بىزگە بەلگىسىز «قادىر» (تايپا), «بەرىك، قاسار» (تايپا), «سارى» (تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن), «توحار» (تۇسىنىكتەمە جوق), «ەدىز» (تايپا), «قادار» (تايپا ), «چىك» (تايپا), «اۆار» (تايپا) ت.ب. كەزدەسەدى. سوندىقتان، بايۇلى قۇرامىنداعى رۋ- تايپالاردى وسى كۇنگى اتاۋى بويىنشا ىزدەمەس بۇرىن، ونىڭ رۋ-تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا، وسى اتاۋدى قانداي رۋ-تايپالار پايدالانىپ، ولاردىڭ قاي جەردە كوشىپ-قونىپ جۇرگەنىن انىقتاۋ كەرەك. تۇرىك قاناعاتتارىنىڭ داۋىرىندەگى (ەلتاڭبالار – belgu) مەن تايپا تاڭبالارى (tuyray) بەرىلگەن. بۇل جەردە ءبىزدى قىزىقتىرىپ وتىرعان: تايحار جارتاسىنداعى ەسكەرتكىشتە 10 تايپا تاڭبالارى اراسىندا، بايباقتى مەن جاپپاس تايپالارىنىڭ عانا تاڭبالارى كەزدەسەدى. قاراۋىل قىزىل ەسكەرت- كىشىندەگى 35 تايپا تاڭبالارى ىشىندە، بايۇلى تايپاسىنىڭ شەركەش، الاشا، ەسەنتەمىر، ىسسىق،تانا، بايباقتى، جاپباس، بەرىش تاڭبالارى كەزدەسەدى دەۋگە بولادى. وسىنداي مىسالدى باسقا تاريحي ەسكەرتكىشتەرگە بايلانىستى ايتۋعا بولادى. قارجاۋباي سارتقوجاۇلى مونوگرافياسىندا تومەندەگىدەي قۇندى پىكىردى كەزدەستىرەمىز: Z جۋان ايتىلاتىن سوزگە جازىلادى.تۇركى تىلدەرىنىڭ فونولوگياسىمەن اينالىسقان زەرتتەۋشىلەر «z» (ج) فونەمىن ءار تىلدەگى ايتىلىمىن ەسكە الا وتىرىپ dz ، z ، ز، ز، ز دەگەن 5 تۇرمەن ترانسكريپتسياسىن بەرىپ كەلگەندى. كەزىندە «سوۆەتسكايا تيۋركولوگيا» جۋرنالىنىڭ رەداكتسياسى قابىلداعان حالىقارالىق فونەتيكالىق ترانسكريپتسيا بويىنشا z (ج) ترانسكريپتسياسىن قولدانۋدى ءجون كوردىك. ورتا ازيا (I–VI عع.), التاي (V–VI عع.), وڭتۇستىك ەنيسەي (VI–VII عع.), ەۋروپا (دون، كۋبان، VII–X عع.), ورحون، ەنيسەي، تالاس جازۋىندا تاڭبالانعان (كەستە. X.71) تايپا تاڭباسى رەتىندە سوڭعى پالەوليت، قولا، تەمىر جانە تۇرىك داۋىرىندە قولدانىستا بولعان. ياعني، Z تاڭباسىن العان جاپباس رۋى نەمەسە تايپاسى كونە زاماننان ءوزىنىڭ تاريحىن الاتىنىن كورىپ وتىرمىز. وسىنداي بولجامدى تاڭبالىق بەلگىلەرىنە قاراپ: شەركەش، اداي، تانا، ىسسىق، بەرىش، قىزىلقۇرت رۋلارى مەن تايپالارىنا بايلانىستى دا ايتۋعا بولادى . مىرزاتاي جولداسبەكوۆ، قارجاۋباي سارتقوجاۇلى «ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تولىق اتلاسى» ەڭبەگىندە قازاق رۋ-تايپالارىنا بايلانىستى جازباشا جانە زاتتاي دەرەكتەردىڭ مولىنان كەزدەسۋىندە دەسەك بولادى. بۇل جەردە بايۇلى رۋ-تايپالارىنا از دا بولسا قاتىسى بار دەگەن جازبا دەرەكتەر مەن ارحەولوگيالىق زاتتاي دەرەكتەردى توپتاستىرا قاراستىرساق، كوپ ماعلۇماتتار العانداي بولامىز. ارحەولوگيالىق قازبا جۇمىستار: بۇعىتى ەسكەرتكىشىنىڭ باتىس جاعىنان ديامەترى 1 مەترلىك ءۇش دوڭگەلەك قورشاۋ تابىلعان. قورشاۋ تاستان قالانعان. بۇل تۋ تۇعىردىڭ ورنى بولۋى مۇمكىن. كەشەننىڭ شىعىس الاڭىنداعى بارىقتىڭ تۋرا الدىنان جالعا (قورشاۋ دۋالعا) دەيىنگى 2,5 م جەرگە 6 بالبال تاس ورناتىلعان. دۋالدىڭ سىرتىنان شىعىسقا قاراي 300 م جەرگە 258 تاس بالبالدار شانشىلعان. ءار بالبالدىڭ اراسى 0,8–1 م. دۋالدىڭ ىشىندەگى تاس بالبالدار قيراعان. 112 تاس بالبالدىڭ باسىن دوڭگەلەتە قىرناعان. بالبال ءبىر جاعىنا قيسايىپ تۇر. بالبالدىڭ باس جاعىنا موگ-وين شينە-ۋس ەسكەرتكىشىندەگى تاڭبا سالىنعان. ەكەۋى دە ءبىر تەكتى، رومب فورما- لى. ورتاداعى بيىك تاڭبادان تومەنگە قاراي اشا اياق شىعارىلعان. بۇل ءۇش تاڭبانىڭ استىڭعى جاعىنا بۇگىنگە دەيىنگى ءبىزدىڭ نازارىمىزعا ىلىنبەگەن قوسپالى تاڭبا قاشالعان. بۇل – اسپاندا ۇشىپ جۇرگەن قۇسقا ۇقسايدى. ىزدەستىرسە، ءدال وسىعان ۇقساس وزگە دە ۇلگىلەردىڭ تابىلۋى مۇمكىن. ەسكەرتكىش ارحانگاي ايماعىنىڭ مۇراجايىنا 1968 جىلى اكەلىنگەن. قازىر سوندا ساقتاۋلى تۇر. ەسكەرتكىشتىڭ باس جاعى بۇرىشتانا جارىلىپ تۇسكەن. ۇستىنىڭ باس جاعىنا قاسقىردى ەمىپ تۇرعان بالانىڭ كەسكىنى سالىنعان. كەس- كىن ۇستىنى ەكى جالپاق جاعىنا دا سالىنعان. بۇل ارعى شىعۋ تەگىن قاسقىردان باستايتىن كوك تۇرىكتەر مەن «كيە تەگىن ءبورى» دەپ ساناعان قازاق حالقىنىڭ اۋەلدەن كەلە جاتقان نانىم-سەنىمىنە تىكەلەي بايلانىستى كەسكىن. بۇل كوك تۇرىكتەر مەن قازاق ەلىنىڭ گەنەتيكالىق تەگىنىڭ ءبىر ەكەنىن بايىپتاۋمەن قاتار، وسىدان 1500 جىل بۇرىن ءومىر سۇرگەن بايىرعى تۇرىكتەر