1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ايتىلعان ءاربىر اڭگىمە ءالى كۇنگە دەيىن داۋلى. ءبىرى ونى ستيحيالى نارازىلىق دەسە، ءبىرى سىرتتان ۇيىمداستىرىلعان بۇلىك دەپ تۇسىندىرەدى. ال جەلتوقساننىڭ تىكەلەي ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ ءبىرى بولعان باقتىبەك نۇرعوجا بۇل تۋرالى نە دەيدى؟ “ادىرنا” ۇلتتىق پورتالىنا بەرگەن سۇحباتتا ول سول كۇندەردىڭ قالاي باستالعانىن، شەرۋدىڭ قالاي ۇيىمداستىرىلعانىن جانە جىلدار بويى قالىپتاسقان ميفتەردىڭ قايدان شىققانىن العاش رەت اشىق باياندايدى.
– اعا، جەلتوقسان وقيعاسى ءسىزدىڭ جادىڭىزدا قانداي كۇيدە ساقتالىپ قالدى؟
– جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ايتۋ – وڭاي ەمەس. قانشا جىل وتسە دە، سول كۇندەردىڭ سەزىمىن سول قالپىندا جەتكىزۋ قيىن. ۋاقىت ءبارىن كومەسكىلەندىرەدى. بىراق ءبىر نارسە انىق: ءبىز بۇل وقيعانىڭ جاي قاتىسۋشىسى ەمەس، ۇيىمداستىرۋشىسى بولدىق. سول ءۇشىن بەس جىگىت ايىپتالىپ، سوتتالدىق. بۇل تۋرالى قۇجات تا بار، فاكتى دە بار، كىتاپتار دا، ماقالالار دا جازىلدى.
– سول كەزدە، 1986 جىلى ءوزىڭىز قايدا وقىدىڭىز، نەشە جاستا ەدىڭىز؟
– 1986 جىلى مەن 23 جاستا ەدىم. تەاتر-كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتى بولاتىنمىن، اكتەرلىك مۋزىكالىق كومەديا بولىمىندە وقىدىم.
16 جەلتوقسان كۇنى ساباقتان جاتاقحاناعا كەلگەنىمىزدە ستۋدەنتتەر اراسىندا ۇلكەن شۋ بولدى. پلەنۋم ءوتىپ، قوناەۆتى قىزمەتتەن الىپ تاستاعانىن، ورنىنا رەسەيدەن ءبىر ادامدى نەبارى 16 مينۋتتىڭ ىشىندە تاعايىنداعانىن ەستىدىك. بۇل بىزگە جاي تۇسكەندەي اسەر ەتتى.
«بۇل نە دەگەن كوزقاراس؟ ءبىز حالىق ساناتىندا بارمىز با ءوزى؟ قازاق دەگەن ەلمەن ساناسپاي قويعانى ما؟ بۇعان قاشانعا دەيىن شىدايمىز؟» – دەگەن سۇراقتار ءبارىمىزدى مازالادى. سول كەزدە بىردەڭە ىستەۋ كەرەك دەگەن وي تۋدى.
– شەرۋ ۇيىمداستىرۋ تۋرالى شەشىم قالاي قابىلداندى؟
– ول جىلدارى شەتەلدەگى ساياسي قوزعالىستاردى تەلەديداردان ءجيى كورسەتەتىن. دەمونستراتسيالار، شەرۋلەر، ساياسي تۇراقسىزدىق تۋرالى سيۋجەتتەر كوپ بولاتىن. ءبىز دە ويلانا باستادىق. كونستيتۋتسيانى، لەنيننىڭ ۇلت ساياساتى تۋرالى ەڭبەكتەرىن اقتاردىق. سول كەزدە كسرو كونستيتۋتسياسىنىڭ 50-بابىندا بەيبىت كوشەلىك شەرۋگە شىعۋعا رۇقسات ەتىلەتىنىن بىلدىك. سوندا “ەندەشە، نەگە ءبىز دە شىقپايمىز، ۇيىمداسايىق”، دەگەن شەشىمگە كەلدىك.
سۋرەتشى جىگىتتەردىڭ ءبىرى – سەرىك ايازباەۆ لەنيننىڭ ۇلت ساياساتىنا سۇيەنىپ، ء«ار حالىققا – ءوز كوسەمى»، ء«ار ەلگە – ءوز باسشىسى» سياقتى التى ۇران جازدى.
16 جەلتوقسان ءتۇنى جاتاقحانالاردى ارالادىق: تەاتر-كوركەمسۋرەت ينستيتۋتى، شەت تىلدەر ينستيتۋتى، پوليتەح، اۋىل شارۋاشىلىق ينستيتۋتى. بارلىعى قولدادى.
