كەيىنگى كەزدە قوعامىمىزدا قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ قاجەتتىلىگىنە، ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ تيىمدىلىگىنە كۇمان ءبىلدىرىپ جۇرگەندەردىڭ داۋىستارى قاتتىراق ەستىلىپ ءجۇر. ولاردىڭ ءبىر بولىگى «ساياسي ەگەمەندىگىمىزدىڭ جوعالۋ قاۋپىن» ايتسا، باسقاسى ەلىمىزدىڭ «قىتايعا ەكونوميكالىق تاۋەلدىلىگى» تۋرالى ءسوز قوزعايدى. كوپ جاعدايدا قاۋەسەت اڭگىمەلەر اقپاراتتىڭ جەتكىلىكسىز بولۋىنان نەمەسە بەرىلگەن اقپاراتتىڭ بۇرمالانۋىنان تۋىندايدى.
ارينە، بۇل جايت مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ اقپاراتتى بۇقاراعا جەتكىزۋ ءتاسىلدەرىن جەتىلدىرۋى قاجەتتىگىن كورسەتەدى. دەگەنمەن قازاقستان مەن قىتاي قاتىناستارىنىڭ سوڭعى جىلدارى قارقىندى دامۋىنا قىزعانىشپەن قارايتىن «ءۇشىنشى كۇشتەردىڭ» دە بەلسەندى جۇمىس ىستەپ جاتقانىن ەستەن شىعارماۋ كەرەك.
پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقاەۆ قازاقستان جەرىنىڭ شەتەلدىكتەرگە ساتىلمايتىنى جانە جالعا بەرىلمەيتىنى تۋرالى بىرنەشە مارتە قايتالاپ ايتسا دا، وسى تاقىرىپتىڭ اينالاسىندا حالىقتى دۇرلىكتىرىپ، كوشەگە شىعارىپ، شەرۋلەر ۇيىمداستىرۋدى كوزدەيتىن توپتار بار. ولار جەر ماسەلەسى بويىنشا بيلىك تاراپىنان تاباندى قادامدار جاسالعانىن كورىپ، ەندى سوڭعى ميتينگتەردە قىتايمەن قارىم-قاتىناستى مۇلدەم شەكتەۋ تالاپتارىن كوتەرە باستادى.
وسىعان وراي، 1700 كيلومەتر ورتاق شەكارامىز بار قىتايمەن ىنتىماقتاستىقتىڭ قازىرگى جاعدايى جانە ونى ودان ءارى دامىتۋ تاقىرىبىن ساراپتاپ كورسەك.
ساياسي ىنتىماقتاستىق
ەڭ الدىمەن، ءبىزدىڭ مەملەكەت تۇڭعىش پرەزيدەنتىمىز – ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ نەگىزىن قالاعان كوپۆەكتورلى سىرتقى ساياساتتى ۇستاناتىنىن ەسكە سالا كەتكەن ءجون. بۇل باعىتتى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت توقاەۆ تا ەل دامۋىنىڭ جاڭا كەزەڭىندەگى سىرتقى ساياسي ساباقتاستىعى اياسىندا بىرنەشە مارتە راستاعان بولاتىن.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سىرتقى ساياساتىنىڭ 2020-2030 جىلدارعا ارنالعان تۇجىرىمداماسىندا ەلىمىز رەسەي فەدەراتسياسىمەن وداقتاستىق قاتىناستاردى، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىمەن جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى، امەريكا قۇراما شتاتتارىمەن كەڭەيتىلگەن ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى، ورتالىق ازيا مەملەكەتتەرىمەن ستراتەگيالىق قارىم-قاتىناستاردى، ەۋروپالىق وداقپەن جانە وعان مۇشە مەملەكەتتەرمەن كەڭەيتىلگەن ارىپتەستىك پەن ىنتىماقتاستىقتى ودان ءارى دامىتاتىنى تۋرالى ايتىلعان.
