قازاق ايەلدەرى ەجەلدەن كيىمنىڭ ءتاۋىرىن كيىپ، اشەكەيدىڭ اسىلىن تاققان. قازاق قىزدارىنىڭ اشەكەي بۇيىمدارى ساندىك ءۇشىن، بوي تۇزەپ، ءسان-سالتاناتپەن ءجۇرۋى ءۇشىن عانا قىزمەت ەتىپ قويماي، سونداي-اق ءىزىن قۋعان سىڭلىلەرى مەن قىزدارىنا مۇرا بولىپ اسىل قازىناداي ساقتالعان. بۇنىمەن قوسا اشەكەي بۇيىمداردى تاعۋدىڭ دا وزىندىك تاربيەلىك ءمانى مەن ماڭىزى بار. قىز بالا 4-5 جاسىنان باستاپ-اق سانمەن بوي تۇزەپ، قولىنا بالا بىلەزىكتەر، قۇلاعىنا سىرعا، كامزولىنا جيەكتەي كۇمىس قۇيمالار تاققان. ايەل اشەكەيلەرى تەك ءسان-سالتانات ءۇشىن عانا ەمەس، ادەت-عۇرىپ، نانىم-سەنىمگە دە تىكەلەي قاتىستى بولعاندىقتان، كەز كەلگەن الەۋمەتتىك ورتانىڭ وكىلى ءوز حال-قادىرىنشە ءارتۇرلى اشەكەيلەر تاعۋعا تىرىسقان. سونداي-اق، تاققان اشەكەيىنە قاراي ايەلدىڭ جاسىن، الەۋمەتتىك توبىن، قاي ايماقتان ەكەندىگىن اجىراتۋعا بولادى. ماسەلەن، اۋقاتتى وتباسىنان شىققان ايەلدە باعالى تاستاردان كوز سالىنعان، التىنمەن اپتالعان اشەكەيلەر مول بولادى. ولار كۇردەلى كوركەمدىك شەبەرلىكپەن، تەحنيكالىق جاعىنان ءمىنسىز ورىندالۋىمەن ەرەكشەلەنەدى.
زەرگەرلىك اشەكەيلەردىڭ سانى مەن سيپاتى ايەل جاسىنا ورايلاس كەلەدى. ماسەلەن، ءپىشىنى جاعىنان كىشى، قاراپايىم اشەكەيلەردى ءجاسوسپىرىم قىزدار تاقسا، ال قىز بويجەتكەن سايىن ول تاققان اشەكەيلەر وزگەرىپ، كوركەمدىك ناقىشتارى كۇردەلەنە، كوبەيە تۇسكەن. ال تۇرمىسقا شىققاننان كەيىن ايەل اشەكەيى بىرتىندەپ ازايىپ، جاسىنا قاراي باسقا ناقىشتارعا اۋىسادى. قازاق قىز-كەلىنشەكتەرى جۇزىك، ساقينا، بالداق، قۇستۇمسىق جۇزىك، وتاۋ جۇزىك، بىلەزىك، جۇمىر بىلەزىك، سىرعا، شەكەلىك، شاشقاپ، شولپى، شاشباۋ سياقتى اشەكەي بۇيىمدارىن تاققان.
باۋىرداق – ۇستىڭگى تاسى بەس ساۋساقتى بىردەي جاۋىپ تۇراتىن جۇزىك. نەگىزىنەن قازاقستاننىڭ باتىس وڭىرىندە قولدانىستا بولدى. جۇزىكتىڭ بۇل ءتۇرىنىڭ نەگىزگى اتاۋى – قۇداعي جۇزىك.