ءتۇن ورتاسىندا كوسموناۆت كوشەسىندەگى تىگىن فابريكاسى جۇمىسشىلارىنىڭ جاتاقحاناسىنا باردىق. ولار دا ەرتەڭ تاڭەرتەڭ بىرگە شىعۋعا كەلىستى.
17 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ بارلىعى دايىن ەدى. ۇراندار جازىلعان، ستۋدەنتتەر ساپقا تۇردى. ءبىز شامامەن 150 ستۋدەنتتى باستاپ، كوسموناۆت كوشەسىمەن ساتباەۆ كوشەسىنە بۇرىلىپ، الاڭعا كەلدىك. وندا بىزبەن الدىن الا كەلىسىپ قويعان باسقا وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى تۇر ەكەن. سانى 300-گە جۋىقتادى.
– بيلىكتىڭ رەاكتسياسى قانداي بولدى؟
– بيلىك ءبىزدى بىردەن قورشادى. ميليتسيا (ول كەزدە پوليتسيا ەمەس) جان-جاقتان تارتىلدى. كەيبىر ادامداردى ۇستاپ، اۆتوزاكتارعا تيەپ اكەتىپ جاتتى.
ءبىز تارقاماي، شەرۋدى جالعاستىرۋدى ۇيعاردىق. لەنين (قازىرگى دوستىق) كوشەسىمەن تومەن ءتۇسىپ، تەاتر-كوركەمسۋرەت ينستيتۋتىنىڭ الدىنان ءوتىپ، جازۋشىلار وداعىنا باردىق. “ولجاس اعا، شىعىڭىز! بىزگە جەتەكشى بولىڭىز”، دەپ ايقايلادىق.
جول بويى «مەنىڭ قازاقستانىم» ءانىن ايتىپ كەلدىك. حالىق قوسىلا باستادى. ءبىر اجە جىلاپ، قولىمىزدى ءسۇيىپ، “اينالايىندار، بار ەكەنسىڭدەر عوي”، دەدى. سول ساتتە شەرۋشىلەر سانى مىڭنان اسىپ كەتتى.
جازۋشىلار وداعىنان ەشكىم شىقپادى. قايتادان قوزعالىپ، قىزدار جاتاقحاناسىنا بارعاندا، ول جەردى دە كۇش قۇرىلىمدارى قورشاپ العانىن كوردىك. قىزدار تەرەزەدەن سەكىرىپ شىعىپ جاتتى.
كەشكە قاراي الاڭعا قايتا ورالعاندا حالىق سانى 4–5 مىڭعا، ءتىپتى 6–7 مىڭعا دەيىن جەتتى. الاڭدى اسكەر قورشادى. ءىرى كاليبرلى پۋلەمەتتەر بىزگە باعىتتالدى.
«نازارباەۆ ۇيىمداستىردى» دەگەن اڭگىمە – وتىرىك»
– كەيىن نە بولدى؟
– تريبۋناعا شىققان شەنەۋنىكتەر: “بۇل پارتيا شەشىمى، تاراڭدار”، – دەپ ۇگىتتەدى.
«وكىلدەر شىعارىڭدار» دەدى، بىراق ءبىز ولاردىڭ قايتپايتىنىن بىلدىك.
كەشكە قاراي ءبىر پالتو كيگەن ادام كەلىپ، “جىگىتتەر، تاراڭدار، كەشكە كۇش قولدانادى”، دەدى.
كەيىن كۋرستاسىم ونىڭ نازارباەۆ ەكەنىن ايتتى.
راسىندا، كەيىن ويلاسام، سول نازارباەۆ بولاتىن.
سوندىقتان «نازارباەۆ ۇيىمداستىردى» دەگەن اڭگىمەلەر – وتىرىك. ول كەزدە ءبىر ارتىق ءسوز ايتۋدىڭ ءوزى پارتيادان قۋىلۋعا اكەلەتىن.
كەشكە قاراي ءورت سوندىرۋشىلەر سۋ شاشتى، اسكەر كىردى. قاقتىعىس باستالدى. مرامور پليتالاردى جۇلىپ الىپ، قارسى تۇردىق. العاشقى كۇنى ەكى مىڭنان استام ادام جاراقاتتاندى. اسكەردىڭ ءوزى دە گوسپيتالعا ءتۇستى.