مەن قازاقتاردىڭ ەتنوپسيحولوگياسىندا، ادەت-عۇرپىندا (پالەوەتنوگرافياسىندا) ءجىبى ۇزىلمەگەن داستۇرلىك ساباقتاستىقتىڭ بار ەكەنىنىڭ ءبىر دالەلى. ءبورىنىڭ بەينەسى تەك بۇعىتى ەسكەرتكىشىنە عانا سالىنباعان. ول – كۇلتەگىن، بىلگە قاعان، قارابالعاسۋن (وردۋبالىق – وردابالىق بولۋى مۇمكىن) ۇستىندارىنىڭ باس جاعىنا ساقتاردىڭ (سكيفتەردىڭ) حايۋانات ءستيلىنىڭ ۇردىسىمەن كەسكىندەلگەن. بۇل ەسكەرتكىشتە دە ءبورى بەينەسى تاس بەتىنە تۇسىرىلگەن دە، باسىن قاسقىردىڭ باسىنا، دەنەسىن-ايداحارعا (جىلانعا), اياعىن جولبارىسقا، شۋداسىن-ارىستانعا ۇقساتىپ ميفتىك كەيىپتە بەينەلەگەن. ءدال وسىنداي ەتىپ بەينەلەۋ تۇرىك حالىقتارىندا كەڭ تاراعان. بايىرعى تۇرىك زامانىندا ءبورىنىڭ ءمۇسىنى گرانيت تاستان تۇتاس ويىپ جاسالعان. ورتالىق موڭعوليانىڭ شيۆەتۋلان ەسكەرتكىشىنە قويىلعان ءبورى بەينەسى ءرامىز رەتىندە پايدالانعان. مۇنداي ۇلگىلەر كوپتەپ كەزدەسەدى. ەجەلگى ەترۋستەردىڭ ريمدە قالدىرعان كاتولي قاسقىرى، سولتۇستىك تاجىكستانداعى ب.ز. VII ع. مۇراسى ۋسترۋشان ورداسىنىڭ قابىرعاسىندا بالا ەمىزىپ تۇرعان قاسقىر سۋرەتى، ودان سوڭ مىنە، موڭعوليانىڭ بۇعىتى كەشەنىندەگى ۇستىنعا بالا ەمىزىپ تۇرعان ءبورى كەسكىنى سياقتى سيۋجەتتە. ءبورى – كونە تۇرىكتەردىڭ كيەتەگى. قىتايدىڭ چجوشۋ جىلناماسىندا بار بۇل ءاپسانا تۇرىك قاعاناتىنداعى قاعان ءرامىزىنىڭ اتريبۋتىنە دە اينالعان. بايىرعى تۇرىكتەردىڭ تۋى ءبورىلى بايراق بولۋمەن قاتار، ولاردىڭ قورعاۋشى – وققاعارلارى دا «ءبورى» اتالعان. قاعاننىڭ وققاعارىنان باستاپ، كىشى حانعا دەيىن ءبورى اتاپ، ماڭگىلىك ەلدىڭ ارۋاقتارىنىڭ رۋحىن ساقتاپ تۇراتىن كيەلى ورىنعا قويىلاتىن ەسكەرتكىشتىڭ باسىنا ءبورى بەينەسىن ويىپ قالدىرىپ، ونى بۇكىل قاعاناتتىڭ كيەتەگىنە اينالدىرعان. بۇل ەلدىكتىڭ بەلگىسى عانا ەمەس، قۋاتتى ءتوردىڭ (بيلىكتىڭ) بەدەلدى باسشىلارىنىڭ ءوز قولدارىندا مەملەكەتتىك يدەولوگيانى بەرىك قالىپتاستىرىپ ۇلگىرگەندىگىنىڭ بىردەن ءبىر ايعاعى بولىپ تابىلادى. ەلتەرىس قۇتلۇق قاعان كەشەنى (شۋ). بۇل كەشەننىڭ ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان. ەلتەرىس قۇتلۇق قاعاننىڭ قۇرمەتىنە ارناپ تۇرعىزىلعان تاساتتىق ورنى ەكەندىگىن، ەكىنشى تۇرىك قاعاناتىن قۇرعان، تۇرىك تەكتەس تايپالاردىڭ ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالىپ ءبىر ۇستىنعا ءوز تاڭبالارىن ويىپ قاشاعاندىعىن دالەلدەدى. بۇل – بىرلىكتىڭ ىنتىماقتىڭ نىشانى بولعان كيەلى ورىن، ماڭگىلىك ەل ورناتامىز دەگەن ەلدىڭ تۇتاستىعىنىڭ بەلگىسى. ۇستىن (ەسكەرتكىش – م.ع.) دوعالداپ جاسالعان، باس جاعى – 80 سم، اياق جاعى – 83 سم. ۇستىنتاستىڭ ءبىر بەتى تەگىستەلىپ، وعان 53 تاڭبا ويىپ تۇسىرىلگەن. بۇل ەكىنشى تۇرىك قاعاناتى قول استىنا كىرگەن تايپالاردىڭ تاڭبالارى بولسا كەرەك. تاڭبالاردى ءبىر ادام عانا قاشاماعان. ولاردى تايپا وكىلدەرىنىڭ وزدەرى ويعانى كورىنىپ تۇر. ويتكەنى، تاڭبالاردىڭ مولشەرى ءار ءتۇرلى بولۋمەن قاتار بەيبەرەكەت ورنالاستىرىلعان . №1 – ءبورى. كەشەن قورعاننىڭ وڭ جاق ىشكى بوساعاسىندا بەتى كىرەبەرىسكە قاراپ تۇر. ءبورىنى شوقايتىپ وتىرعىزىپ مۇسىندەگەن. سول جاق سانىندا تاۋتەكەنىڭ (سەركە) بەينەسى. بۇل تاڭبا-كونە تۇرىكتەردىڭ قاعان تۇقىمىنىڭ سيمۆولى. ءبورىنىڭ ءتىسى اقسيعان. بەتىنىڭ ءۇستى تاناۋىمەن بىرگە وپىرىلىپ سىنىپ تۇسكەن. قازىر تابىلا قويعان جوق. بيىكتىگى – 93 سم، كولدەنەڭى – 51 سم، قالىڭدىعى – 24 سم. 1970 جىلى بۇلعىن ايماعىنىڭ باياناگت سۇمىنىنا اپارىلعان. قازىر سول ولكەدە ساقتاۋلى تۇر. ونگين (ونگيت – ونگۋت – وڭگىت ) كەشەنى. بۇل وڭگىت كەشەنى بولۋى ابدەن مۇمكىن دەپ ويلايمىز. سەبەبى، قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ 203 – بەتىندە وعۋت (كىسى اتى) دەگەن سويلەم كەزدەسەدى. وسى جەردەگى عالىمنىڭ «وعۋت» دەپ وتىرعانى وڭعۇت ەكەندىگىندە داۋ جوق. وڭعىت كىسىنىڭ اتى بولسا، وندا ونگين دەپ وتىرعانىمىز وڭعىت دەگەن كىسىنىڭ كەشەنى بولۋى كەرەك دەپ تۇجىرىم جاساۋعا بولادى. وڭعىت كەشەنى موڭعوليانىڭ وۆورحانعاي ايماعى ۋيانگا سۇمىنىڭ ورتالىعىنىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىندا 17 شاقىرىم ءمانتبۇرد تاۋىنىڭ سولتۇستىك ەتەگىندە. ايماق ورتالىعى ارۆايحەەر قالاسىنان 30 شاقىرىم. ۋيانگا سۇمىنىڭ جانىنان شىعىسقا قاراي تاريمال وزەنى اعادى.