قۇداعي جۇزىكتى قىزدىڭ اناسى قۇداعيىنا ءبىر جىلدان سوڭ تارتۋ ەتۋ ءۇشىن ارنايى جاساتقان. بىراق بارلىق قۇداعيعا بىردەي مۇنداي ءداستۇرلى تارتۋ جاسالماعان. قۇداعي جۇزىك – جاڭا تۇسكەن كەلىنىنە انالىق مەيىرىم شۋاعىن توگە بىلگەن پاراساتتى قۇداعيلارعا عانا جانە قۇداندالى ەكى رۋدىڭ ءبىر-بىرىنە ىنتىماعى ءۇشىن سىيعا تارتىلاتىن ءداستۇرلى سىيلىق. ەكى ساۋساققا كيگىزىلۋىنىڭ وزىندىك سەبەبى دە بار: ەكى ەلدىڭ بالاسى ءتىل تابىسىپ، ءبىر شاڭىراق كوتەرىپ، ءبىر وتباسىعا اينالدى دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن. ىرگە كوتەرگەن شاڭىراقتىڭ بوساعاسى بەرىك، عۇمىرى ۇزاق بولۋىن قوس قۇداعي وسى جۇزىكتەي بەرىك ۇستاپ، كوڭىلىمىز كۇمىستەي تازا، جارقىراپ ءجۇرسىن دەگەن نيەتپەن تاعىلعان. وڭ قولىنىڭ ورتاڭعى ەكى ساۋساعىنا كيگىزگەندە، ءتورت ساۋساق سىرتىن تۇگەل جۋىق جاۋىپ تۇرادى. زەرگەرلىك بۇيىمدار كوبىنەسە اسىل تاستارمەن بەزەندىرىلەتىن بولعان.
بەسبىلەزىك – ارالارى شىنجىرمەن بىرىكتىرىلىپ جاسالعان بىلەزىك پەن ساقينالاردان تۇراتىن، ەكى-ءۇش ساۋساققا قاتار كيەتىن ءساندى اشەكەي ءتۇرى. تاس قوندىرىلىپ، ءتۇرلى ورنەكتەر بەدەرلەنگەن بىلەزىك تويناقپەن بەكىتىلىپ، وعان جالعانعان ۇزبەگە شىنجىرلارمەن 2-3 ساقينا بايلانادى. بىلەزىگى جالپاق بولادى، ساقينالارى قۇستۇمسىق، وتاۋ تۇرلەرىندە جاسالادى. ۇزبەسى قول ۇستىنەن وتەتىندەي. الدىمەن ساقينالارى كيىلەدى. بىلەزىگىنە كەيدە توپسا سالىنىپ، الىپ-سالۋعا ىڭعايلى ەتىپ جاسالادى.
بەسقاستى جۇزىك. ۇستىڭگى جالپاق بەتىنە بەس جەردەن كوز – اسىل تاس قوندىرىلعان بەسقاستى جۇزىك قازاقى ورتادا تارالعان ەتنومادەني مانگە يە، وتباسى-نەكەلىك سالتىنداعى قۇدالىقتا تارتۋ ورنىندا جۇرەتىن قۇداعي جۇزىكتىڭ، سونداي-اق قوس باۋىرداقتى جۇزىكتىڭ، اداي جۇزىكتىڭ ەرەكشە ءبىر ءتۇرى بولىپ سانالادى. بەسقاستى جۇزىكتىڭ الاقانى (ساۋساقتىڭ ۇستىندە تۇراتىن دوڭگەلەك بولىگى) ۇلكەن ءتورت ساۋساقتىڭ ءۇستىن جاۋىپ تۇراتىنداي كولەمدە بولادى. ونىڭ استىندا ەكى-ءۇش ساۋساققا قاتار كيىلەتىن قوس باۋىرداق ورنالاسادى.
بوگىرە – ۇستاۋعا ىڭعايلى، ءساندى كەلگەن كىشكەنە قولساندىق. مۇنداي ساندىقشاعا ايەلدەر اينا، تاراق، مونشاق، القا، جۇزىك سىندى اشەكەي زاتتارىن، سونداي-اق وپا-دالاپتارىن سالىپ ساقتايدى. ال بوگىرەنىڭ ۇلكەندەۋىنە مىجىلىپ قالماس ءۇشىن بورىك، تاقيا سىندى زاتتاردى دا سالىپ قويادى. بوگىرە اعاش تاقتايشالاردان قيۋلاستىرىپ جاسالىپ، سىرتىنا ويۋ باستىرىلعان قوڭىر ءتۇستى تەرىمەن قاپتالعان. بۇرىشتارى تەمىرمەن قاپتالىپ، قاقپاعىنىڭ ورتاسىنا، جيەكتەرىنە قۇيما شىتىرالار اينالا قوندىرىلعان. قاقپاق توپسالارىنىڭ باستىرماسى ءۇش ورىمنەن ورىلگەن قايىستان، وتكىزەتىن باۋى ءورىلىپ شاشاقتالعان بۇلدىرگىدەن جاسالعان.