سونىڭ ىشىندە كورشىلەس قىتايمەن جاڭا داۋىردەگى قاتىناستارىمىزعا 2022 جىلدىڭ 3 قاڭتارىندا 30 جىل تولادى. وسى تاريحي تۇرعىدان قىسقا مەرزىم ىشىندە ەكى مەملەكەت اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق جاڭا دەڭگەيگە كوتەرىلدى. 1995 جىلى قىتاي ۇكىمەتى يادرولىق دەرجاۆا رەتىندە قازاقستان قاۋىپسىزدىگىنە كەپىلدىك بەردى. 1999 جىلى كەڭەس وداعى زامانىنان مۇرا بولىپ قالعان شەكارا ماسەلەسى تولىقتاي شەشىلىپ، قازاقستان جانە قىتاي ۇكىمەتتەرى اراسىندا ءتيىستى شارتقا قول قويىلدى. قازىرگى تاڭدا ەكى مەملەكەت اراسىنداعى مەملەكەتتىك شەكاراداعى دەليميتاتسيا جانە دەماركاتسيا جۇمىستارى تولىعىمەن اياقتالدى. شەكارا بەلگىلەرىنىڭ قارتاعا ءتۇسىپ، شەكارا باعانالارىنىڭ شەكارا بويىندا ورناتىلعانى ونىڭ مىزعىماستىعىنىڭ بەلگىسى بولىپ تابىلادى.
1996 جىلى شانحايدا جانە 1997 جىلى ماسكەۋدە «شانحاي بەستىگى» اياسىندا قول قويىلعان شەكارا ماڭىنداعى اسكەري سالاداعى سەنىمدى نىعايتۋ جانە اسكەري كۇشتەردى ءوزارا قىسقارتۋ تۋرالى كەلىسىمدەرگە سايكەس تاراپتار شەكارا ماڭىندا ورنالاسقان اسكەري كۇشتەردى قىسقارتۋعا جانە ولاردىڭ جاعدايىن جىل سايىن بىرلەسىپ تەكسەرىپ تۇرۋ تۋرالى ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزگەن بولاتىن. قازىرگى تاڭدا بۇنداي تەكسەرۋلەر جىلىنا ەكى رەت بەس مەملەكەتتىڭ قاتىسۋىمەن جۇرگىزىلىپ وتىرادى.
وسىنداي ماڭىزدى ساياسي كەلىسىمدەرگە قول جەتكىزۋ ەكى مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ساياسي ەرىكتەرىنىڭ ارقاسىندا مۇمكىن بولدى. قازىر كەيبىرەۋلەر قىتاي ۇكىمەتى بۇرىنعى باسشىلار قول قويعان قۇجاتتاردى ورىندامايدى دەگەن ءتۇرلى قاۋەسەت اڭگىمەلەر تاراتىپ ءجۇر. البەتتە، ءار حالىقارالىق شارتتا ونىڭ كۇشىنىڭ قالاي جويىلاتىنى تۋرالى ءتيىستى باپتار بار. الايدا قىتاي تاراپى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن بىردە-ءبىر رەت جوعارىدا اتالىپ وتكەن ەكىجاقتى قاتىناستاردى دامىتۋدا ەرەكشە ورىن الاتىن كەلىسىمدەردى توقتاتۋ ماسەلەسىن كوتەرمەگەنىن جانە كەلىسسوزدەر بارىسىندا ولاردى قاتاڭ ۇستاناتىنىن بىرنەشە رەت راستاعانىن اتاپ وتكەن ءجون.
بۇل رەتتە مەملەكەت باسشىلىعىنىڭ قازاقستان مەن قىتاي اراسىنداعى قاتىناستاردىڭ قالىپتاسۋىنا، تۇراقتى دامۋىنا جانە ەلىمىزدىڭ مۇددەسىنە ساي بولۋىنا ەرەكشە نازار اۋداراتىنىنا كۇمان بولماۋى كەرەك. مەن 1996 جىلدان بەرى سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىندە قىزمەت ەتەمىن. 25 جىل بويى قىتاي باعىتىندا ەڭبەك ەتىپ كەلەمىن. جاس ديپلومات رەتىندە مەملەكەت، ۇكىمەت جانە مينيسترلىكتەر باسشىلارىنىڭ تالاي كەلىسسوزدەرىنە اۋدارماشى رەتىندە، ودان كەيىن اعا ديپلومات بولىپ تالاي كەزدەسۋلەرگە قاتىسقان تاجىريبەم بار. وسىنداي ءار كەزدەسۋدىڭ باستى ماقساتى – مەملەكەت يگىلىگى مەن حالىق پايداسىنا لايىقتى ورتاق شەشىمدەرگە قول جەتكىزۋ.