وعان كىشكەنتاي مانت بۇلاعى كەلىپ قۇيادى. مانت بۇلاعى مەن وڭگىت كەشەنىنىڭ اراسى 300 م. وڭگىت كەشەنى مەن تاريمال وزەنىنىڭ اراسى 5 شاقىرىم. تاريمال وزەنى اتاقتى وڭگىت دارياسىنا قۇيادى. زەرتتەۋشىلەر بۇل كەشەندى وسى وزەننىڭ اتىمەن «ونگين / وڭگىت / ەسكەرتكىشى» دەپ اتاعان. وسى ەسكەرتكىش ۇستىننىڭ جوعارعى جاعىنداعى اشينا تۇرىكتەردىڭ ءرامىزى بولعان «سەركە» تاڭباسى جانە ۇستىندى تاسباقانىڭ بەينەسى قاشالعان ىرگەتاسقا قوندىرىپ وتىرعىزعان ەرەكشەلىكتەرى باعا تەڭىركەن شادتىڭ قاعان تۇقىمىنان شىققان ادام ەكەندىگىنە دالەل بولا الادى . بالبال تاستاعى تاڭبا جانە جازۋ. بۇل جەردە 13 تاڭبا بەلگىسى نەمەسە جازۋ ءارپى قاشالىپ بەرىلگەن دەۋگە بولادى. ەسكەرت- كىش كەشەننىڭ تومەنگى جاعىندا «سەركە» جانە باسىن جوعارى قاراتىپ، قۇيرىعىمەن جوعارى قاراي ۇمتىلعان «جىلان» بەينەسى كەسكىندەلگەن دەۋ- گە بولادى.سەركەنىڭ بەينەسى مەن جىلاننىڭ بەينەسى قاتار بەرىلگەن. وسى ەسكەرتكىشتىڭ جوعارعى جاعىنداعى تاڭبالاردان بايۇلى تايپالارىنا – ماسقار، ەسەنتەمىر،تاز، شەركەش تاڭبالارىنا ۇقساستىقتى بايقاۋعا بولادى . ۆ.تومسەن، ۆ.ۆ.رادلوۆ كۇلتەگىن، بىلگە قاعان ۇستىنىنداعى (ەس- كەرتكىش – م.ع.) بايىرعى تۇرىك ماتىندەرىن وقىپ، ترانسكريپتسياسىن جاساعان كەزدە ۇستىننىڭ بەتتەرى ءنىڭ باعىتىن ءدال انىقتاماعان. ولار 1894, 1896, «سەركە» تاڭباسى قاشالعان بەتتەن باستاپ وقىپ، ءماتىننىڭ ترانسكريپتسياسىن جاساعان. وسى بەتتى ۆ. تومسەن «شىعىس بەت» اتاعان. ۆ.ۆ.رادلوۆ «قاعان سيمۆولى قاشالعان ۇستىننىڭ بەتى شىعىسقا قاراعان» – دەيدى. ويتكەنى، شىعىس بايىرعى تۇرىكتەر ءۇشىن قاسيەتتى باعىت دەپ تۇجىرىم جاسايدى. «Japyz Jer» دەگەن سويلەمدى «جابپۋز-جابباز-جابپاس جەرى» دەپ بولجام جاساۋ ءبىرشاما شىندىققا كەلەتىن سەكىلدى. بۇل سويلەمدى «قارا جەر»، «قوڭىر» (قارا جەر), «تەمنايا زەمليا»، «بۋرايا زەمليا» ت.ب. انىقتامالار بەرىلگەن.مۇنداعى «جەر» دەگەن ءسوزدىڭ وقىلۋىنا زەرتتەۋشىلەردىڭ ەشقايسىسى دا قارسى كەلمەيدى، ونى «زەمليا» دەپ وقيدى. ال، «جابۋز» دەگەن ءسوزدى نەلىكتەن «قارا»- عا، «قوڭىر»-عا، «تەمنايا»-عا، «بۋرايا»-عا اينالىپ شىعا كەلەتىنىنە ءتۇسىنۋ قيىن. «قارا»-نى (Kara, Cara) – دەپ جازۋعا جانە وقۋعا دا بولادى. ال، «جابۋز»-دى، «جابپۋز-جابپاز-جاپپاز» دەپ وقىعانىمىز شىندىققا ءبىرشاما جاقىن كەلەدى دەگەن ويدامىز . ورتا عاسىرداعى كوشپەلى حالىقتار بۇكىل ءبۇتىن رۋ، تايپا، ەلدى قاعاناتقا ەڭبەك سىڭىرگەن باتىرلارعا، حان تۇقىمىنا مۇرالىققا ۇلەسكە بەرەتىن بولعان. بۇل جەردە جوعارىداعى جاپپاس جەرى دە وسىنداي جاعدايعا بايلانىستى بەرىلگەن جەر بولۋى كەرەك دەپ تۇجىرىمداما جاساۋعا بولادى]. «Jer-bajyrquu» – گەوگرافيالىق اتاۋ. وڭتۇستىك شىعىسى ينشان جوتاسىنان باتىس سولتۇستىكتە اققۋ كولىنە (گۋسينوە وزەرو) دەيىنگى سوزىلعان ۇلكەن ايماقتى الىپ جاتقان بايىرقۋ كونفەدەراتسياسىنىڭ (وداعىنىڭ ) جەرى. VIII عاسىردىڭ باسىندا بايىرقۋ كونفەدەراتسياسى 17 ءىرى تايپادان قۇرالعان. بىرىككەن تۇرىك قاعاناتى ورناعان سوڭ، تۋرايىن قاعان 749-750 جىلدارى قاعاناتتىڭ قۇرىلىمىن جاڭادان جاساعاندا، 17 از-بايىرقۋلاردى ەكى ءبولىپ، ەكى قاناتقا ورنالاستىرعان. توعىز تايپادان تۇراتىن توعىز وعىزدى تولەس قاناتقا، سەگىز تايپادان تۇرتىن سەگىز وعىزداردى تاردۋش قاناتقا ەنگىزگە [6, 195 ب.]. وسى جەردە تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىنا وعىز تايپالىق وداعىمەن بىرگە، ەكى قانات بولىپ كىرگەن رۋ-تايپالاردىڭ قۇرامىندا، تىكەلەي ءبىزدىڭ بايۇلى تايپالىق وداعىنا كىرگەن رۋ- تايپالار دا بولۋى مۇمكىن دەگەن بول- جامدى جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل جەردە تولەس وداعىندا – 9 تايپا، ال تاردۋش وداعىندا – 8 تايپا كىرگەن بولسا، ولاردىڭ جالپى سانى 17 تايپا بولىپ تۇر. بىلگە قاعان كەشەنى كۇلتەگىن كەشەنىنىڭ وڭتۇستىك جاعىندا 500 م. قاشىقتىقتا. كەشەننىڭ جالپى قۇرىلىمى كۇلتەگىن كەشەنىمەن ۇقساس، باتىستان شىعىسقا قاراي ورنالاسقان.سىرتقى قورعان سىلەمىمەن قوسا ەسەپتەگەندە 150x110 م. بارىقتىڭ ەسىگى شىعىسقا قارايدى. بارىقتىڭ قيراعان ورنىندا اپپاق ءمارماردان جاسالعان بىلگە قاعاننىڭ مالداس قۇرىپ وتىرعىزعان ءمۇسىنى جانە ءبىر تىزەرلەپ وتىرعان ءبۇبۇ-بەگىم حانىمنىڭ ءمۇسىنى ساقتالعان بارىقتىڭ شىعىس جاعىندا جولبارىستىڭ ءمۇسىنى جاتىر. ودان شىعىسقا قاراي ءۇش ءبولىنىپ وپىرىلعان ءماتىن قاشالعان ۇستىن (ەسكەرتكىش – م.