اداي جۇزىك – ەكى، ءۇش، ءتىپتى ءتورت ساۋساققا بىردەن كيەتىن، ۇستىڭگى بەتى تۇتاس، دوڭگەلەك بولىپ كەلگەن زەرگەرلىك بۇيىم، ءتورت ساۋساقتى تۇگەل جاۋىپ تۇراتىن كولەمى ۇلكەن جانە سالماقتى تاس قوندىرىلعان جۇزىكتىڭ ەرەكشە ءتۇرى. كىشى ءجۇزدىڭ اداي رۋىنىڭ اراسىندا كەڭ تارالۋىنا بايلانىستى ەل اراسىندا وسىلاي اتاۋ قالىپتاسقان.
اقىق تاستى جۇزىك – قىمبات تاس، جالتىلداپ تۇراتىن، ءتۇسى ءارتۇرلى (قىزعىلتكۇلگىن، قىزىل، كۇرەڭقىزىل) ءتۇستى اسىل تاستان جاسالعان جۇزىك.
ايكەل – التىن نە كۇمىسپەن اشەكەيلەنگەن، قىزدار موينىنا تاعاتىن القانىڭ كونە اتاۋى. ايكەلدىڭ كەيبىر ءتۇرى قىزداردىڭ كەۋدەسىنە ىلىنەتىن القا ءتارىزدى ەتىپ تىگىلىپ، كۇمىس اقشا نەمەسە اسىل تاستارمەن بەزەلگەن زەرلى بارقىتتان جاسالادى، سول يىقتىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ، وڭ قولتىقتىڭ استىنان تۇيمەلەنەدى. بايىرعى ورتادا مۇنداي ايكەلدى ساندىك ءۇشىن جانە ءتىل-كوز تيمەسىن دەگەن ماقساتتا تاققان. ايكەل ءۇش بولىكتەن تۇرادى. جوعارعى بولىگى مويىنعا مونشاق سياقتى ەتىپ تاعىلاتىن ەكى قاتار كۇمىس شىنجىردان قۇراستىرىلعان. ەكى قاتار كۇمىس شىنجىر ءبىر-بىرىمەن كۇمىس شىعىرشىقتار مەن ەكى قاس ارقىلى بايلانىسىپ قاتار تۇزەدى. ەكى قاستىڭ ورتاسىنداعى ۇستىڭگى كۇمىس شىنجىرعا ون دانا كەرەگە كوز سالپىنشاق، ال استىڭعى كۇمىس شىنجىرعا سەگىز دانا كەرەگە كوز سالپىنشاق تاعىلعان. ايكەل تاباقشاسىنىڭ ۇستىڭگى بولىگى ەكى شەتى ەكى قاستان تومەن سالبىراعان تويناقتى كۇمىس شىنجىرلار مەن ايكەل كۇمبەزىنىڭ توبەسىندەگى شىعىرشىعى ارقىلى ۇستىڭگى بولىكپەن بايلانىسادى. ايكەلدىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن قاقتالعان كۇمىس تاقتا الاقانىنىڭ ورتاسىنا سىركەلى ويۋ-ورنەك جۇرگىزىلگەن، سونىمەن قاتار ورتاسىندا ەكى شەتىنەن اشىلىپ-جابىلاتىن، سىركەلەنگەن ءتورت قاستى تۇتىك ورناتىلعان. اشپالى-جاپپالى تۇتىكتىڭ ىشىنە دۇعا جازىلعان قاعاز، تۇمار سالىنادى. ايكەلدىڭ ءۇشىنشى بولىگى كۇمىس تاقتانىڭ استىنداعى جانە كۇمىس تۇتىكتىڭ ەكى شەتىندەگى تويناقتارمەن بايلانىساتىن شىنجىرلى سالپىنشىقتاردان تۇرادى. كۇمىس سالپىنشاقتار ءبىر-بىرىمەن شىنجىرلاۋ (ىلمەكتەۋ) ارقىلى بەدەرلەنگەن شارشى ءپىشىندى شىتىرالار، تومەنگى تۇسىندا ون ءتورت دانا كەرەگە كوز سالپىنشاق، ودان تومەنىرەك ون بەس دانا كۇمىس شىنجىرلى قوزالارمەن اشەكەيلەنگەن. بۇل اتاۋ سول كەزدەگى اقىندار ولەڭىندە، جىر-داستانداردا كەزدەسىپ وتىرادى. ماسەلەن:
ىشكەن اسى اسىلدىڭ
تاماعىنان كورىنگەن.
