1986 jylǧy Jeltoqsan oqiǧasy turaly aitylǧan ärbır äŋgıme älı künge deiın dauly. Bırı ony stihiialy narazylyq dese, bırı syrttan ūiymdastyrylǧan bülık dep tüsındıredı. Al Jeltoqsannyŋ tıkelei ūiymdastyruşylarynyŋ bırı bolǧan Baqtybek Nūrǧoja būl turaly ne deidı? “Adyrna” ūlttyq portalyna bergen sūhbatta ol sol künderdıŋ qalai bastalǧanyn, şerudıŋ qalai ūiymdastyrylǧanyn jäne jyldar boiy qalyptasqan mifterdıŋ qaidan şyqqanyn alǧaş ret aşyq baiandaidy.
– Aǧa, Jeltoqsan oqiǧasy sızdıŋ jadyŋyzda qandai küide saqtalyp qaldy?
– Jeltoqsan oqiǧasy turaly aitu – oŋai emes. Qanşa jyl ötse de, sol künderdıŋ sezımın sol qalpynda jetkızu qiyn. Uaqyt bärın kömeskılendıredı. Bıraq bır närse anyq: bız būl oqiǧanyŋ jai qatysuşysy emes, ūiymdastyruşysy boldyq. Sol üşın bes jıgıt aiyptalyp, sottaldyq. Būl turaly qūjat ta bar, faktı de bar, kıtaptar da, maqalalar da jazyldy.
– Sol kezde, 1986 jyly özıŋız qaida oqydyŋyz, neşe jasta edıŋız?
– 1986 jyly men 23 jasta edım. Teatr-körkemsuret institutynyŋ üşınşı kurs studentı bolatynmyn, akterlık muzykalyq komediia bölımınde oqydym.
16 jeltoqsan künı sabaqtan jataqhanaǧa kelgenımızde studentter arasynda ülken şu boldy. Plenum ötıp, Qonaevty qyzmetten alyp tastaǧanyn, ornyna Reseiden bır adamdy nebärı 16 minuttyŋ ışınde taǧaiyndaǧanyn estıdık. Būl bızge jai tüskendei äser ettı.
«Būl ne degen közqaras? Bız halyq sanatynda barmyz ba özı? Qazaq degen elmen sanaspai qoiǧany ma? Būǧan qaşanǧa deiın şydaimyz?» – degen sūraqtar bärımızdı mazalady. Sol kezde bırdeŋe ısteu kerek degen oi tudy.
– Şeru ūiymdastyru turaly şeşım qalai qabyldandy?
– Ol jyldary şeteldegı saiasi qozǧalystardy teledidardan jiı körsetetın. Demonstrasiialar, şeruler, saiasi tūraqsyzdyq turaly siujetter köp bolatyn. Bız de oilana bastadyq. Konstitusiiany, Leninnıŋ ūlt saiasaty turaly eŋbekterın aqtardyq. Sol kezde KSRO Konstitusiiasynyŋ 50-babynda beibıt köşelık şeruge şyǧuǧa rūqsat etıletının bıldık. Sonda “endeşe, nege bız de şyqpaimyz, ūiymdasaiyq”, degen şeşımge keldık.
Suretşı jıgıtterdıŋ bırı – Serık Aiazbaev Leninnıŋ ūlt saiasatyna süienıp, «Är halyqqa – öz kösemı», «Är elge – öz basşysy» siiaqty alty ūran jazdy.
16 jeltoqsan tünı jataqhanalardy araladyq: Teatr-körkemsuret instituty, Şet tılder instituty, Politeh, Auyl şaruaşylyq instituty. Barlyǧy qoldady.
Tün ortasynda Kosmonavt köşesındegı tıgın fabrikasy jūmysşylarynyŋ jataqhanasyna bardyq. Olar da erteŋ taŋerteŋ bırge şyǧuǧa kelıstı.
17 jeltoqsan künı taŋerteŋ barlyǧy daiyn edı. Ūrandar jazylǧan, studentter sapqa tūrdy. Bız şamamen 150 studenttı bastap, Kosmonavt köşesımen Sätbaev köşesıne būrylyp, alaŋǧa keldık. Onda bızben aldyn ala kelısıp qoiǧan basqa oqu oryndarynyŋ studentterı tūr eken. Sany 300-ge juyqtady.
– Bilıktıŋ reaksiiasy qandai boldy?
– Bilık bızdı bırden qorşady. Milisiia (ol kezde polisiia emes) jan-jaqtan tartyldy. Keibır adamdardy ūstap, avtozaktarǧa tiep äketıp jatty.