قىتاي تاراپىمەن ىنتىماقتاستىقتا مەملەكەت باسشىلارى اراسىنداعى جەكە قاتىناستار ەرەكشە ورىن الادى. تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلى بويى ەلباسى ن.نازارباەۆ پەن پرەزيدەنت ق.توقاەۆ قىتايدىڭ ءۇش بۋىن باسشىلارىمەن تىعىز قارىم-قاتىناس ورناتۋ ارقىلى ەلىمىز ءۇشىن وزەكتى ماسەلەلەردىڭ وڭ شەشىلۋىنە زور ۇلەس قوسقانى داۋسىز. سونىڭ ىشىندە ەكىجاقتى ترانسشەكارالىق وزەندەردى ءبىرلەسە پايدالانۋ ماسەلەسى بويىنشا كەلىسسوزدەردى باستاۋ جانە كورشى مەملەكەتتە تۇرىپ جاتقان قانداستارىمىزعا جەرگىلىكتى ۇكىمەت تاراپىنان قامقورلىق كورسەتۋ سياقتى ماڭىزدى ماسەلەلەر دە بار.
سونداي-اق ەكى مەملەكەتتىڭ حالىقارالىق ۇيىمدار اياسىنداعى ىنتىماقتاستىعىنا دا توقتالا كەتكەن ءجون. اسىرەسە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى (بۇۇ), شانحاي ىنتىماقتاستىق ۇيىمى (شىۇ), ازياداعى ءوزارا ءىس-قيمىل جانە سەنىم شارالارى جونىندەگى كەڭەسى (اوسشك) شەڭبەرىندەگى ءوزارا قولداۋدىڭ بيىك دەڭگەيدە ەكەنىنە نازار اۋدارامىن.
قىتاي بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ بەس تۇراقتى مۇشەسىنىڭ ءبىرى ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، قازاقستانمەن ءتۇرلى عالامدىق ماسەلە بويىنشا، اسىرەسە 2017-2018 جىلدارى ەلىمىز اتالعان قۇرىلىمنىڭ تۇراقتى ەمەس مۇشەسى بولعاندا تىعىز جۇمىس ىستەگەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
اوسشك قۇرۋ ەلباسىنىڭ باستاماسى ەكەنى بەلگىلى. كەيبىر ساراپشىلاردىڭ اتالعان كەڭەستىڭ جۇمىسى شىۇ ىسپەتتەس دەگەن پىكىرىنە قاراماستان، قىتاي –2014-2018 جىلدارى اوسشك-كە توراعالىق ەتىپ، ونىڭ نىعايۋىنا، ىنتىماقتاستىقتىڭ جاڭا باعىتتارىن باستاۋعا باستاماشى بولعان جانە 2014 جىلى شانحايدا كەڭەستىڭ ءسامميتىن وتكىزگەن مەملەكەت.
ەكونوميكالىق ىقپالداستىق
قىتاي قازىرگى كەزدە دۇنيە جۇزىندەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالاردىڭ ءبىرى ەكەنى بەلگىلى. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، 2020 جىلى الەمگە تاراعان كوروناۆيرۋس ىندەتىنىڭ تەرىس اسەرىنە قاراماستان، قحر-دىڭ ىشكى جالپى ءونىمى شامامەن 16 تريلليون اقش دوللارى بولدى. قىتاي اۆتوماتتاندىرۋ، روبوت شىعارۋ، تسيفرلاندىرۋ، نانوتەحنولوگيا، بيوتەحنولوگيا، بلوكچەين سياقتى سالالارعا كوڭىل ءبولىپ، قارقىندى دامىپ كەلە جاتقان ەكونوميكاسىمەن ەرەكشەلەنەدى. بىرنەشە جىلدان سوڭ، ساراپشىلاردىڭ بولجامى بويىنشا، قىتاي ەكونوميكاسى الەمدە ءبىرىنشى ورىنعا شىعادى. ارينە، وسىنداي الپاۋىت مەملەكەت كورشى بولعاندا كەيبىر ادامداردا ءتۇرلى ۇرەي مەن قورقىنىش تۋىنداۋى تاڭعالارلىق جاعداي ەمەس. دەي تۇرعانمەن، ءبىز بۇدان ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ دامۋىنا ءمۇمكىنشىلىك ىزدەپ، پايدا تابۋىمىز كەرەك.