قوستان ايكەل تاعىنعان،
ءجۇز تەڭگەلىك وپا-ەندىك
ەكى بەتكە جاعىنعان.
جەرگىلىكتى تىلدە القانىڭ مۇنداي ءتۇرىنىڭ ايكەل كوكىرەكشە، قازا، ومىراۋشا، وڭىرجيەك، ت.ب. اتاۋلارى كەزدەسەدى. قادىرلى اتىنىڭ جالىنا، ىرىسىم دەپ بىلگەن مالىنىڭ موينىنا، مۇيىزىنە بىرنەشە ايكەلدەن بايلاپ، تاعىپ قويۋ ارقىلى ءتىل-كوزدەن ساقتانۋعا بولادى دەپ تۇسىنگەن. ونى ايكەل-تۇرمان دەپ تە اتاعان.
دان القا – بيلىك دارەجەسىن ايقىندايتىن لاۋازىمدىق بەلگى. دان القا دوڭگەلەك پىشىندە جاسالىپ، كۇمىسپەن، التىنمەن، باسقا دا ءتۇستى مەتالدارمەن اشەكەيلەنەدى. القا شەڭبەرىنىڭ ءبىر جەرىنەن تويناق (شىعىرشىق) جاسالىپ، وعان شىنجىر بەكىتىلىپ سول ارقىلى مويىنعا تاعىلادى. ەرتەدە دان القا بيلىك لاۋازىمى ەمەس كەرىسىنشە ساندىك القا تۇرىندە تاعىلعانعا ۇقسايدى. قازاقتىڭ ەسكى جىرلارىندا:
قۇباعان مۇرىن، قيعاش قاس
قىزارىدان كويلەكتى،
ەڭىندە سەمسەر اق ءتىستى،
موينىندا دان القالى، – دەگەن جولدار ۇشىراسادى.
اتاققا يە بولدى دەگەندى «دانعا شىقتى» دەپ تە ايتقان. ال بۇل تىركەس باتىس وڭىردە «بەلگىلى بولىپ، اتاق-داڭقى شىقتى» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دان القا – ەرتەدە قىزمەتى، لاۋازىمى جوعارى ادامداردىڭ موينىنا تاعاتىن مەدالون، القا ءتارىزدى زاتى. قازىرگى تىلىمىزدە داڭدايسۋ ءسوزىنىڭ قۇرامىندا ايتىلادى. سونىمەن، دان القا ەرتەدە لاۋازىم، دارەجە، اتاق-داڭقتى بىلدىرەتىن بۇيىمداردىڭ ءبىرى بولعان.
ءدىلدا القا – التىن القا، التىن وڭىرجيەك; التىن القانىڭ كونەرگەن اتاۋى. ءدىلدا القا تازا التىننان سوعىلىپ، قاقتالىپ تا، التىننان سوعىلعان تەڭگەلەردەن ۇزبەلەستىرىلىپ تە جاسالعان.
اتام اتىن ايتايىن،
حالقىنان اسقان بازارباي،
قوي ىشىندە مارقاداي،
ومىراۋدا ءدىلدا القاداي.