Bız tarqamai, şerudı jalǧastyrudy ūiǧardyq. Lenin (qazırgı Dostyq) köşesımen tömen tüsıp, Teatr-körkemsuret institutynyŋ aldynan ötıp, Jazuşylar odaǧyna bardyq. “Oljas aǧa, şyǧyŋyz! Bızge jetekşı bolyŋyz”, dep aiqailadyq.
Jol boiy «Menıŋ Qazaqstanym» änın aityp keldık. Halyq qosyla bastady. Bır äje jylap, qolymyzdy süiıp, “ainalaiyndar, bar ekensıŋder ǧoi”, dedı. Sol sätte şeruşıler sany myŋnan asyp kettı.
Jazuşylar odaǧynan eşkım şyqpady. Qaitadan qozǧalyp, qyzdar jataqhanasyna barǧanda, ol jerdı de küş qūrylymdary qorşap alǧanyn kördık. Qyzdar terezeden sekırıp şyǧyp jatty.
Keşke qarai alaŋǧa qaita oralǧanda halyq sany 4–5 myŋǧa, tıptı 6–7 myŋǧa deiın jettı. Alaŋdy äsker qorşady. Irı kalibrlı pulemetter bızge baǧyttaldy.
«NAZARBAEV ŪIYMDASTYRDY» DEGEN ÄŊGIME – ÖTIRIK»
– Keiın ne boldy?
– Tribunaǧa şyqqan şeneunıkter: “būl partiia şeşımı, taraŋdar”, – dep ügıttedı.
«Ökılder şyǧaryŋdar» dedı, bıraq bız olardyŋ qaitpaitynyn bıldık.
Keşke qarai bır palto kigen adam kelıp, “jıgıtter, taraŋdar, keşke küş qoldanady”, dedı.
Keiın kurstasym onyŋ Nazarbaev ekenın aitty.
Rasynda, keiın oilasam, sol Nazarbaev bolatyn.
Sondyqtan «Nazarbaev ūiymdastyrdy» degen äŋgımeler – ötırık. Ol kezde bır artyq söz aitudyŋ özı partiiadan quyluǧa äkeletın.
Keşke qarai ört söndıruşıler su şaşty, äsker kırdı. Qaqtyǧys bastaldy. Mramor plitalardy jūlyp alyp, qarsy tūrdyq. Alǧaşqy künı ekı myŋnan astam adam jaraqattandy. Äskerdıŋ özı de gospitalǧa tüstı.
Keiın Almaty jabyq qalaǧa ainaldy: poiyz da, ūşaq ta toqtady. Bır ai boiy KGB tekseru jürgızdı. Arnaiy arandatuşylar bolǧany anyqtaldy. Olar qozǧalysty bülıkke ainaldyru üşın jıberılgen eken.
– Jeltoqsannan keiıngı uaqyt sızdıŋ ömırıŋızdı qalai özgerttı?
– Bır aidan keiın bızdı tūtqyndady. Suretterdı körsettı. Menıŋ basymdaǧy ūlttyq börık arqyly tanydy. Aqyry sottaldyq.
Qasymda Qūrmanǧazy Aitmyrzaev, Iýsuphan Şetımbetov, Amanbaev Känetov boldy. Bırı şydady, bırı şydamady. Būl da taǧdyr.
Mıne, Jeltoqsan osylai bastaldy.
Būl – Keŋes odaǧynyŋ ydyrauyna aparǧan alǧaşqy dümpu edı.
Eŋ aldymen bır närsenı naqty aitaiyn: Jeltoqsandy ūiymdastyrǧanym üşın men sottaldym. Būl – jai söz emes, däleldengen fakt. Is qaǧazdarynyŋ bärı bar: qai jerde jürgenım, qandai jataqhanalarǧa barǧanym, kımderdı ūiymdastyrǧanym, barlyǧy qūjatpen tırkelgen. Sot prosesınde 53 adam maǧan kuälık berdı. Sondyqtan būl mäsele äldeqaşan däleldengen.
– Aǧa, sol künı şerudı ūiymdastyryp, aldyŋǧy şeptıŋ qatarynda tūrdyŋyz, sol sät turaly barlyq şyndyqty bılesız. Qazır jeltoqsan oqiǧasy turaly būrmalau äŋgımeler de kezdesıp jatady. Sız körgen şyndyq pen bügıngı nūsqada qanşalyq aiyrmaşylyq bar?
– Ökınıştısı – Jeltoqsan turaly ötırık äŋgıme öte köp. Sözge jaqyn halyqpyz ǧoi, bıreudıŋ aitqanyn teksermei, būrmalap tarata beremız. Bıreu bylai deidı, bıreu olai deidı. Köbınde şyndyq joq.
Al şyndyq öte qarapaiym – alǧaş Jeltoqsandy bız ūiymdastyrdyq, solai bastaldy.