كەيىن الماتى جابىق قالاعا اينالدى: پويىز دا، ۇشاق تا توقتادى. ءبىر اي بويى كگب تەكسەرۋ جۇرگىزدى. ارنايى ارانداتۋشىلار بولعانى انىقتالدى. ولار قوزعالىستى بۇلىككە اينالدىرۋ ءۇشىن جىبەرىلگەن ەكەن.
– جەلتوقساننان كەيىنگى ۋاقىت ءسىزدىڭ ءومىرىڭىزدى قالاي وزگەرتتى؟
– ءبىر ايدان كەيىن ءبىزدى تۇتقىندادى. سۋرەتتەردى كورسەتتى. مەنىڭ باسىمداعى ۇلتتىق بورىك ارقىلى تانىدى. اقىرى سوتتالدىق.
قاسىمدا قۇرمانعازى ايتمىرزاەۆ، يۋسۋپحان شەتىمبەتوۆ، امانباەۆ كانەتوۆ بولدى. ءبىرى شىدادى، ءبىرى شىدامادى. بۇل دا تاعدىر.
مىنە، جەلتوقسان وسىلاي باستالدى.
بۇل – كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراۋىنا اپارعان العاشقى ءدۇمپۋ ەدى.
ەڭ الدىمەن ءبىر نارسەنى ناقتى ايتايىن: جەلتوقساندى ۇيىمداستىرعانىم ءۇشىن مەن سوتتالدىم. بۇل – جاي ءسوز ەمەس، دالەلدەنگەن فاكت. ءىس قاعازدارىنىڭ ءبارى بار: قاي جەردە جۇرگەنىم، قانداي جاتاقحانالارعا بارعانىم، كىمدەردى ۇيىمداستىرعانىم، بارلىعى قۇجاتپەن تىركەلگەن. سوت پروتسەسىندە 53 ادام ماعان كۋالىك بەردى. سوندىقتان بۇل ماسەلە الدەقاشان دالەلدەنگەن.
– اعا، سول كۇنى شەرۋدى ۇيىمداستىرىپ، الدىڭعى شەپتىڭ قاتارىندا تۇردىڭىز، سول ءسات تۋرالى بارلىق شىندىقتى بىلەسىز. قازىر جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى بۇرمالاۋ اڭگىمەلەر دە كەزدەسىپ جاتادى. ءسىز كورگەن شىندىق پەن بۇگىنگى نۇسقادا قانشالىق ايىرماشىلىق بار؟
– وكىنىشتىسى – جەلتوقسان تۋرالى وتىرىك اڭگىمە وتە كوپ. سوزگە جاقىن حالىقپىز عوي، بىرەۋدىڭ ايتقانىن تەكسەرمەي، بۇرمالاپ تاراتا بەرەمىز. بىرەۋ بىلاي دەيدى، بىرەۋ ولاي دەيدى. كوبىندە شىندىق جوق.
ال شىندىق وتە قاراپايىم – العاش جەلتوقساندى ءبىز ۇيىمداستىردىق، سولاي باستالدى.
كەيىن بۇل قوزعالىس ادەيى جاپپاي تارتىپسىزدىككە، بەيبەرەكەت بۇلىككە اينالدى. مۇنى ءبىز ويلاپ تاپقان جوقپىز. ول كەزدە العاشقى جەلتوقسان كوميتەتى قۇرىلدى، توراعاسى سايلاندى. سول كەزەڭدە بۇل فاكت كگب-دا جۇمىس ىستەگەن ادامداردىڭ وزدەرى ارقىلى دالەلدەندى. ارنايى بولىمدە ىستەگەندەر دە، زاڭ قىزمەتكەرلەرى دە كۋالىك بەردى. الاڭدا تۇرعانداردىڭ ءبارى تىركەلدى.
ءتىپتى ءبىر قىرعىز سولداتى بار. ول الاڭدا تۇرعانى ءۇشىن ماراپات العان ەكەن. كەيىن سول ماراپاتتاۋ قاعازىن بىزگە جىبەرىپ: «قانمەن كەلگەن ماراپات ماعان كەرەك ەمەس. قازاق حالقى – ماعان باۋىرلاس حالىق. مەن ولارعا قارسى تۇرا المايمىن» دەپ جازىپتى. بۇل – ناقتى قۇجات، ناقتى دالەل.
سوندىقتان بىرەۋ جەلتوقسان تۋرالى بىردەڭە ايتىپ وتىرسا، ەڭ الدىمەن «قانداي دالەلىڭ بار؟» دەپ سۇراۋ كەرەك. قۇر اۋىز ءسوز – دالەل ەمەس. ال مەندە بارلىق قۇجات تۇگەل.