بويتۇمار – ءتىل-كوزدەن، بالە جالادان قورعايتىن دۇعا جازىلعان قاعازدى ساقتايتىن قۇتى، قالتا. شوشىپ وياناتىن، ۇيقىسىرايتىن ادامداردىڭ كيىمىنىڭ كوزگە شالىنا بەرمەيتىن تۇسىنا، جاعاسىنىڭ استىنا نەمەسە قولتىق تۇسىنا تىگىپ قويادى نەمەسە موينىنا باۋمەن تاعادى. زەرگەرلەر مەن كەستەشiلەر ءتۇستi ماتالاردان نەمەسە تەرiلەردەن، ءۇش بۇرىشتاپ نەمەسە قيىقشالاپ، iشiنە دۇعالار مەن قۇران اياتتارى جازىلعان قاعازدى سالىپ قويارداي قۋىس قالدىرىپ، ادەمi ورنەكتەرمەن ناقىشتاپ بويتۇمارلار جاساعان. سىرتىن ورنەكتەپ، لاجىلاپ، سىركەلەپ، اسىل تاستاردان كوز سالىپ اشەكەيلەگەن. جەتىسۋ وڭىرىندە بويتۇماردى تاستان دا جاساعان. تۇمار ءرولiن اتقارعان ادەمi القالار دا بولعان. تۇماردىڭ بىرنەشە ءتۇرى بار: قيىق تۇمار – ساندىك ماقساتتا مويىنعا تاعىلاتىن جالتىراۋىق زاتتاردان ىستەلگەن تۇمار; لاعىل تۇمار – لاعىل تاسپەن بەزەلگەن تۇمار; سىركەلكى قولتىق تۇمار – بەتىنە سىركەلەپ ورنەك سالىنعان تۇمار; التىن تۇمار – بەتىنە التىن جالاتقان، التىنمەن اشەكەيلەنگەن تۇمار; جاستىق تۇمار – ءتۇستى مەتالدان جاسالعان ءتورتبۇرىشتى كوركەم تۇمار. بۇل تۇمار تۇرلەرىنىڭ ءبارى ادامنىڭ بويىنا تاعىلادى. بويتۇماردىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى تۇمارشا دەپ اتالادى. ونى شەبەر زەرگەرلەر بۇرىشتاپ نەمەسە جۇمىر تۇتىكشە تارىزدەندىرىپ كۇمىستەن جاسايدى، مويىنعا ءىلىپ جۇرەتىن اسەم باۋ تاعادى. پالە-جالادان، ءتىل-كوزدەن ساقتايدى جانە ءتىل-سۇق وسى بۇيىمعا اۋادى دەپ، تۇمارشالاردىڭ «قاسيەتىنە» تابىنعان جۇرت ونى كۇمىستەن جاساتىپ، سىرتىنا نەشە ءتۇرلى زەر جۇرگىزىپ، التىنمەن بۋلاتقان. وڭىرجيەك، سىرعا، تۇمار سياقتى بۇيىمدارعا سالبىراپ تۇراتىن سالپىنشاق اشەكەي تاعىلعان.
قۇستۇمسىق جۇزىك – جۇزىكتىڭ ساۋساق ۇشىنا قارايتىن جاعى قۇس تۇمسىعى ءتارىزدى ءسۇيىر بولىپ كەلەتىن ءتۇرى. قۇستۇمسىق جۇزىكتىڭ باۋىرداعىنا دانەكەرلەنەتىن ۇستىڭگى بولىگىن سوقپا جانە قۇيما قالىپپەن (ونداي قالىپ تۇرلەرىن جالپىلاما تۇردە «جۇزىك قالىپ» دەيدى) كۇمىستەن جاسايدى. بەتىنە سىركە جۇرگىزىلىپ، قاس قوندىرىلادى. بۇنداي جۇزىكتى ەرتەرەكتە تۇرمىسقا شىقپاعان قىزدار سالعان. قالىڭدىق ۇزاتىلعاندا قۇستۇمسىق جۇزىگىن سىڭلىسىنە تاققان نەمەسە كەلىن بولىپ تۇسكەندە تارتۋ رەتىندە قايىنسىڭلىسىنىڭ قولىنا سالعان. كەيبىر كەلىندەر قىز كۇنىندە تاققان قۇستۇمسىق جۇزىگىن ساقتاپ قويىپ، كەيىنىرەك ءوزىنىڭ قىزىنىڭ نەمەسە نەمەرەسىنىڭ قولىنا سالعان. باسقاشا ايتقاندا، قۇستۇمسىق جۇزىك اناسىنان قىزىنا مۇراگەرلىككە قالىپ وتىرعان. بۇل جۇزىكتى كەيبىر وڭىردە قۇسمۇرىن جۇزىك دەپ تە اتاعان. قۇستۇمسىق جۇزىكتىڭ ءپىشىنى مەن ويۋ-ورنەكتەرى ەركىندىك پەن باقىتتىڭ نىشانى رەتىندە تانىلادى. ەرتەدە ۇزاتىلعان قىز بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن توركىنىنە سالەمدەمە جىبەرەدى ەكەن. سالەمدەمە جەر شالعايلىعىنان تۋعان حابار الىسۋدىڭ ءبىر ءتۇرى بولعان. جازۋ-سىزۋ بولماعاندىقتان ۇزاتىلعان قىز ءوز جاعدايىن ءتۇرلى بۇيىمدار مەن ويۋ-ورنەك ارقىلى بىلدىرگەن. سالەمدەمەگە قۇستۇمسىق جۇزىك كەلسە نەمەسە قۇستى بەينەلەيتىن ويۋى بار بۇيىمدار (تۇسكيىز، باسقۇر جانە ت.ب) كەلسە، توركىن جۇرتى قىزدىڭ بارعان جەرىندە قۇستاي ەركىن، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن تۇسىنگەن.