ەڭ الدىمەن، قىتاي – ۇلكەن نارىق. ءبىر ميلليارد ءتورت ءجۇز ميلليون حالقى بار مەملەكەت تۇرعىندارىن اسىراۋ ماقساتىندا شەتەلدەن ازىق-تۇلىك ساتىپ الۋعا ءماجبۇر. قولدا بار اقپاراتقا سايكەس قىتايدىڭ جىلدىق ازىق-تۇلىك نارىعى 1,5 تريلليون اقش دوللارىن قۇرايدى. دەمەك ءبىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىمىز ءۇشىن كورشى مەملەكەتكە ءوز ءونىمىن ەكسپورتقا شىعارۋ باسىم باعىتتاردىڭ ءبىرى بولۋى كەرەك. وكىنىشكە قاراي، قازىر قىتاي كوپتەگەن ازىق-تۇلىك ءتۇرىن باسقا مەملەكەتتەردەن، ءتىپتى باسقا قۇرلىقتاردان تاسىمالداۋعا ءماجبۇر. سولاردىڭ ىشىندە وڭتۇستىك امەريكادا ورنالاسقان جانە اۋستراليا مەن جاڭا زەلانديا سياقتى مەملەكەتتەر ەت، ءسۇت، جەمىس پەن سويا سياقتى ونىمدەردى ەكسپورتتاۋ كولەمدەرىن جىلدان-جىلعا ۇلعايتۋدا.
قىتايدا ازىق-تۇلىككە تۇراقتى سۇرانىس بولاتىندىقتان، ءبىزدىڭ ماقسات – قىتاي نارىعىنا شىعۋ بولۋى ءتيىس. تۇراقتى سۇرانىس بولسا، ءوندىرىس كولەمى ۇلعايادى. جاڭا كاسىپورىنداردىڭ پايدا بولۋى – جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋعا جانە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىن شەشۋگە ءمۇمكىنشىلىك بەرەدى. ارينە، قىتاي نارىعىنا شىعۋ ءۇشىن ءبىرشاما تەر توگىپ، كاسىپورىننىڭ جانە وندا وندىرىلەتىن ءونىمنىڭ ساپاسىن كۋالاندىرۋ قاجەت. بۇل ءۇشىن سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدىڭ اۋىل شارۋاشىلىعى جانە سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى ءبىزدىڭ كاسىپورىندارعا ءتيىستى كومەك كورسەتىپ، قازاقستان جانە قىتاي ۇكىمەتتەرى اراسىندا ەكىجاقتى 18 حاتتاماعا قول قويۋعا باستاماشى بولدى. ناتيجەسىندە، قازىرگى تاڭدا بيداي، سيىر ەتى، شوشقا ەتى، سويا، بال، بالىق، راپس، جوڭىشقا، جۇگەرى، ۇن جانە ۇن ءونىمدەرىن شىعاراتىن 600-گە جۋىق وتاندىق كاسىپورىنعا قىتاي نارىعىنا ءوز ءونىمىن شىعارۋعا رۇقسات الىنعان.
تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىت – كولىكتىك-ترانزيتتىك سالاداعى ءوزارا ءتيىمدى ىنتىماقتاستىق. قىتاي ۇلكەن نارىق بولعاندىقتان، ونىڭ شەت مەملەكەتتەرمەن تاۋار اينالىمىنىڭ كولەمى جىلدان-جىلعا ارتۋدا. وسى تاۋار اينالىمىنىڭ باسىم بولىگى تەڭىز جولدارى ارقىلى تاسىمالدانسا، ءبىر بولىگى تەمىر جول كولىگى ارقىلى جەتكىزىلەدى. وسى رەتتە قازاقستاننىڭ گەوگرافيالىق ورنالاسۋىن ۇتىمدى پايدالانۋدى جالعاستىرۋ وتە ماڭىزدى. ويتكەنى بۇل ارتىقشىلىقتى ءبىز پايدالانباساق، كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ قازىرگى ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ جانە جاڭا تەمىر جولداردى سالۋ ارقىلى جۇك تاسىمالدارىن ءوز اۋماقتارىنا تارتۋعا تالپىنۋلارى – زاڭدى قۇبىلىس.
كەزىندە «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى اياسىندا سالىنعان جانە جاڭارتىلعان تەمىر جول دالىزدەرى ارقىلى وتەتىن ترانزيت مەملەكەت بيۋدجەتىنە قوماقتى تابىس تابۋعا كومەكتەسۋدە. مىسالى، 2020 جىلدىڭ قورىتىندىسى بويىنشا قازاقستان – قىتاي شەكاراسىندا ورنالاسقان «دوستىق – الاشانكوۋ» جانە «التىنكول – قورعاس» تەمىر جول بەكەتتەرى ارقىلى بارلىعى 20 ميلليون توننادان استام جۇك تاسىمالداندى.