– وقيعانىڭ شىنايى ۇيىمداستىرۋشىلارى تۋرالى ەڭ ءجيى تارالعان جالعان اقپارات قانداي؟تاريحتىڭ ءبىر تۇسىن حالىق دۇرىس تۇسىنبەي ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟
– ۋاقىت وتكەن سايىن جەلتوقسان نەشە ءتۇرلى اڭىزعا اينالىپ بارا جاتىر. بۇل كەز كەلگەن تاريحتا بولادى – شىندىقتان الىستايدى. سونىڭ ءبىرى — «قارا پالتو كيگەن بەلگىسىز ادام ءبارىن ۇيىمداستىردى» دەگەن اڭگىمە.
شىنىن ايتايىن، ول اڭگىمەنى مەن ءوزىم ويلاپ تاپتىم. سول كەزدە كگب قاتتى قىسىم جاسادى. «كىم ۇيىمداستىردى؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرمەسەك، بىزگە ەڭ اۋىر جازا – ءولىم جازاسى دا بەرىلۋى مۇمكىن ەدى. قان توگىلدى، ۇلكەن ماتەريالدىق شىعىن بولدى، ءبارىن ءبىزدىڭ موينىمىزعا ءىلىپ قويۋى ابدەن مۇمكىن ەدى.
سوندا مەن بالالارعا: «ەگەر كەزىگىپ قالساق، ءبىر بەلگىسىز ادام، قارا پالتو كيگەن، قارا قالپاق كيگەن بىرەۋ بولدى دەپ ايتامىز”، دەگەن ۇسىنىس تاستادىم. ول سول ساتتەگى امالىم ەدى. كەيىن ول ادام اڭىزعا اينالىپ كەتتى. بىراق ول – مەنىڭ جەكە باسىمنان شىققان اڭگىمە، شىندىق ەمەس.
– ال بۇگىنگى جەلتوقسانشىلاردىڭ ءومىرى قانداي، اعا؟
– مىنە، مەن دە ءتىرى وتىرمىن. بىراق جەلتوقسان وقيعاسىنا ءالى كۇنگە دەيىن مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرىلگەن جوق. ول «قوعام سۇراعان، ۇلت مۇددەسى ءۇشىن شىققان قوزعالىس» دەپ تانىلۋى كەرەك ەدى. سوندا عانا الەۋمەتتىك جەڭىلدىكتەر، قولداۋ بولار ەدى.
بۇرىن سوتتالعان جەلتوقسانشىلار 104 ادام بولاتىن. قازىر 80-گە دە جەتپەيتىن شىعار. ولاردىڭ كوبى ءومىر بويى پسيحولوگيالىق، مورالدىق قىسىممەن ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى. سوتتالىپ شىققاننان كەيىن قالىپتى ومىرگە قايتا ءسىڭۋ وتە قيىن. ول جارا كوپ ادامنىڭ ءومىر بويى ىشىندە قالدى.
ال بۇل – مەملەكەتتىڭ ءىسى. ەلىنىڭ، جەرىنىڭ نامىسى ءۇشىن جالاڭ قولمەن، جالاڭ ءتوس قالىڭ اسكەرگە قارسى شىعۋ وڭاي نارسە ەمەس. بىراق كەيىن
«كەيبىر جەلتوقسانشىلار بۇزىلدى، كەيبىرى اداستى» دەپ ايتا سالادى.
سوعىستا دا سولاي عوي. باتىرلار بار، بىراق سوعىستان كەيىن ءبارى بىردەي ءومىرىن تۇزەي المايدى. باعا ءبىر ساتتە بەرىلۋى كەرەك. 1986 جىلدىڭ 17–18–19 جەلتوقسانىندا الاڭعا شىققاندار – شىنايى باتىرلار. ال ودان كەيىنگى ءومىر – بولەك اڭگىمە.
اۋعان سوعىسىنا بۇيرىقپەن بارعاندارعا ستاتۋس بەرىلدى. ال ءوز نامىسىمەن، ەلىنىڭ، جەرىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن شىققاندارعا ءالى كۇنگە دەيىن بەرىلگەن جوق. بۇل – ادىلەتسىزدىك. ايىرماشىلىق جەر مەن كوكتەي.
ەگەر مەملەكەت مۇنى مويىنداماسا، وندا ماسەلە جەلتوقسانشىلاردا ەمەس، بيلىكتە وتىرعان ادامداردا. ەلىنىڭ ەرلىگىن باعالاي الماعان باسشى ءوز ورنىنا لايىق ەمەس.
– سۇحباتتاسقانىڭىزعا راقمەت!