ءمورلى جۇزىك – ءداستۇرلى قازاقى ورتادا حان-سۇلتانداردىڭ، بي، اسكەرباسى سىندى لاۋازىمدى كىسىلەردىڭ جازعان حات-قاعازىن كۋالاندىرۋ ءۇشىن ءمور باساتىن ارناۋلى جۇزىگى. ءمورلى جۇزىكتىڭ كوزىنە ونىڭ يەسىنىڭ ارناۋلى تاڭباسى قۇيىلادى. ول تاڭبا ادامنىڭ اتى-ءجونىن، قىزمەت دارەجەسىن كورسەتەدى. ويتكەنى جۇزىككە قوندىرىلعان اسىل تاس پەن ونىڭ ماتەريالى، اشەكەيلەنۋى تاققان ادامنىڭ الەۋمەتتىك دارەجەسىن بىلدىرەدى. جۇزىك اتاۋىنىڭ قۇرامىنداعى ءمور ءسوزى اراب تىلىنەن (ارابشا مۋھر) اۋىسقان. ءمورلى جۇزىك وڭ قولدىڭ ساۋساعىنا تاعىلعان. مۇنداي جۇزىكتى حات بىلمەيتىندەر ءمور باسۋعا پايدالانعان. لاۋازىمدى كىسىلەردىڭ ءمورلى جۇزىك تاعۋ سالتىنىڭ اسەرىمەن كەيىنگى عاسىرلاردا لاۋازىمدى ەمەس، قاراپايىم ادامدار دا ءوزىنىڭ اتى جازىلعان جۇزىك تاعا باستاعان. ول، ارينە، ءمور باسۋ ءۇشىن ەمەس، زەرگەردىڭ بىرەۋگە ارناپ سوققان ەستەلىك رەتىندەگى جۇزىك بولعان.
بالداق – التىننان جانە كۇمىستەن سومداپ سوعىلعان نەمەسە قۇيىلىپ جاسالعان كوزى جوق ساقينا. ەرتەرەكتە بالداقتى كوبىنەسە ەرلەر سالعان. بالداق ساقينا ەستەتيكالىق مانىنەن باسقا ونىڭ يەسىنىڭ الەۋمەتتىك ستاتۋسىن ايعاقتايتىن سيمۆولدىق فۋنكتسيا دا اتقاردى. قازاقتا «التىن بالداق قول ءسانى، اشەكەي كەستە تون ءسانى» دەگەن ءسوز بار. ساقينالاردى تۇرلەرىنە قاراي قۇس مۇرىن ساقينا، كوزدى ساقينا، قارالا ساقينا دەپ اتاسا، ال بالداق تەك التىن بالداق، كۇمىس بالداق دەپ بولىنەدى. كەڭەس زامانىنان باستاپ جاس جۇبايلار نەكەلەسۋ الدىندا بالداق ساقينانى نەكە سۋى قۇيىلعان توستاعانعا سالىپ، نەكە سۋىن ىشىسكەن سوڭ، ىدىستىڭ تۇبىندەگى ساقينالاردى الىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ وڭ قولىنىڭ ءتورتىنشى ساۋساعىنا كيگىزەدى. بۇل – ەۋروپادان رەسەيگە، رەسەي ارقىلى قازاق اراسىنا تاراعان ءراسىم. جۇزىكتىڭ بالداقتان ايىرماشىلىعى – جۇزىككە اسىل نەمەسە جارتىلاي اسىل تاستاردان كوز سالىنادى.
شاشباۋ، شاشقاپ، شاشتەڭگە….
شاشتەڭگە. شولپىنىڭ كۇمىس، التىن تەڭگەلەردەن تىزبەلەپ جاسالعان ءتۇرى – شاشتەڭگە. شولپى مەن شاشتەڭگە شاشباۋعا نەمەسە بۇرىمنىڭ ۇشىنا بايلانادى. تاجىربيەلى حالىق شولپى تاققان قىزداردىڭ باسى اۋىرمايدى، شاشى ۇزىن ءارى سۇلۋ، بەرىك بولىپ وسەدى، ەرتە تۇسپەيدى دەپ جورامالداعان. شولپى، شاشتەڭگە تاققان قىز-كەلىنشەك مەزگىلسىز جۇرمەيدى. ويتكەنى كۇمىس سىڭعىرى «ايتىپ» قويادى.