ع.) جاتىر. ۇستىننىڭ وڭتۇستىك-باتىس جاعىندا /250 سم. ارالىقتا/ ارقاسىندا ۇڭعىسى بار باقاتاس ورنالاسقان. ۇستىننىڭ شىعىس جاعىندا /2 م. ارالىقتا/ قورعان ەسىگىنەن كىرەر جولدا ءبىر-بىرىنە قاراپ ەكى قويتاس تۇر. كەشەننىڭ ىشكى اللەياسىنىڭ سىرتىندا «تولەس شاد بالبالى» دەگەن جازۋى بار باس بالبال تۇرعىزىلعان. مىنە، وسى باس بالبالدان سوڭ كەشەن قورعاننىڭ سىرتىنا قورعان ەسىگىنەن تۋرا كۇن شىعىسقا باعىتتالىپ 3 كم-گە سوزىلعان 230 دانا بالبال تاستار ساپ تۇزەيدى. بالبالداردىڭ سوڭعى تىزبەگىنىڭ ۇشى سولعا بۇرىلىپ بارىپ اياقتالعان. بۇل سويلەمدى كەلتىرۋدەگى ءبىزدىڭ ماقساتىمىز، 749-750 جىلدارى تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا از-بايىرقۋ تايپالىق وداعىنىڭ ەكىگە بولىنگەن كەزىندە، ونىڭ قۇرامىنداعى 9 وعىز تايپالىق وداعىن «تولەس» دەگەن اتپەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ وڭ قاناتىن قۇراعانىن، ال 8 وعىز تايپالىق وداعىنىڭ «تاردۋش» دەگەن اتپەن سول قاناتتى قۇراعانىن بىلەمىز. وسىنداعى «بايىرقۋ»-دى «بايۇلى» دەپ الاتىن بولساق، كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى بايۇلى تايپالىق وداعىنىڭ تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا جۇرگەن بولىپ شىعادى. بايىرقۋدىڭ (بايۇلىنىڭ) ەكىگە بولىنگەنىن، ونىڭ ءبىر تايپالىق بولىگىن تولەس، ەكىنشى ءبىر تايپالىق بولىگىن تاردۋش دەپ اتاعان بولىپ شىعادى. بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىندە «تولەس شاد»-تىڭ باس بالبالى دەگەن سويلەم كەزدەسەدى. وسى ەڭبەكتىڭ 252-بەتىندە تولەس شاد بالبالىنىڭ فوتو سۋرەتى بەرىلگەن. بۇل بالبال تاستا 17 تاڭبانىڭ قاشالىپ جازىلعانى كورىنىپ تۇر. بۇل تاڭبالار – بايۇلى تايپالار بىرلەستىگىندەگى كىشى ءجۇزدىڭ تاڭبالارىن قايتالايتىندىعى كورىنىپ تۇر. اتاپ ايتقاندا، اداي، شەركەش، جاپپاس، تاز، ىسسىق، تانا، ەسەنتەمىر، الاشا، قىزىلقۇرت ۇقساستىعى بايقالادى. سونىمەن بىرگە، تۇرىك قاعاناتىنىڭ سيمۆولى «سەركە» بەينەسى بار.ونىڭ ءمۇيىزى ارقاسىنا قاراي قايىرىلعان، تۇمسىعى (باسى) مەن موينى، دەنەسى، الدىڭعى جانە ارتقى اياقتارى، قۇيرىعى بار. ونىڭ جانىنداعى كەسكىندەمەدە بۇعىنىڭ ءمۇيىزى كرەستتىڭ ۇستىندە تۇرعانداي كۇيدە سالىنعان «Bediz» ءسوزىن، بايۇلى قۇرامىنداعى «Berij» نەمەسە «Beriz» دەپ وقۋعا بولاتىن سەكىلدى. تاڭىرتەكتى، تاڭىردەن جاراتىلعان تۇرىك بىلگە قاعان بودكە (تاق يەسىنە) وتىردىم. ءسوزىمدى تۇگەل ەستىڭدەر! ۇلاسقان ءىنى، تۋمالارىم، ۇرپاعىم، ەبتەگى- يەلى-گىمدەگى حالقىم! ىلگەرى كۇن شىعىسىنداعى، بەرگى كۇن ورتاسىنداعى جانە ارتقى كۇن باتىسىنداعى، تىسقارى ءتۇن ورتاسىنداعى، مۇنداعىنىڭ ءبارى وردالىق حالىق. مۇنشاما حالىقتى باعىندىرىپ باسىن قۇرادىم. ول سوزىمدە اعاتتىق جوق... تەرىستىكتە جەر-بايىرقۋ جەرىنە دەيىن جاۋلادىم. بىلگە قاعان تۇسىندا وسى كۇنگى بايۇلى مەكەندەپ وتىرعان جەرلەرى تولىعىمەن تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا بولعانىن بايقاۋعا بولادى. وعان بىردەن-ءبىر دەرەك رەتىندە بايىرقۋ تايپالىق بىرلەستىگى (وداعى – م.ع.) مەكەندەگەن جەرلەرگە بىلگە قاعاننىڭ جورىق جاساعانىنان ءبىلىپ وتىرمىز. «بايىرقۋ»-ىمىز بايۇلى تايپالىق بىرلەستىگى بولسا، ونىڭ قۇرامىندا سول كەزدە 17 تايپانىڭ بولعانىن كورىپ وتىرمىز. تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا، ونىڭ 9-ىڭ تاڭباسى بايۇلى تايپاسىنىڭ بىرلەستىگىنىڭ قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ تاڭبالارىنا وتە جاقىن ەكەندىگىن بايقايمىز. ولار: اداي، جاپپاس، شەركەش،تاز، ىسسىق، تانا، ەسەنتەمىر، الاشا، قىزىلقۇرت، ت.ب. وسى جەردە، اتالمىش مونوگرافيانىڭ تومەندەگى سويلەم جولدارى ءبىزدى تومەندەگىدەي عىلىمي تالداۋ جاساۋعا جەتەلەيدى: «بىلگە قاعان ءسوزىن ارناپ تۇرعان التى تاقتىڭ يەلەرى كىمدەر؟ قانداي تايپالار؟ توعىز-وعىز، ەدىز جەرىنىڭ كۇلىك بەكتەرىن ولارمەن تەڭەستىرىپ ەرەكشە اتاعان. بۇنداعى التى تاق يەلەرى قۇتلۇع ەلتەرىس، بىلگە قاعانعا دەيىن ۇلى قاعانات قۇرماسا دا، كىشى حاندىق قۇرىپ تاققا وتىرعان بولۋى مۇمكىن. ولاردىڭ يەلىك ەتكەندەرى تۇرىك بىرلىگىندەگى ۇلكەن ورنى بار تۇرىك تەكتى تايپالار ەدى. ولار كىمدەر؟ ب.ز. V–VIII عاسىرلار ارالىعىندا تاريحتا ءمالىم تۇرىك تەكتى تايپالىق ۇلكەن بىرلەستىكتەر: قىپشاق، توعىز وعىز، باسمىل، قارلۋق، تۇرگەش، وتىز وعىز. وسى التاۋى عانا. وسى التاۋى-تۇرىك ءتورىنىڭ التىن باعاناسى. بۇل التاۋى بىرلىك-ىنتىماقتا بولسا، قاعانات ايبارلى، قاھارلى. التاۋى اراز بولسا، قاعانات ءالسىز. تۇرىك قاعاناتىنىڭ كوك تۋىنىڭ استىنا جينالعانعا دەيىن ولاردىڭ ءوزدى-ءوزىنىڭ قاعاناتى بولعان. «التى تاق يەگەرلەرى» دەپ بىلگە قاعان سوندىقتان دا ەرەكشە اتاپ وتىر. وسى التى حاندىقتىڭ ورداسى نە دەپ اتالعان. تاڭقالارلىعى سونشالىق، كىشى وردالاردى م.قاشقاري «الاچۋ» (اIaيu) دەپ جازىپتى. XI عاسىرعا دەيىن حالىق ساناسىندا قالىپتاسىپ، XI عاسىردىڭ باسىندا جازىلىپ حاتقا تۇسكەن اتاۋ. «AIacu» – كىشى وردا. بۇل تاريحي دەرەك... التى ۇلكەن تايپالار وداعى التى كىشى حاندىق قۇرىپ تۇرعان. تۇرىكتەر قاعانات ورتالىعىن وردا دەپ اتاسا، حاندىقتاردىڭ ورتالىعىن «الاچۋ» (الاش) دەپ اتاعان. ولاي بولسا بايىرعى تۇرىكتەردىڭ وسى التى تايپاسى كەيىن «التى الاش» اتانىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىق جادىندا ساقتالىپ قالعان. بۇل اتاۋ ەۋرازيا قۇرلىعىنداعى ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ ۇرانىنا اينالعان، ءبۇتىن وعىز، قىپشاق، قارلۋق، باسمىل، ون-وق تۇرگەشتەردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى –قازاق حالقىنىڭ ۇرانىنا اينالعان. «التى الاچۋ» كوك تۇرىكتەردىڭ ۇرانى بولۋى دا مۇمكىن. ول زاماندا «التى الاچۋ» دەپ ۇران سالىپ تۋ كوتەرگەندە، بۇكىل تۇرىك ءبىر تۋدىڭ استىنا جينالعان دا بولار. ولاي بولسا، التى ەسىردىڭ (تاق) التى الاشى كوك تۇرىكتىڭ انالوگى بولماق. ءبىزدىڭ بۇل ويىمىز ءالى دە تەرەڭىرەك زەرتتەي ءتۇسۋدى، زەردەلەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەدى. وسىنداي، ءالى دە بولسا تەرەڭدەي زەرتتەي ءتۇسۋدى قاجەت ەتەتىن تاعى دا ءبىر سويلەم «توعىز وعىز» دەگەندەرىمىز كىمدەر؟ بىلگە قاعان ەسكەرتكىشىندەگى سويلەم جولدارىن عىلىمي تالدايتىن بولساق، بىلگە قاعاننىڭ «تەرىستىكتەگى (سولتۇستىكتەگى) بايىرقۋ جەرىنە (بايۇلى جەرىنە) جورىق جاساعانىن ءبىلىپ وتىرمىز. بۇل جەردەگى بايىرقۋ دەگەنىمىز «بايۇلى» دەپ قاراستىراتىن بولساق، ولاردىڭ تەرىستىكتە (سولتۇستىكتە) ورنالاسقانى، ونىڭ قۇرامىنداعى توعىز وعىز تايپالىق وداعىن، بايۇلى قۇرامىنداعى تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا انىقتاعان رۋلارمەن سالىستىرا وتىرىپ، بايىرقۋ قۇرامىنداعى 9 وعىز تايپامىز بايۇلى قۇرامىنداعى 9 تايپامىز ەمەس پە دەگەن وي تۋىندايدى. ياعني، ولار – اداي، جاپپاس، شەركەش، ىسسىق، تاز، تانا، ەسەنتەمىر، الاشا، قىزىلقۇرت رۋلارىن – تولەس قۇرامىنداعى 9 تايپالىق وداق دەپ باعا بەرۋگە بولادى. سەبەبى، ولاردىڭ مەكەندەگەن جەرلەرى مەن تاڭبالىق بەلگىلەرى، وعىزدىڭ قۇرامىندا بولۋى ت.ب. ءبىزدى وسىنداي تۇجىرىم جاساۋعا يتەرمەلەيدى. بۇدان شىعاتىن قورتىندى، تۇرىك قاعاناتىنىڭ قۇرامىندا بايۇلى تايپالىق وداعىنىڭ 9 رۋى بولعاندىعى، ولاردىڭ جورىقتارعا قاتىسقاندىعى، ت.ب. بەلگىلى بولىپ وتىر. «...دەمەك، ەجەلگى حۋنداردىڭ سولتۇستىك-باتىس بولەگىن قۇراعان وعۋز حۋن-تۇرىك-وعۋز VI جانە VIII-XI عاسىرلاردا قىفچاق /ۋيسۋن، تۇرگەس/ قىفچاق ون وق جانە حۋن-تۇرىك-وعۋز تايپا وداقتارى جاعدايىندا كەلىپ بىرىگىپ، XI عاسىردا جاڭا تايپا بىرلىگى كەلىپ شىققان. كەيبىر زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە، وعىز اتاۋىنىڭ بەلگىلى ءبىر حالىققا بايلانىستى ايتىلا باستاۋى وسى كەزدەن باستاۋ الاتىن سەكىلدى. وسىنداي پىكىرلەردىڭ ءبىرى تومەندەگىدەي تۇجىرىمدا جازىلعان: «ۆ گەنەتيچەسكوي ۆزايموسۆيازي س وگۋزامي ناحوديليس تۋركمەنى. ۆ سيلۋ سلوجيۆشيحسيا يستوريچەسكيح ۋسلوۆي ۆ IX-XI ۆ.