Keiın būl qozǧalys ädeiı jappai tärtıpsızdıkke, beibereket bülıkke ainaldy. Mūny bız oilap tapqan joqpyz. Ol kezde alǧaşqy Jeltoqsan komitetı qūryldy, töraǧasy sailandy. Sol kezeŋde būl fakt KGB-da jūmys ıstegen adamdardyŋ özderı arqyly däleldendı. Arnaiy bölımde ıstegender de, zaŋ qyzmetkerlerı de kuälık berdı. Alaŋda tūrǧandardyŋ bärı tırkeldı.
Tıptı bır qyrǧyz soldaty bar. Ol alaŋda tūrǧany üşın marapat alǧan eken. Keiın sol marapattau qaǧazyn bızge jıberıp: «Qanmen kelgen marapat maǧan kerek emes. Qazaq halqy – maǧan bauyrlas halyq. Men olarǧa qarsy tūra almaimyn» dep jazypty. Būl – naqty qūjat, naqty dälel.
Sondyqtan bıreu Jeltoqsan turaly bırdeŋe aityp otyrsa, eŋ aldymen «qandai dälelıŋ bar?» dep sūrau kerek. Qūr auyz söz – dälel emes. Al mende barlyq qūjat tügel.
– Oqiǧanyŋ şynaiy ūiymdastyruşylary turaly eŋ jiı taralǧan jalǧan aqparat qandai?Tarihtyŋ bır tūsyn halyq dūrys tüsınbei jür dep oilaisyz ba?
– Uaqyt ötken saiyn Jeltoqsan neşe türlı aŋyzǧa ainalyp bara jatyr. Būl kez kelgen tarihta bolady – şyndyqtan alystaidy. Sonyŋ bırı — «qara palto kigen belgısız adam bärın ūiymdastyrdy» degen äŋgıme.
Şynyn aitaiyn, ol äŋgımenı men özım oilap taptym. Sol kezde KGB qatty qysym jasady. «Kım ūiymdastyrdy?» degen sūraqqa jauap bermesek, bızge eŋ auyr jaza – ölım jazasy da berıluı mümkın edı. Qan tögıldı, ülken materialdyq şyǧyn boldy, bärın bızdıŋ moinymyzǧa ılıp qoiuy äbden mümkın edı.
Sonda men balalarǧa: «Eger kezıgıp qalsaq, bır belgısız adam, qara palto kigen, qara qalpaq kigen bıreu boldy dep aitamyz”, degen ūsynys tastadym. Ol sol sättegı amalym edı. Keiın ol adam aŋyzǧa ainalyp kettı. Bıraq ol – menıŋ jeke basymnan şyqqan äŋgıme, şyndyq emes.
– Al bügıngı Jeltoqsanşylardyŋ ömırı qandai, aǧa?
– Mıne, men de tırı otyrmyn. Bıraq Jeltoqsan oqiǧasyna älı künge deiın memlekettık status berılgen joq. Ol «qoǧam sūraǧan, ūlt müddesı üşın şyqqan qozǧalys» dep tanyluy kerek edı. Sonda ǧana äleumettık jeŋıldıkter, qoldau bolar edı.
Būryn sottalǧan Jeltoqsanşylar 104 adam bolatyn. Qazır 80-ge de jetpeitın şyǧar. Olardyŋ köbı ömır boiy psihologiialyq, moraldyq qysymmen ömır sürıp keledı. Sottalyp şyqqannan keiın qalypty ömırge qaita sıŋu öte qiyn. Ol jara köp adamnyŋ ömır boiy ışınde qaldy.
Al būl – memlekettıŋ ısı. Elınıŋ, jerınıŋ namysy üşın jalaŋ qolmen, jalaŋ tös qalyŋ äskerge qarsy şyǧu oŋai närse emes. Bıraq keiın
«Keibır Jeltoqsanşylar būzyldy, keibırı adasty» dep aita salady.
Soǧysta da solai ǧoi. Batyrlar bar, bıraq soǧystan keiın bärı bırdei ömırın tüzei almaidy. Baǧa bır sätte berıluı kerek. 1986 jyldyŋ 17–18–19 jeltoqsanynda alaŋǧa şyqqandar – şynaiy batyrlar. Al odan keiıngı ömır – bölek äŋgıme.
Auǧan soǧysyna būiryqpen barǧandarǧa status berıldı. Al öz namysymen, elınıŋ, jerınıŋ müddesı üşın şyqqandarǧa älı künge deiın berılgen joq. Būl – ädıletsızdık. Aiyrmaşylyq jer men köktei.
Eger memleket mūny moiyndamasa, onda mäsele Jeltoqsanşylarda emes, bilıkte otyrǧan adamdarda. Elınıŋ erlıgın baǧalai almaǧan basşy öz ornyna laiyq emes.
– Sūhbattasqanyŋyzǧa raqmet!