شولپى – قىزداردىڭ بۇرىمعا تاعاتىن اشەكەيى. شولپىنى ەكى ۇزبەلى ەتىپ، كۇمىستەن سوعادى. قاقتالعان كۇمىستەن ءۇش بۇرىشتى نەمەسە سوپاقشا ءپىشىندى ەتىپ جاسالادى دا، ورتاسىنا اسىل تاس ورناتىلادى. تومەنگى ۇلكەن تۇمارشاسىنىڭ ەتەگىنە شىنجىرلاپ نەمەسە ۇزبەلەپ سوعىپ، سولكەباي تىركەلگەن بىرنەشە سالپىنشاق تاعىلادى. ول باۋلارى ارقىلى بۇرىمعا قوسا ورىلەدى. ءداستۇرلى قازاق قوعامىندا شولپىنىڭ – كوزدى شولپى (اسىل تاس قوندىرىلعان), قوزالى شولپى، قوڭىراۋلى شولپى، شىنجىرلى شولپى، قوس ۇزبەلى شولپى، مارجاندى شولپى، مەرۋەرتتى شولپى، اقىقتى شولپى، ت.س.س. تۇرلەرى مەن اتاۋلارى كەزدەسەدى. شولپىنى و باستا ايەلدەر قارا نيەتتى تىلسىم كۇشتەردەن قورعانۋ ءۇشىن تاعىپ جۇرگەن. حالىق ادامنىڭ جارتى جانى شاشتا بولادى دەپ، ونى قورعاۋ ماقساتىندا شولپى، شاشباۋ تاققان. كەيدە ولاردىڭ سالماعى 3 كگ-عا جەتكەن. شولپى جاس قىزداردىڭ ءجۇرىسى مەن بويىن تىك ۇستاۋ مانەرىن قالىپتاستىرعان.
قازاق ايەلدەرى شاشىنا شاشباۋ، شاشقاپ، شولپى، شاشتەڭگە تاققان. مۇنداي اشەكەي بۇيىمداردىڭ ايەلدەر ءۇشىن تاربيەلىك ءمانى زور. كۇمىس نەمەسە التىن تەڭگەلەر، تيىندار قادالعان شاشباۋدى شولپى دەپ تە اتايدى. ماسەلەن، شولپىنى ءسان-اشەكەي رەتىندە، ءارى ونىڭ سالماعىنان شاش ۇزىن بولىپ وسەدى دەپ تاققان. كەۋدەسىنە وڭىرجيەك، شاشىنا شولپى تاققان قىزدىڭ موينى قۇرىقتاي بولىپ وسكەن، بويىن تىك ۇستاعان دەنە بىتىمىنە كوڭىل بولگەن. قازاقى ورتاداعى قىز تاربيەسىندە شولپىنىڭ ماڭىزى زور. الايدا اناسى قاشاندا قىزىنا «قاتتى جۇگىرمە، وقىس قوزعالما، شولپىڭ قاتتى سىڭعىرلاسا سەنى ادەپسىز قىز دەيدى» دەپ وتىرعان. سونداي-اق قازاقتار اراسىندا شاشقا تاعاتىن اشەكەي بۇيىمدارعا قاتىستى كوپتەگەن نانىم-سەنىمدەر بار. شاشقاپتى بويجەتكەن قىزدار مەن كەلىنشەكتەر ءۇي شارۋاسىن ىستەگەن كەزدە كيگەن، ول بۇرىمدى شاڭ-توزاڭنان، كۇن كوزىنەن قورعايتىن ارنايى تىگىلگەن ءساندى بۇيىم. ونى جاس كەلىندەر ءجۇن ساباۋ، كيىز باسۋ، شي تارتۋ، مال ساۋ، ت.ب. جۇمىستارعا ارالاسقان كەزدە، تازالىق ساقتاۋ ماقساتىندا دا كيگەن. ول ماقپال، شۇعا، بارقىت، ماۋىتى سياقتى كوك، قىزىل، قارا ءتۇستi ماتالاردان تiگiلiپ، جەلكەدەن بەلگە جەتەتiن ەتiپ بۇرىمنىڭ جۋاندىعىنا قاراي ءپىشىلىپ تىگىلەدى، كەستەلەنەدى. جوعارى جانە تومەنگi جاعىنان ويۋ-ورنەكپەن بەزەندiرiلiپ، زەر، وقا، مونشاقپەن اشەكەيلەنەدi.