ۆ. پرويسحوديت ەستەستۆەننايا ديففەرەنتسياتسيا نا زاپادنىح ي ۆوستوچنىح وگۋزوۆ، نازىۆاۆشيحسيا تاكجە تۋركمەنامي، دو پەرۆوي چەتۆەرتي XI ۆ. نازۆانيە «تۋركمەن» پريلاگالوس ليش ك چاستي وگۋزوۆ. تۋركمەنامي توگدا يمەنوۆالي تەح وگۋزوۆ، كوتورىە پرينيالي يسلام ي اسسيميليروۆاليس س كورەننىم، گلاۆنىم وبرازوم يرانويازىچنىم ناسەلەنيەم سرەدنەي ازي. ۆو ۆتوروي پولوۆينە XI ۆ. نازۆانيە «تۋركمەن» پولۋچاەت شيروكوە راسپروسترانەنيە ي ستاروە نازۆانيە «وگۋز» پوستەپەننو يسچەزاەت. ياعني، بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، وعىز اتاۋىنىڭ بىرتە-بىرتە قولدانىستان شىعا باستاعانىن، ونىڭ ورنىنا «تۇركىمەن» دەگەن اتاۋدىڭ قولدانىسقا كىرە باستاعانىن كورەمىز. وسى جەردە، ەرتەرەكتە وعىز تايپالار بىرلەستىگىنىڭ پايدا بولعانى تۋرالى، ونىڭ قۇرامىندا كىشى ءجۇزدىڭ تايپالار بىرلەستىكتەرىنىڭ جۇرگەندىگى مۇمكىن دەگەن وي ايتۋعا بولادى. ونى تاڭبالاردىڭ سايكەس كەلۋىمەن جانە ورنالاسقان جەرلەرىنە بايلانىستى ايتامىز. وعىز اتاۋىنا بايلانىستى، عالىمدار اراسىندا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءارتۇرلى عىلىمي تالداۋلار جازىلىپ ءجۇر. سونىڭ ىشىندە، بەرنشتام جانە باسين پايىمداۋى بويىنشا، سونىمەن بىرگە، عالىمداردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ پىكىرىنشە، «وعىز»- دىڭ شىعۋ تاريحى، ەجەلگى توتەمدىك بەلگىلەردىڭ شىعۋ تاريحىمەن تىعىز بايلانىستى. سەبەبى، «وعىز» دەگەنىمىز «وگىز» /بۇقا/ سوزىنەن كەلىپ شىققان دەيدى. بۇل ءسوزدىڭ استارىندا شىندىق بولۋى دا مۇمكىن دەپ ويلايمىز. تاۋلارداعى ۇڭگىرلەردىڭ ىشىندەگى جابايى بۇقالاردىڭ سۋرەتىنىڭ ءجيى-ءجيى كەزدەسۋى سونىڭ بىردەن-ءبىر دالەلى دەۋگە بولادى. سوندا، سوناۋ قولا داۋىرىنەن بەرى كەلە جاتقان توتەمدىك بەلگىلەردىڭ ۇشقىنى، ساق-عۇن-تۇرىك- وعىز داۋىرلەرىندە دە ساقتالعان دەۋگە بولادى. «وعىز» اتاۋىنا وزىندىك تالداۋ جاساۋعا ۇمتىلعان عالىمداردىڭ ءبىرى س.پ.تولستوۆ بولدى. ونىڭ پىكىرىنشە، «وعىز» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىن ماسساگەتتەردىڭ تايپالارى اراسىنان ىزدەگەن دۇرىس دەپ سانايدى، «augas» ءسوزىن وزەن /رەچنىە/ وعىزدارى دەپ تۇسىنگەن. بۇل ءۇشىن، تاريحي دالەلدەرگە سۇيەنە وتىرىپ،وعىزداردىڭ قۇرامى تۋرالى دەرەكتەرگە، عىلىمي تۇرعىدان جاڭاشا تالداۋ جاساعان دۇرىس دەپ ويلايمىز. مۇنداي جاعدايدا، ءبىزدىڭ تىكەلەي تاقىرىبىمىزعا قاتىستى بايۇلى قۇرامىنداعى 9 تايپامىزدى ماسساگەتتەر ىشىنەن ىزدەگەن دۇرىس. ولار: اداي، جاپپاس، شەركەش، تاز، ەسەنتەمىر، ىسسىق، تانا، الاشا، قىزىلقۇرت تايپالارى. ساقتار مەن عۇندار داۋىرىنە جاتاتىن زاتتاي ەسكەرتكىشتەر ىشىنەن تاڭبا بەلگىلەرى بويىنشا وسى تايپالاردىڭ تاڭبالارىنىڭ كەزدەسۋى ءبىزدىڭ پىكىرىمىزدىڭ شىندىققا ءبىرشاما جاقىن ەكەنىن كورسەتەدى. «وعىز» اتاۋىنىڭ شىعۋ تەگىنە تاريحي- فيلولوگيالىق تۇرعىدان تالداۋ جاساعان، ونىسى ءبىرشاما شىندىققا جاقىن كەلەتىن، بۇل كونونوۆ دەگەن عالىمنىڭ پىكىرى دەۋگە بولادى. «وق» – رۋ، تايپا دەگەندى بىلدىرەدى. بۇل ءسوزدىڭ شىعۋ تەگى كونە تۇركىنىڭ «وع» /وق /-انا دەگەن سوزبەن تىكەلەي بايلانىستى. ياعني، «تايپالاردىڭ بىرىگۋى» دەگەن ماعىنادا ءتۇسىنۋ كەرەك دەيدى. وعان مىسال رەتىندە «توعىز وعىز»، «ءۇش وعىز» ت.ب. سويلەمدەردىڭ شىعۋىمەن بايلانىستى قاراستىرادى. كونونوۆتىڭ پىكىرى دە ءبىزدىڭ ويىمىزبەن تۋرا شىعىپ وتىر دەيمىز. ويتكەنى، بايۇلى قۇرمىنداعى 9 تايپامىز وعىزدار بىرلەستىگىنىڭ وڭ قاناتىن قۇراپ وتىر. ول «تولەس» دەگەن اتاۋمەن بەلگىلى . «... نادو پولاگات، چتو وستاتوك تۋركوۆ-تۋكيۋ، ۋ كوتورىح، كاك ۆيدنو يز نادپيسەي نا پامياتنيكاح كيۋلتەگينۋ ي موگيليان-حانۋ نا ورحون، سۋششەستۆوۆالو دۆا گلاۆنىح رودا يلي پلەمەن تەلەس ي تاردۋش، پراۆيتەلي كوتورىح، ۆسەگدا يز بليجايشيح رودستۆەننيكوۆ حانا، نازىۆاليس دليا پەرۆوگو يابگۋ ي ۋ ۆتوروگو شاد. وسىدان بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ن.ا.اريستوۆتىڭ ەڭبەگىندەگى تولەس بىرلەستىگىندەگى 9 تايپا وداعىنىڭ تۇرىك قاعاناتىندا بيلەۋشى ءرول اتقارعانى كورىنىپ تۇر. «Japys» ءسوزىن «جاپبۋس، جاپباس، جاپپاس» دەپ وقىعان دۇرىس دەپ ويلايمىز. وسىعان قاراعاندا، «جاپپاس» اتاۋىن تۇرىك قاعاناتى كەزدەرىندە كەزدەستىرۋگە دە بولادى. ماحمۇد قاشقاريدىڭ اتاقتى «ديۋان لۇعات ات-تۇرىك» اتتى ەڭبەگىندە: جاۆۋش – «توت، كتو ۆىسترايۆاەت وتريادى ك بيتۆە ي پرەدوتۆراششاەت بەسچينستۆا سو ستورونى ۆويسكا». وسى جەردەگى جاۆۋش / جابۋش / جاببۋس / جابباس / جاپپاس ەتنونيمىنىڭ بالاما ۇعىمى دەپ ايتۋعا بولادى. ياعني، جابۋس / جاببۋس / جابباس / جاپپاس اتاۋى دەپ ناقتى عىلىمي تالداۋ جاساۋ دۇرىس دەپ ەسەپتەيمىن. بۇل جەردە جابۋس / جاببۋس / جابباس / جاپپاس: «شايقاسقا جاساقتاردى ۇيىمداستىرۋشى جانە اسكەر تاراپىنان بولۋى مۇمكىن جۇگەنسىزدىككە جول بەرمەۋشى» دەگەن ماعىنا بەرەدى. بىلايشا ايتقاندا، اسكەر قاتارىندا جانە وردا ىشىندە بەدەلدى قىزمەت اتقاراتىن رۋ- تايپا دەپ تۇسىنگەن دۇرىس. ونىمەن بىرگە، جاپپاس تايپاسىنىڭ تاڭبالارىن ساقتار، عۇندار، تۇرىك قاعاناتى، وعىزدار ت.