جالپى، ادام بالاسىن جاراتىلعالى قاۋىپتى نارسەلەردەن – ءارتۇرلى اپاتتاردان، اۋرۋ-سىرقاۋدان، ءولىم-جىتىمنەن، جاقسى كورەتىن قيماس ادامىنان ايىرىلىپ قالۋدان، بيىكتەن قۇلاپ كەتۋدەن، جۇمىسىنان ايىرىلىپ قالۋدان، قىمبات زاتىن نەمەسە كەرەك زاتىن جوعالتىپ الۋدان، ايتا بەرسە كوپ ت. ب. قورقۋ سەزىمى بار. بۇل ادامعا الداعى قاۋىپ-قاتەردەن الدىن الا ساقتانۋ ءۇشىن بەرىلگەن سەزىم دەسەك قاتەلەسپەسپىز. مۇنى نەگە ايتىپ وتىرمىز؟ ءدال قازىر ەلىمىزدە جاقسى مەن جاماندى، باي مەن كەدەيدى، جاس پەن جاسامىستى تاڭداپ جاتپاي، جاپپاي تارالىپ وتىرعان ىندەتكە بايلانىستى دا ەل ىشىندە تەك قورقۋ ەمەس، ۇرەيدىڭ كۇشەيىپ تۇرعانىن كورىپ وتىرمىز.
ءبىز قانشا قارسىلىق كورسەتىپ قالاماساق تا، اتىڭ وشكىر كوروناۆيرۋس كەلدى، اۋرۋدىڭ ەل ىشىنە دەندەپ كەتكەنى سونشا، قانداي جاعدايعا دا دايىنبىز دەگەن ۇكىمەتتىڭ ءوزى داعدارىپ قالدى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ بولجامدارى بەكەر بولىپ، ولار ويلاعاننان ون ەمەس، ءجۇز ەسە قاۋىپ ءتوندىرىپ، دارىگەرلەر قانشا دابىل قاعىپ، كۇندىز-ءتۇنى ساقتىق شارالارىن سان قايتالاپ جاتسا دا جاعدايدىڭ باقىلاۋدان شىعىپ كەتكەنىن دە جاسىرا المايمىز. اتى جامان جۇقپالى اۋرۋعا شالدىققانداردىڭ ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرىن انىق بەرە الماي، سيمپتومدى، سيمپتومسىز دەپ ءبولىپ وتىرعاندا ارتى وتە تەز اسقىنعان پنەۆمانياعا اينالىپ شىعا كەلدى. قىتاي ەلى قازاقستاندا بەلگىسىز پنەۆمانيا پايدا بولىپ، ءورشىپ كەتتى دەپ دابىل قاقتى. شىندىعىندا، بۇل ەكەۋى دە اتى جامان اۋرۋدىڭ ەكى اتاۋى عانا ەكەنىن ەشكىمنىڭ مويىنداعىسى كەلمەدى. اقىرى ەلىمىزدىڭ جاعدايىنا دۇنيەجۇزىلىك دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمى ارالاستى دا، ەندى كوروناۆيرۋس پەن پنەۆمانيادان اۋىرعاندار مەن قايتىس بولعانداردىڭ ستاتيستيكالىق ەسەبىن بىرىكتىرۋگە ءماجبۇر بولدى. جاعداي ءماز ەمەس، اتى جامانعا قاتىستى ساندار «سويلەگەندە» جۇرەگىڭ ۇشادى.