«قازاقستان تەمىر جولى» كومپانياسىنىڭ اقپاراتى بويىنشا 2020 جىلدىڭ 11 ايى ىشىندە قازاقستان اۋماعى ارقىلى 718,6 مىڭ جيىرما فۋتتىق ەكۆيۆالەنتتەگى (جفە) (2019 جىلمەن سالىستىرعاندا 35% وسكەن), سونىڭ ىشىندە «قىتاي – ەۋروپا – قىتاي» باعىتى بويىنشا 455,626 مىڭ جفە (+167%) كونتەينەرلەر تاسىمالداندى. قازىرگى تاڭدا وسى جۇكتەردى تاسىمالداۋ ءۇشىن كورشىلەس مەملەكەتتەر اراسىندا ۇلكەن باسەكەلەستىك بايقالادى. ءتىپتى كەيبىرەۋلەرى باعانى ءتۇسىرىپ، دەمپينگ جاساۋ ارقىلى تاسىمال كولەمىن ءوز اۋماقتارى ارقىلى ءوتكىزۋ شارالارىن قابىلداپ جاتقانىن كورىپ وتىرمىز. سوعان قاراماستان، ءبىزدىڭ ينفراقۇرىلىمنىڭ تيىمدىلىگى مەن ىڭعايلىلىعى ارقاسىندا قازىرگى تاڭداعى «قىتاي – ەۋروپا – قىتاي» باعىتى بويىنشا تەمىر جولمەن تاسىمالداناتىن كونتەينەرلەردىڭ 49%-ى قازاقستان اۋماعى ارقىلى وتەدى. ال ترانزيتپەن وتكەن ءار پويىزدان مەملەكەت بيۋدجەتىنە سالىق ءتۇسىپ وتىراتىنىن، ول سالىقتىڭ كەيىن حالىقتىڭ الەۋمەتتىك قاجەتتىلىكتەرىنە بولىنەتىن تولەمدەرگە پايدالانىلاتىنىنا نازار اۋدارۋ قاجەت.
سونىمەن قاتار قىتاي ءبىز ءۇشىن تىنىق مۇحيت اۋماعىنىڭ باسقا مەملەكەتتەرىنە شىعاتىن كوپىر ەكەنىن ۇمىتپاۋ قاجەت. تسزيانسۋ ولكەسىندە ورنالاسقان ليانيۋنگان تەڭىز پورتىنداعى «ليانيۋنگان قالاسىنىڭ قازاقستان – قىتاي حالىقارالىق لوگيستيكالىق كومپانياسى» اتتى بىرلەسكەن كاسىپورنى 2020 جىلى 200 مىڭنان استام جفە كونتەينەر وڭدەگەنىنە نازار اۋدارامىز. سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ونىمدەردى وڭتۇستىك كورەيا جانە ۆەتنام سياقتى مەملەكەتتەرگە تاسىمالداۋ ءۇشىن پايدالانىلدى.
سوڭعى كەزدە قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» باستاماسىن ءتۇرلى ساراپشىلار سىناپ جۇرگەنىن كورىپ وتىرمىز. ءبىراز ادامدار بۇل باستامانىڭ استارىندا قىتايدىڭ قازاقستانعا ۇستەمدىك كورسەتۋ، ونى قارىزعا باتىرۋ ماقساتى بار دەگەن تۇجىرىمدار ايتىپ ءجۇر. قوعامىمىزداعى كەيبىر توپتاردا قازاقستاندا بىرلەسكەن كاسىپورىنداردى قۇرۋ ارقىلى «ءبىزدىڭ جەردى يەمدەنۋ پيعىلى بار»، ال ينۆەستيتسيا قۇيۋدىڭ باستى ماقساتى – «ءبىزدىڭ پايدالى قازبالار كەندەرىن ءوز مەنشىگىنە الۋ» دەگەن پىكىر بار. ءتىپتى ىسكە اسىرىلۋى جوسپارلانعان بىرلەسكەن ينۆەستيتسيالىق نىسانداردا ەسكى قۇرال-جابدىقتار مەن كونە تەحنولوگيالار پايدالانىلادى دەيدى.
بۇنداي پىكىرلەردەگى توپتار تەك بىزدە عانا ەمەس، شەت مەملەكەتتەردە دە بار ەكەنى راس. قارقىندى دامىپ جاتقان قىتايدىڭ «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» جوباسى سىني كوزبەن قابىلداناتىنى، ونىڭ كولەمىنىڭ ءبىر ايماق ەمەس، ءتۇرلى قۇرلىققا تاراعانى كوپتەگەن ءىرى مەملەكەتتى الاڭداتاتىنى ءسوزسىز. مەنىڭ ويىمشا، كوروناۆيرۋس پاندەمياسىنا دەيىن بەيجىڭدە تۇراقتى تۇردە وتكىزىلگەن «ءبىر بەلدەۋ، ءبىر جول» فورۋمىنا 100-دەن اسا مەملەكەتتىڭ وكىلدەرى قاتىسقانى – بۇل باستامانىڭ ولارعا پايدالى ەكەنىنىڭ دالەلى.