ب. داۋىرلەردەن كەزدەستىرۋگە بولادى. قارجاۋباي سارتقوجاۇلى «بايىرعى تۇرىك جازۋىنىڭ گەنەزيسى» ەڭبەگى بويىنشا «bajyrquu» (بايىرقۋ- تايپالىق وداق), بايىرقۋدى بايۇلى وداعى دەگەن جاعدايدا، «bai» (باي), بايۇلىنىڭ اتاۋىنا نەگىز بولعان اتاۋ بولۋى مۇمكىن دەۋگە بولادى، جازبادا تۇسىنىكتەمە بەرىلمەگەن. «jabyu» نەمەسە «zabyz» (جابۋس-جاپبۋس-جابپاز) بايۇلى تارماعىنداعى ۇلكەن رۋ نەمەسە تايپا دەۋگە بولادى، كونە ساقتار، عۇندار، تۇرىك قاعاناتى كەزدەرىندەگى جاز- بالاردا تاڭبالىق بەلگىلەرى ءجيى كەزدەسەدى. «beris eli» (بەرىش ەلى), بايۇلى تارماعىنداعى ۇلكەن رۋ نەمەسە تايپا، تاڭبالىق بەلگىسى سيرەك كەزدەسەدى. «altun» (التىن رۋ), بايۇلى تارماعىنداعى رۋ نەمەسە تايپا، تاڭبالىق بەلگىلەرى كونە داۋىردە كەزدەسەدى، جازباشا دەرەكتەردە زەرتتەۋشى عالىمدار التىن اتاۋىنا «رۋ، تايپا» رەتىندە الىپ قاراستىرمايدى، انىقتاما بەرمەيدى. بىراق التىن اتاۋىنىڭ جەر-سۋ اتاۋلارى، ەلدى مەكەندەر، جازباشا دەرەكتەردە ءجيى-ءجيى كەزدەسەتىندىگىن، ت.ب. ەسكەرە وتىرىپ، ونىڭ شىعۋ تاريحى كونە زاماندا جاتقان رۋ نەمەسە تايپا دەپ ايتۋعا بولادى. قازاق حالقىنىڭ تاريحىندا كوپشىلىك جاعدايدا التىن رۋىن جاپباس رۋىمەن قاتار ايتادى. سوعان قاراعاندا، التىن مەن جاپباس تاريح بەتىنە قاتار شىعۋى دا مۇمكىن دەگەن بولجام ايتۋعا بولادى، «alacu» (الاشا رۋ) بايۇلى تارماعىنا جاتاتىن رۋ نەمەسە تايپا دەۋگە بولادى. جازباشا دەرەكتەردە كىشى ءجۇزدىڭ جەكە رۋى نەمەسە تايپاسى رەتىندە قاراستىرىلمايدى، عالىمداردىڭ كوپشىلىگى «الاشا» اتاۋىن «الشىن»-مەن بايلانىستى قاراستىرادى. ال، الشىن اتاۋىن كىشى ءجۇزدىڭ جالپىلاما اتاۋى رەتىندە قاراستىرۋ ءۇردىسى قالىپتاسقان. وسىعان بايلانىستى، الاشا اتاۋى كوپشىلىك جاعدايدا جەكە رۋ نەمەسە تايپا رەتىندە كوپ اتالا بەرمەيدى. قولا داۋىرىنە جاتاتىن، ا.ن.وكلادنيكوۆ زەرتتەگەن ەسكەرتكىشتەردە، تەمىر داۋىرىنە جاتاتىن د.تسوۆەەن-دولج زەرتتەگەن ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتەردەگى تاڭبالاردا بايباقتى رۋىنىڭ تاڭباسى، اداي تاڭباسى ، جاپپاس تاڭباسى، التىن تاڭباسى كەزدەسەدى. «ەگەر ءجۇز جىلعا ءۇش ۇرپاقتان ەسەپتەگەندە، ەكى ءجۇز ەلۋ جىل شاماسىندا ءبىر رۋ شىعىپ قالىپتاسىپ وتىرعان». وسى جەردە، ءبىر عاسىردا 3 ۇرپاقتىڭ ءومىر سۇرەتىنىن ەسكەرەتىن بولساق، ەكى جارىم عاسىردا 1 رۋ پايدا بولادى. ال، سوندا تايپا دەگەن ۇعىمدى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك. مىسالى، كىشى ءجۇزدىڭ قۇرامىنداعى بايۇلى قۇرامىنداعى جاپپاس تايپاسىن (رۋىن) عىلىمي تالداپ قاراستىرىپ كورەيىك: جاپپاستاردىڭ 6 اتادان تۇراتىن تايپاسىنداعى شىلاۋىن (سۋمىرىن), جانسارى، تاڭقى ء(دانسارى), شالتاق، قياقى، ۇڭعىت اتاۋلارىن ءبىر- ءبىر رۋ دەپ قاراستىرساق، وندا جاپپاس تايپاسىنىڭ شىعۋ كەزەڭى شامامەن العاندا 5–6 عاسىرلاردا تاريح ساحىناسىندا جۇرگەنىن بايقايمىز. ءبىزدىڭ ارحەولوگيالىق قازبا كەزىندە تابىلعان زاتتاي دەرەكتەر مەن جازباشا دەرەك- تەر، اڭىز-اڭگىمەلەر، جىرلار، شەجىرەلىك جىلنامالار ت.ب. ءبىزدىڭ عىلىمي پايىمداۋىمىزدىڭ ءبىرشاما شىندىققا جاقىن تۇرعانىن كورسەتەدى. جاپپاس تايپاسىنىڭ كونە تاريحى، تاڭبالىق بەلگىلەرى بويىنشا ەجەلگى ساقتار، عۇندار داۋىرىمەن ساباقتاسىپ جاتىر. قارجاۋباي سارتقوجاۇلى ەڭبەگىندە تاڭبالارعا تالداۋ جاسالعان. سولاردىڭ ىشىندە جاپپاس تايپاسىنىڭ تاڭبالىق بەلگىسى ب.ز.ب. VIII–III عع. ساق / ءىچ-وعۋز ء/(ۇش وعىز) قۇرامىنداعى رۋلاردىڭ ىشىندەگى 23 تاڭبانىڭ ىشىندە كەزدەسەدى. سول سەكىلدى، ب.ز.ب. V–ب.ز. I عع. عۇندار ءداۋىرىنىڭ ەسكەرتكىشى سارىوزەن II- دەگى 37 رۋدىڭ تايپالىق بەلگىلەرى ىشىندە دە جاپپاس تاڭبا بەلگىسى كەزدەسەدى. وسى تاڭبا، ب.