ايتپاعىمىز، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ اۋرۋلاردىڭ ستاتيستيكاسى مەن ستاتۋستارىن دۇرىس انىقتاي الماۋى ەمەس، ءوزىمىزدىڭ – قاراپايىم حالىقتىڭ سەنەمىز، سەنبەيمىز دەپ ءبولىنىپ، ءوزارا ايتىسقا كوشكەنى. وسىعان بايلانىستى حالىق الدىن الا ساقتانۋ شارالارىن شاماسى كەلگەنشە جاساپ جاتقانىنا قاراماستان، تالاي ادام اۋرۋحانا توسەگىنە تاڭىلىپ، ءبىر جۇتىم اۋاعانىڭ زارى ءوتىپ شاراسىز جاتسا، تالاي ادام ءتاج تاجالدىڭ قۇربانىنا اينالىپ، باقيلىق بولىپ كەتتى. ول ادامداردى ساقتانبادى دەپ كىنالاۋدان اۋلاقپىز، الايدا ءبىر نارسە انىق، الدىن الا ساقتانۋ شارالارىنىڭ جەتكىلىكسىز بولعانى، جالپى حالىققا ءتۇسىندىرۋ جۇمىستارىنىڭ كەمشىن بولعانى، سالدارىنا سەڭدەي سوعىلىسىپ قالاي بولسا، سولاي ءمان بەرمەۋدىڭ سالدارىنا كوپتەگەن قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت قالدىق. اۋرۋ كوبەيدى، دارىگەرلەر كۇندىز-ءتۇنى جانۇشىرىپ ارپالىسقانىمەن ناۋقاستاردىڭ بارلىعىنا بىردەي قىزمەت كورسەتىپ ۇلگەرە الماي قالدى. ءتىپتى، ۇيىنە ءۇش-ءتورت اي بارماي، وتباسىنا ءبولىنىپ قالسا دا حالىقتى امان ساقتاپ قالۋ ءۇشىن ايانىپ قالعان جوق. اق حالاتتى ابزال جانداردىڭ بارلىعى ەلدىڭ بار ءۇمىتىن ارقالاعان اق قاناتتى پەرىشتەگە اينالدى. سوندىقتان اماندىعىمىز ءۇشىن اۋەلى قۇدايعا شۇكىر دەسەك، ەكىنشى دارىگەرلەرگە مىڭ العىس!!!
سەنەتىندەر الدىن الا قامدانىپ، ەستىگەن، بىلگەن ءدارى-دارمەكتى توپتاپ، كوپتەپ الىپ دارىحاناعا جۇگىردى، ۇزىن سونار كەزەككە تۇردى، ەل-جۇرتتان ەستىگەن ەمدىك ءشوپ-شالامداردى جيناپ، جان ساۋعالاۋعا كوشتى. جىلاپ-ەڭىرەپ بايبالامعا سالىنىپ، ۇرەيگە بەرىلىپ قولعا تۇسكەن، ەلدەن ەستىگەن ءدارى-دارمەكتى ءجون جوسىقسىز ۋىستاپ ىشۋگە، ەلدەن ەستىگەن ءشوپ-شالامدى وڭدى-سولدى قايناتىپ-قايناتپاي قولدانۋعا كوشتى. دارىگەرلەردىڭ ايتقانىننان كورى دابىراعا ىلەسىپ، داقپىرتقا سەنگەندەر كوبەيدى دە، بىرەۋ دەنساۋلىعىنا پايدا-زيانى بار-جوعىنا قاراماي سارىمساق شاينادى، بىرەۋ جوق اتقۇلاقتى قايناتىپ ىشە باستادى، بىرەۋ ليموندى بەيبەرەكەت قولداندى، ەندى ءبىرى ەستىگەن انتيبيوتيكتەردى بولسىن-بولماسىن ءىشىپ جاتتى، ەندى بىرەۋلەر جۇدىرىقتاي تىرشىلىك يەسى كىرپىنىڭ قۋ جانىن قيىپ، سورپاسىن ءىشۋ كەرەك دەگەن قىسىر كەڭەس بەردى. بارىنەن قىمىز بەن ساۋمال جاقسى دەپ ەدى، الاياقتار كوكتىڭ سۋىن دا ەكى ەسەگە قىمباتتاتىپ جىبەردى. ونىڭ سالدارىنان بولعان قىمباتشىلىق پەن تاپشىلىق ءوز الدىنا ءبىر توبە بولىپ شىعا كەلدى. سەنبەيمىز دەگەندەر ءتىپتى بەتپەردە دە تاقپاي ساياسات دەدى، ماسسونداردىڭ ويىنى، اقشا جەۋدىڭ امالى ت.ب. دەدى، قويشى، ايتەۋىر، سەنۋگە بولمايتىن سان ءتۇرلى ءۋاجى مەن ءوزى سەنبەيتىن كوپتەگەن سەبەپتەردى العا تارتتى، سەنەمىز، اۋرۋ بار، تاراپ جاتىر دەپ بارىنشا ساقتانىپ جۇرگەندەرگە كۇلدى... ال ارتى نە بولدى؟!...
انىعىندا، ىندەتتىڭ دەندەپ كەتكەنى سونشالىق، ەشكىمنىڭ سەنىمىنە قاراپ جاتپادى. تىرناعىنا ىلىنگەندەردىڭ ءبارىن تىرپ ەتكىزبەي «اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىنادا» ۇستادى. سالدارىنان حالىق جاپپاي اۋىرىپ، سەنىپ جۇرگەندەردىڭ اراسىندا دۇرلىكپە ۇرەي پايدا بولدى دا، سەنبەيمىز دەپ شالقايىپ جۇرگەندەر قايدان، قاشان جۇقتىرعانىن بىلمەي مۇرتتاي ۇشا باستادى. ءسويتىپ الەۋمەتتىك جەلىلەردە جوق دەپ جۇرسەم بار ەكەن عوي، ەندى سەندىم، اۋىرىپ جاتىرمىن، ءدارى جوق، دارىگەر كەلمەدى، ساقتانىپ جۇرىڭىزدەر، قاجەت بولماسا ۇيدەن شىقپاڭىزدار دەگەن سياقتى جانۇشىرعان جازبالار قالدىرىپ، ۆيدەولار جاريالادى. ونى دا كوزبەن كورىپ وتىرسىزدار. وسىنىڭ بارلىعى ونسىز دا شىقپا جانىم، شىقپا دەپ وتىرعان ەلدىڭ ەسىن شىعارىپ، ۇرەيىن ۇشىرىپ، اۋرۋعا قاتىستى داقپىرتتى كۇشەيتىپ، ودان سايىن قورقىنىش تۋعىزدى. «سوزدە قاڭقۋ جامان، اۋرۋدا شانشۋ جامان» ەكەنىن بىلەتىن قازاق ەدىك، ءدال قازىرگى جاعدايدا ۇرەيىمىزدى قانشالىقتى جەڭە الدىق؟
ارينە، ەسى دۇرىس، دەنى ساۋ، كوزى قارا پەندەنىڭ اياق استىنا ولگىسى كەلمەيتىنى دە اقيقات قوي. كىمنىڭ ەمگە كەلمەي، دەمدە ءۇزىلىپ كەتكىسى كەلەدى دەيسىڭ؟! الايدا ءبىزدىڭ ءبىر كوز جەتكەن نارسە – «اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە، اۋىرمايتىن جول ىزدە» دەۋشى ەدى عوي، سول اۋىرمايتىن جول ىزدەۋشىلەردىڭ تىم ازدىعى، ەلدىڭ ءوز دەنساۋلىقتارىنا نەمقۇرايلى قارايتىن سالعىرتىعى بولدى. ونىڭ كەسىرى جاقىن-جۋىقتارىنا، دوس-جارانىنا، تانىس-تامىرىنا، ءتىپتى تانىمايتىن ادامدارعا دا ءتيدى. وسىدان كەيىن «ءوزى شىققالى تۇرعان كوزگە ءتايت دەگەننىڭ ءوزى ارتىق» دەگەندەي قورقىنىشتىڭ ارتى ۇلكەن ۇرەيگە ۇلاسىپ ەل ىشىندە دۇرلىگۋ مەن ادام ايتسا نانعىسىز داقپىرتتار تاراعانى دا شىندىق. وسىنىڭ كەسىرىنەن ۇرەي كۇشەيىپ، بولىپ جاتقان جاعدايدىڭ بارلىعىنا سابىرمەن قاراپ، سارالاپ، اقىلمەن شەشىم قابىلداۋعا ۇلكەن كەدەرگى كەلتىردى... مۇنىڭ ءبارى نەدەن دەپ ويلايسىز؟ ارينە، ۇرەيدەن.