ساقينا مەن جۇزىكتىڭ كيەلىلىگى
ءبىر-بىرىنە ۇقساس بولعانىمەن وزىندىك ايىرماشىلىقتارى بار: اسىل تاستاردان كوز قوندىرىلعانىن جۇزىك دەپ، تاسى جوق تەك التىن، كۇمىستىڭ وزىنەن عانا كوز شىعارعانىن ساقينا، كوزى جوق شىعىر تۇرىندەگىسىن بالداق دەپ اتايدى. جۇزىك پەن ساقينانىڭ كيەلىلىگى مەن قاسيەتتىلىگىنە سەنۋشىلىك – تۇركى حالىقتارىنا، باسقا دا شىعىس ەلدەرىنە كوپ تاراعان تۇسىنىك. قازاق تۇرمىسىندا دايىندالاتىن اس ادال بولۋى ءۇشىن ايەلدىڭ قولىندا مىندەتتى تۇردە ساقينا، يا جۇزىك بولۋى كەرەك دەپ سانالعان. «تاماق ادال بولۋى ءۇشىن قولدا جۇزىك بولۋى كەرەك» دەپ كەلەتىن ەل اراسىندا ساقتالعان ءسوز ورامى وسىعان بايلانىستى قالىپتاسسا كەرەك. سول سياقتى «ساقينانى سانگە سالمايدى، تازالىققا سالادى»، «ساقينا سانگە جاتپاس، ايقاي انگە جاتپاس» دەگەن ماقالدار مۇنىڭ تەك ساندىك ءۇشىن ەمەس، عۇرىپتىق قىزمەت اتقارعاندىعىن بىلدىرسە كەرەك. سونىمەن بىرگە قولعا سالىنعان كۇمىس ساقينا نەمەسە كۇمىس جۇزىك، ءداستۇرلى نانىم-سەنىم بويىنشا، گيگيەنالىق فۋنكتسياسى دا بولدى. جاس كەلىنشەك نارەستەسىن شومىلدىرار الدىندا، ياكي بالانىڭ جورگەك-جايالىعىن جۋار الدىندا وعان سول ءۇيدىڭ ۇلكەندەرى (ەنەسى نە ابىسىنى) «قولىڭا ساقينا سالىپ ال، (ول) تازالىققا ءتان بولادى» دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىنى اۋىلدى جەرلەردە ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسەدى. ولاي بولسا، نارەستەنى قىرقىنان شىعارعاندا ونى شومىلدىراتىن سۋعا التىن نەمەسە كۇمىس ساقينا، بىلەزىك سالۋ ءداستۇرى ولاردى سوعان قاتىسىپ وتىرعان ايەلدەرگە سىيلىق رەتىندە ۇلەستىرۋ ءۇشىن عانا ەمەس، و باستا وسىنداي اسىل بۇيىمداردى قاسيەتتى ساناۋدان، تازالىققا ءمان بەرۋدەن شىققان.
ساقينانىڭ ەندىگى ءبىر ەتنوگرافيالىق ءمانى – ونىڭ تازا سىيلىق، سالەمدەمە، كادە رەتىندە پايدالانىلۋى. قىز جاساۋى بۋىلىپ-تۇيىلگەندە، تەڭ شەشەتىن ايەلدەرگە ارناپ ونىڭ ىشىنە ءارتۇرلى اشەكەيلەرمەن بىرگە ساقينانى دا مىندەتتى تۇردە سالىپ جىبەرۋ ادەتى بولعان. جۇزىكتەر بۇرىن-سوڭعى داستۇرلەر بويىنشا ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە سىي-سياپات كورسەتۋ، سالەمدەمە بەرۋ، ەستەلىك بەرۋگە پايدالانىپ كەلگەن بۇيىمدارىنىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. سالەمدەمە رەتىندە جۇزىك جاستار اراسىنداعى دانەكەر قىزمەتىن اتقارعان.
"انا ءتىلى" گازەتى.