وسى باستاما ءتۇرلى مەملەكەتتەرگە جاڭا مۇمكىنشىلىك اشتى. بىرلەسكەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋ ارقىلى جاڭا ينفراقۇرىلىمدىق نىساندار مەن ونەركاسىپتىك كاسىپورىنداردى سالۋ، وزىق تەحنولوگيالاردى تارتۋ جانە جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ سياقتى ماسەلەلەردى شەشۋ مۇمكىنشىلىگى پايدا بولدى. بۇل رەتتە ەرەكشە نازار اۋدارۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە – جوبالاردى قارجىلاندىرۋ. ءار جوبانىڭ ءوز قارجىلاندىرۋ جولدارى بار. جوبالاردىڭ جالپى سوماسى – ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ الاتىن قارىزى ەمەس، ولاردى ىسكە اسىراتىن كاسىپورىنداردىڭ بىرلەسىپ قارجىلاندىراتىن قاراجاتىنىڭ سوماسى. قازىرگى كەزدە قازاقستان مەن قىتاي اراسىندا بىرلەسىپ ىسكە اسىرۋدى جوسپارلاعان جوبالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى جەكە كاسىپكەرلەرگە تيەسىلى جانە ولاردى قارجىلاندىرۋعا تارتىلعان قاراجات سول كاسىپورىنداردىڭ جەكە قارىزدارى بولادى. ول قارىزدار تەك قىتايدىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق قازاقستاننىڭ دامۋ ينستيتۋتتارىنان دا الىنادى.
ۇلتتىق ەكونوميكانىڭ وسۋىندە سىرتقى ينۆەستيتسيالاردى جانە وزىق تەحنولوگيالاردى تارتۋ ماڭىزدى ءرول اتقاراتىنىن مويىنداۋ قاجەت. بۇل – نارىقتىق ەكونوميكانىڭ زاڭى. وسى باعىتتا قازاقستان ۇكىمەتى شەتەلدىك مەملەكەتتەردەن، ونىڭ ىشىندە قىتايدان دا ينۆەستيتسيالاردى تارتۋ بويىنشا دايەكتى جۇمىس جۇرگىزۋدە. بۇگىنگى تاڭدا قىتاي نيدەرلاندى، اقش جانە ۇلىبريتانيادان كەيىن قازاقستانعا تارتىلعان تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيتسيالار بويىنشا ءتورتىنشى ورىندى يەمدەنەدى.
بۇگىندە قىتاي ينۆەستيتسيالارى ەۋروپا، ازيا، افريكا جانە لاتىن امەريكاسىن قوسا العاندا، الەم مەملەكەتتەرىنىڭ سالاماتتى ەكونوميكالىق دامۋىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ جالپىالەمدىك ءۇردىسى مەن نىشانىنا اينالدى. كوپتەگەن مەملەكەتتىڭ ۇكىمەتتەرى مەن بيزنەس ورتالارى بەيجىڭمەن قارجىلىق ىنتىماقتاستىقتىڭ كەڭەيۋىن قۇپتايدى. ءوز كەزەگىندە، قىتايلىق كومپانيالار ينۆەستيتسيالاردىڭ ساقتالۋى مەن ءوزارا ءتيىمدىلىگىنە كەپىلدىك بەرەتىن سەرىكتەستەردى تاڭداۋعا مۇقيات جانە تاڭداۋلى تۇردە قارايدى. قازاقستان – وسىنداي مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى. بۇعان «استانا» حالىقارالىق قارجى ورتالىعىنىڭ اشىلعانى دا وڭ اسەرىن تيگىزىپ، ينۆەستورلاردىڭ سەنىمىن ارتتىرۋعا جول اشتى.