ز. I–VI عع. ورتا ازياداعى كەزدەسەتىن تاريحي ەسكەرت- كىشتەردە جاپپاس تايپاسىنىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرى كەزدەسەدى. ورتا ازياداعى سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن 46 رۋلىق تاڭبالار ىشىندە جاپپاس تايپاسىنان باسقا دا كىشى ءجۇزدىڭ وزگە دە رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالارى كەزدەسەتىندىگىن اتاپ كەتكەنىمىز ورىندى بولار. اتاپ ايتقاندا: اداي، بەرىش، شەركەش، تانا، بايباقتى، تاز، ىسسىق، ەسەنتەمىر. قارجاۋباي سارتقوجاۇلىنىڭ مونوگرافي جۇمىسىنىڭ قۇندىلىعى سوندا، بۇل ەڭبەكتە كونە رۋ-تايپالاردىڭ بەلگىلەرىنىڭ سالىستىرمالى تۇردەگى تاڭبالارى كەلتىرىلگەن. سولارعا عىلىمي تالداۋ جاساي وتىرىپ، تىكەلەي ءبىزدىڭ زەرتتەپ وتىرعان بايۇلى قۇرامىنداعى رۋ-تايپالار تاڭبالىق بەلگىلەرىن انىقتاۋعا بولادى. مىسالى، ب.ز.ب. VIII–III عع. ساقتار ء/ىچ-وعۋز/ ء(ۇش وعىز) داۋىرىنە جاتاتىن زاتتاي دەرەكتەردەگى ەجەلگى جانە بايىرعى تۇرىك ءارىپ كەسكىندەمەلەرىندە بايۇلىنا جاتاتىن رۋ-تايپالاردىڭ تاڭبالارى كەزدەسەدى. اتاپ ايتقاندا، بۇل جەردەگى 23 تاڭبانىڭ ىشىندە جاپپاس تايپاسى تاڭباسىنان Z باسقا، قىزىلقۇرت پەن تانا تايپالارىندا كەزدەسەتىن I تاڭباسى، شەركەش جانە ەسەنتەمىر تايپالارىندا كەزدەسەتىن V تاڭباسى كەزدەسەدى. وسىنداي عىلىمي تالداۋدى عۇندار داۋىرىنە جاتاتىن ب.ز.ب. V – ب.ز. I عع. سارىوزەن-2 تاريحي جادىگەرلەرىنە بايلانىستى ايتۋعا بولادى. بۇل جەردەگى 37 رۋ-تايپانىڭ بەلگىلەرىنىڭ ىشىندە، جاپپاس تايپاسىنان باسقا، اداي ءى (باسى تومەن قاراتىلعان جەبە) تاڭباسى، قىزىلقۇرت پەن تانا ءى ء(الىپ، كوسەۋ دەپ جازىلعان) تاڭباسى، بايباقتى و تاڭباسى، قىزىلقۇرت ءىى تاڭباسى، بەرىش /\ ء(ۇش بۇرىشتىڭ سۋرەتى سالىنعان ) تاڭباسى كەزدەسەدى. وسى سەكىلدى تاڭبالىق بەلگىنى ب.ز. I-VI عع. ورتا ازياداعى تاريحي ەسكەرتكىشتەردەن دە بايقاۋعا بولادى. بۇل جەردەگى 46 رۋ مەن تايپالار ىشىندە جاپپاس تاڭباسىنان باسقا دا كىشى ءجۇزدىڭ رۋ-تايپالارىنىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرىنىڭ كەزدەسەتىنىن اتاپ كەتۋىمىز كەرەك. مىسالى، الاشا مەن شەركەش V تاڭبالارىنىڭ ءبىر-ءبىرىن قايتالايتىنى، قىزىل- قۇرت پەن تانا ءى تاڭبالارىنىڭ دا قايتالاناتىندىعى، بەرىش تاڭباسى /\ ، «ءو» (كوز تاڭباسى) ، بايباقتى و تاڭباسى ت.ب. كەزدەسەتىندىگىن اتاپ كەتۋگە بولادى. نەگىزىنەن، كوپشىلىك جاعدايدا كىشى ءجۇزدىڭ وسى رۋ- تايپالارىنىڭ تاڭبالىق بەلگىلەرى دون مەن كۋبان بويىنداعى (ب.ز. VII–X عع.), باتىس موڭعوليا (ب.ز. VI–X عع.), ورحون (ب.ز. VI–X عع.), تالاس (ب.ز. VII– IX عع.) بويىنداعى تاريحي جادىگەرلەردەن كوپتەپ كەزدەسەتىنىن اتاپ كەتۋگە بولادى. «ەسلي پوپىتاتسيا سينتەزيروۆات يزلوجەننىە ماتەريالى، پراۆومەرنىم بۋدەت ۆىۆود و توم، چتو راننيايا ەتنيچەسكايا يستوريا سوبستۆەننو ايلينسكيح رودوۆ رازۆيۆالاس نا سىردارە ي ۆ پريارالە. سلەدوۆاتەلنو، ەتنيچەسكيە ۆزايموسۆيازي ايلينسكيح باشكير س كاراكالپاكامي ي تۋركمەنامي ۆ زولوتووردىنسكۋيۋ ي پوسلەدۋيۋششيە ەپوحي بىلي ليش ينەرتسيەي بولەە راننيح پروتسەسسوۆ. پرويسحوجدەنيە جە ايلينتسەۆ بىلو سۆيازانو س وگۋزامي. ۆ گەنەالوگيچەسكوي سترۋكتۋرە درەۆنيح وگۋزوۆ، سوستاۆلەننوي راششيد-اد-دينوم، پلەمەنا ياراز / ياپاز-ياپپاز-يابپاز /, دۋكەر، دۋرگە ي يايرلى / ياگيرلى-ياگايرلى-ياگالبايلى / وبەدينيايۋتسيا ۆ وتدەلەنيە ايلۋنا (يلي پولۋمەسياتس), پولۋچيۆشەگو نازۆانيە پو يمەني ۆتوروگو سىنا وگۋزا . بۇل جەردە ءبىزدىڭ تاقىرىبىمىزعا بايلانىستى ايتار بولساق، راشيد-اد-ءديننىڭ جىلناما دەرەكتەرى بويىنشا وعىزداردىڭ كونە شەجىرەسىنىڭ ىشىندە، «اي» – بۇل وعىزدىڭ ەكىنشى بالاسى بولىپ تۇر. ايدىڭ قاراماعىنا ءتورت تايپالار بىرلەستىگى باعىنعان. سولاردىڭ ىشىندە «ياراز» دەپ وتىرعانىمىز «ياپاز-ياپپاز- يابپاز» دەگەن اتاۋمەن جۇرگەن جابپاز تايپاسى ەكەندىگىندە كۇمان جوق. سونداي-اق، «يايرلى» دەپ وتىرعانىمىز «ياگيرلى – ياگايرلى – ياگالبايلى» دەگەن ءسوزدىڭ بالاماسى دەۋگە بولادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ تاريحىندا ءالى دە بولسا تەرەڭ عىلىمي زەرتتەۋ جۇرگىزۋدە قاجەت ەتەتىن كۇردەلى تاقىرىپتىڭ ءبىرى – بۇل قازاق رۋ – تايپالارىنىڭ ەجەلگى شىعۋ تاريحى. وعان عىلىمي تۇرعىدان ساراپتاما جاساپ، حالقىمىزدىڭ تاريحىنداعى بەلگىسىز بولىپ كەلە جاتىرعان رۋ-تايپالار تاريحىن تەرەڭ اشىپ كورسەتۋ،كەلەشەك ۇرپاقتى ۇلتجاندىلىق رۋحتا تاربيەلەۋگە جول سالادى عوي دەگەن ويدامىز.
عاني ابىلايۇلى مەڭلىباەۆ،
تاريح عىلىمىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت،
"قازاقستان تاريحى".