ۇرەي دەگەنىمىز نە ءوزى؟ ول ءسىز بەن ءبىز ويلاعانداي، قاۋىپ-قاتەردەن الدىن الا ساقتانۋعا جەتەلەيتىن جاي عانا قورقۋ ەمەس، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا، ول - ادام ءۇشىن وتە قاۋىپتى سەزىمدەردىڭ ىشىندەگى جان العىش - «جالماۋىزى». ۇرەيگە بوي الدىرعان ادامنىڭ الدى-ارتىن باعامداپ، بولىپ جاتقان جاعدايلارعا بايىپپەن قاراپ، قاجەت شەشىمدى دەر كەزىندە قابىلداۋعا مۇمكىندىگى بولمايدى. ەسەسىنە ءارتۇرلى ويلاماعان قيىندىقتارمەن بەتپە-بەت قالىپ، اۋرۋىن اسقىندىرىپ الۋى بەك مۇمكىن. جاي عانا سابىرمەن سانالى تۇردە اقىلعا سالىپ شەشەتىن ماسەلەنى كۇردەلەندىرىپ، شيەلەنىستىرىپ الاسىز. ءسويتىپ قان قىسىمىڭىز كوتەرىلەدى، باسىڭىز اۋىرادى، ەسكى اۋرۋلارىڭىز قوزادى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا يممۋنيتەتتىڭىزدى جوعالتاسىز دا اۋرۋدىڭ ودان ارى دەندەۋىنە، جان-جاعىڭىزعا تارالۋىنا سەبەپشى بولىپ شىعا كەلەسىز. «قورىققانعا قوس كورىنەدى» دەگەن بار، ۇرەيگە بوي الدىردى دەگەن ءسوز ءوزىڭىزدى دە، اينالاداعىلاردى دا تىعىرىققا تىرەيتىنىن ۇمىتپاڭىز. قالاي بولعاندا دا بارلىق ۋاقىتتا سابىرعا جول بەرىپ، ۇرەيدىڭ جولىن كەسكەن ءلازىم. نە ىستەۋ كەرەك دەيسىز عوي. كەرەگىڭىزگە جاراپ، بىردە بولماسا، بىردە كومەگى تيەر مىنا كەڭەستەرگە دە كوز سالا سالىڭىز. «كەرەك تاستىڭ اۋىرلىعى بولمايدى»، سابىرىڭىز سارقىلماسىن. ءاردايىم اقىلىڭىزبەن سانالى تۇردە ارەكەت ەتۋگە ۇيرەنىڭىز.
- ەڭ باستىسى قانداي جاعداي بولماسىن ەشقاشان ۇرەيگە بوي الدىرماڭىز. نە بولاتىنىن شەت جاعالاپ بولسا دا جوعارىدا ايتتىق.
- دارىگەرلەردىڭ كەڭەسىنە قۇلاق اسىپ، ءاردايىم ساقتىق شارالارىن ساقتاۋدى ۇيرەنىڭىز. ەش قيىنى جوق. دۇرىس تاماقتانۋ، ۋاقتىلى تىنىعۋ، بەتپەردە تاعۋ، قولدى ءجيى جانە دۇرىس جۋ، جالپى گيگيەنالىق تالاپتاردى بۇلجىتپاي ورىنداڭىز جانە جاقىندارىڭىزعا دا ۇيرەتىڭىز، تالاپ ەتىڭىز.
- كوپ ادام جينالعان جەرلەردەن اۋلاق ءجۇرىڭىز. توي-تومالاقتان، ارتىق قىدىرىستان، ءتىپتى قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن ارينە، ەت جاقىنىڭىز قايتىپ، اسا قاجەت بولماسا جانازاعا دا قاتىسپاي قويا تۇرعان ابزال.
- اۋىرا قالعان جاعدايدا ءدارى-دارمەكتى، اسىرەسە انتيبيوتيكتەردى بەيبەرەكەت قولدانۋدان اۋلاق بولىڭىز. ەرتەڭ اۋرۋعا اۋرۋ جاماپ، ايىقپايتىن بالە تاۋىپ الۋىڭىز مۇمكىن.
- كەز كەلگەن جەردە ايتىلىپ جاتقان داقپىرتقا سەنىپ، جالعان كەڭەستەردىڭ بارىنە ءمان بەرە بەرمەڭىز.
- بارىنشا جاقسى ويلاپ، جاقىندارىڭىزعا جاناشىر بولىپ، ەڭ جاقسى سوزدەرىڭىزدى ايتىپ، ەرتەڭ كەلەر ەستى كۇندەردەن ءۇمىت ەتىپ، جاقسىلىقتا جارقىراپ جۇرەمىز دەگەن سەنىمىڭىز زور بولسىن! ۇكىلى ۇمىتتەرىڭىزدى ۇزبەيتىن جاقسىلىق جايلى ارمانداڭىز، قابىل بولار تاماشا تىلەك تىلەڭىز!
جانبوتا سۇلتانمۇراتقىزى