قىتايمەن بىرلەسىپ ىسكە اسىرىلعان جوبالار وڭىرلەردىڭ ەكونوميكالىق مۇمكىندىگىن وزگەرتكەنى كورىنىپ تۇر. مىسالى، سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىندا راپستى قايتا وڭدەۋ جانە راپس مايىن ءوندىرۋ بويىنشا يننوۆاتسيالىق كاسىپورىن قۇرىلدى. وسىلايشا، وڭىردە قىتايلىق سەرىكتەستەرمەن كووپەراتسيا ەسەبىنەن استىقتان باسقا تاعى ءبىر اۋىل شارۋاشىلىعى داقىلىن ءوسىرۋ باستالدى.
تۇركىستان وبلىسىندا قىتايمەن جوبا ەسەبىنەن بيە جانە تۇيە ءسۇتىن وڭدەۋ جۇرگىزىلۋدە. تاماق ونەركاسىبىنىڭ جاڭا تەحنولوگيالارىن قولدانۋ ارقاسىندا، قازاقستاندىقتار ماقتان تۇتاتىن ءسۇت ءونىمدەرى شەتەلدىك تۇتىنۋشىلارعا قولجەتىمدى بولدى.
قىتايدان تارتىلعان ينۆەستيتسيالار ەسەبىنەن شىمكەنت مۇناي وڭدەۋ زاۋىتىن جاڭعىرتۋ اياقتالدى. بۇگىندە بۇل – ەلىمىزدىڭ نارىعىندا جانە شەتەلدە سۇرانىسقا يە مۇناي-گاز حيمياسى ونىمدەرىنىڭ كەڭ اۋقىمىن وندىرەتىن زاماناۋي تەحنولوگيالىق كەشەنگە اينالدى.
وسىنداي جوبالاردى ىسكە اسىرۋ بارىسىندا پايدا بولاتىن ماسەلەلەر ۇكىمەت باسشىلارىنىڭ تۇراقتى كەزدەسۋلەرى، قازاقستان – قىتاي ىنتىماقتاستىق ءجونىندەگى كوميتەتى مەن قازاقستان – قىتاي ىسكەرلىك كەڭەسى تەتىكتەرىنىڭ شەڭبەرىندە تالقىلانىپ، قيسىندى شەشىمدەرىن تاۋىپ جۇرگەنىن اتاپ وتكىم كەلەدى.
ازاماتتاردىڭ جاعدايلارى بويىنشا ارەكەتتەسۋ
بۇل سالاداعى ماسەلەلەردىڭ ىشىندە، ارينە، ەڭ وزەكتىسى جانە حالىقتىڭ كوكەيىندەگى باستى ماسەلە – قىتايدا تۇراتىن قانداستارىمىزدىڭ جاعدايى. اسىرەسە سوڭعى جىلدارى شىڭجاڭ-ۇيعىر اۆتونوميالى اۋدانىنداعى احۋالعا قاتىستى ءتۇرلى اقپاراتتىڭ تارالۋىنا بايلانىستى.
رەسمي دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق، قحر اۋماعىندا 1,6 ملن قازاق تۇرادى. ولاردىڭ بارلىعى – قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى. اراسىندا ءتۇرلى زاڭ بۇزۋشىلىق ءۇشىن سوت شەشىمىمەن ءتۇرلى مەرزىمدەرگە باس بوستاندىعىنان ايىرىلعان كىسىلەر دە بار. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ جارعىسى بويىنشا ەشبىر مەملەكەتتىڭ باسقا مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە قول سۇعۋعا قۇقىعى جوق. سوندىقتان دا ءبىز قحر ازاماتتارى – قانداستارىمىزعا قاتىستى ولاردىڭ قازاقستان ازاماتتارى بولىپ تابىلاتىن تۋىستارىنان ءوتىنىش تۇسكەن كەزدە قىتاي تاراپىنا ءبولىنىپ قالعان وتباسىلاردىڭ بىرىگۋىنە قولعابىس كورسەتۋ تۋرالى ساۋال جىبەرەمىز.
شەتەلدەگى قانداستارعا كومەكتەسۋدى تالاپ ەتكەندە كەيبىر ازاماتتار قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان جۇزدەن اسا باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ بار ەكەنىن ەستەن شىعارىپ الادى. ولاردىڭ كوپشىلىگىنىڭ ءوز تاريحي وتانى بار. ەرتەڭ باسقا ۇلت وكىلى بولىپ تابىلاتىن قازاقستان ازاماتىنا قاتىستى باسقا مەملەكەت تاراپىنان ونىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ جونىندە تالاپ ءتۇسىپ وتىرسا، ءبىزدىڭ رەاكتسيامىز قانداي بولماق؟ ارينە، ءبىز ونىڭ قازاقستان ازاماتى بولعاندىقتان، شەت مەملەكەتتەن ءبىزدىڭ مەملەكەتتىڭ ىشكى ىستەرىنە ارالاسپاۋىن تالاپ ەتەمىز.
قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ اراسىندا قازاقستانعا قونىس اۋدارۋ مۇمكىندىگىن قاراستىراتىندارى دا، قاراستىرمايتىندارى دا بار. كىندىك قانى تامعان، اتا-بابالارى عاسىرلار بويى تۇرعان مەكەننەن باسقا جاققا نەگە كوشۋ كەرەك دەگەن سۇراق تا قويادى. ءبىزدىڭ مەملەكەت قانداستاردىڭ بارلىعىن قازاقستانعا جاپپاي كوشىرۋدى ماقسات ەتىپ قويىپ وتىرعان جوق. كوشۋدى قالايتىن، زاڭدى تۇرعىدان رۇقساتتارى بار كىسىلەرگە قازاقستاننىڭ شەتەلدەگى مەكەمەلەرى تاراپىنان ءتيىستى قولعابىس كورسەتىلەدى. مىسالى، 2018-2020 جىلدارى قىتايداعى كونسۋلدىق مەكەمەلەردە 60 مىڭعا جۋىق قانداسىمىزعا ۆيزا رەسىمدەلدى. كەيبىر قانداستار ءبىزدىڭ ەلگە كەلگەن سوڭ قازاقستان ازاماتتىعىن قابىلداعان. بىراق اراسىندا ءبىر بولىگى قحر ازاماتتىعىنان شىعۋ راسىمدەرىن ورىنداماعاندىقتان، قىتايعا كەرى قايتقان كەزدە ءتۇرلى قيىنشىلىققا تاپ بولعان.
دەگەنمەن ەكى مەملەكەت سىرتقى ىستەر مينيسترلىكتەرى اراسىندا قول جەتكىزىلگەن ۋاعدالاستىقتارعا سايكەس قىتايدىڭ قازاقستانداعى ەلشىلىگىنىڭ بەيرەسمي اقپاراتى بويىنشا 2018-2019 جىلدارى 7 مىڭ قانداسىمىز قازاقستاندا ءجۇرىپ، قىتايدىڭ نۇر-سۇلتانداعى ەلشىلىگى جانە الماتىداعى باس كونسۋلدىعى ارقىلى قحر ازاماتتىعىنان شىعۋ ءراسىمدەرىن بىتىرۋگە مۇمكىنشىلىك الدى. وكىنىشكە قاراي، بۇل جۇمىس پاندەمياعا بايلانىستى ۋاقىتشا توقتاپ قالدى، بىراق جاعداي تۇزەلگەن سوڭ بۇل باعىتتاعى جۇمىس جالعاستىرىلاتىن بولادى. سوندىقتان دا قازاقستانعا كوشۋدى قالايتىن قانداستارعا ايتىلاتىن ءوتىنىش – قىتايدان كەتپەي تۇرىپ، رەسمي تۇردە قحر ازاماتتىعىنان شىعۋ قاجەت. سول كەزدە ازاماتتىققا كىرۋ، زەينەتاقى الۋ جانە شەكارادان وتۋگە قاتىستى ماسەلەلەر تۋىندامايدى.
* * *
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى – قازاقستان مەن قىتاي كورشى مەملەكەتتەر بولعاندىقتان، جان-جاقتى ستراتەگيالىق ارىپتەستىكتى ودان ءارى دامىتۋ، ءتۇرلى سالاداعى ىنتىماقتاستىقتىڭ باعىتتارىن كەڭەيتۋ، سەزىمتال ماسەلەلەر بويىنشا ديالوگتى جالعاستىرۋ جانە تۋىندايتىن ماسەلەلەردى بىرلەسىپ شەشۋ – ەكىجاقتى قاتىناستارىمىزدىڭ بولاشاق باسىمدىقتارى بولىپ قالا بەرۋى ءتيىس.
قازاقتا «قۇداي قوسقان كورشى» دەگەن تۇسىنىك بار، قىتاي ىرگەمىزدە تۇرعان ءارى جىلدام دامىپ كەلە جاتقان كورشى بولعاندىقتان، ءبىز ونىمەن ءوزارا ءتيىمدى ارەكەتتەسۋدىڭ ۇتىمدى جاقتارىن ءوز مەملەكەتىمىزدىڭ قارقىندى وركەندەۋىنە پايدالانۋىمىز قاجەت.
شاحرات نۇرىشەۆ،
سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى
