«قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنان ءالى كۇنگە دەيىن اقتالماعاندارى بار...»

31 مامىر — ساياسي قۋعىن-سۇرگىن مەن اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى. بۇل — قازاق حالقى ءۇشىن قارالى كۇن عانا ەمەس، تاريحي ادىلەتتى قالپىنا كەلتىرۋگە ۇندەيتىن رۋحاني جاۋاپكەرشىلىك. حح عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا قازاق حالقى بىرنەشە رەت اشتىققا ۇشىراپ، ميلليونداعان ادامىنان ايىرىلدى. قولدان جاسالعان ناۋبەت پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىننىڭ اۋىر سالدارى ۇلت جادىندا وشپەستەي ءىز قالدىردى. وسىعان بايلانىستى ءبىز — رەسپۋبليكالىق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارى قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى جۇمابەك اشۋۇلىمەن سۇحباتتاسىپ، ۇلت جادىنداعى زۇلماتتى جاڭعىرتۋ، تاريحي ادىلەتتىلىك پەن بۇگىنگى جاعداي تۋرالى اڭگىمەلەستىك. «قاۋىمداستىق جۇمىسى توقىراۋعا ۇشىرادى» – قازاقستانداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار قاۋىمداستىقتىڭ توراعاسىسىز. الدىمەن، وسى قاۋىمداستىق تۋرالى ايتساق.  حالىققا ايتار جاڭالىق بار ما؟ – 2019 جىلدان باستاپ ءبىزدىڭ قاۋىمداستىقتىڭ جۇمىسى توقىراۋعا ۇشىراپ وتىر. كەزىندەگى نكۆد مەن كگب ءۇيى – 2000 جىلى نۇرسۇلتان نازارباەۆ، ياعني قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى قول قويىپ بەكىتىپ بەرگەن جوبا بويىنشا، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن تاريحىنا ارنالعان مۇراجاي كەشەنى بولۋى كەرەك ەدى. سول كەشەنگە نكۆد مەن كگب-نىڭ عيماراتى، ونىڭ اۋلاسىنداعى اتاقتى تۇركىستان تۇرمەسى، اتىشۋلى قاراعاي ساياباعى جانە شايحوۆسكي مەن ناۋرىزباي باتىر كوشەلەرىنىڭ اراسىنداعى اللەيا تۇگەل كىرۋى ءتيىس ەدى. ءبىز سول جۇمىستى باستاپ تا كەتتىك. مۇراجاي جۇمىس ىستەي باستادى. اللەيانىڭ ەكى بەتىنە تۇگەلدەي ءمارمار تاستار ورناتىلىپ، سول تاستارعا اتىلعانداردىڭ – حالىق جاۋى دەپ اتىلىپ كەتكەندەردىڭ – اتى-جوندەرى جازىلۋى كەرەك بولاتىن. قازىرگى تۇرعان اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ قارسى بەتىندە، “حالىق جاۋى” بولىپ اتىلعان قازاق زيالىلارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش تۇرۋى كەرەك ەدى. بىراق وكىنىشكە قاراي، 2005 جىلى نكۆد مەن كگب-نىڭ ءۇيى زاڭسىز، قۇيتىرقى جولمەن جەكەشەلەندىرىلىپ كەتتى. بۇعان سەبەپ – كوزى شەل باسىپ، ابدەن دۇنيەقوڭىزدىققا سالىنعان ادامداردىڭ تاريحتى تاپتاپ، وسىنشاما قازاقتىڭ زيالىلارى مەن بەتكە ۇستار ازاماتتارىن ازاپتاعان، قانى توگىلگەن تاريحي ورىندى ءوز قولىمىزبەن بەرىپ قويۋىمىز. مەن سول 2005 جىلدان باستاپ، 2019 جىلعا دەيىن كۇرەستىم. پرەزيدەنتكە، بارلىق جەرگە جىل سايىن حات جولداپ وتىردىم. ەڭ سوڭىندا بۇل عيمارات قولدان-قولعا ءوتىپ، ساتىلىپ كەتتى. سول كەزدە مەن جۇرتتى جيناپ، تاريحي عيماراتتى ساقتاپ قالۋ ماقساتىندا اكتسيا وتكىزدىم. سوندا الگى جاڭا قوجايىنداردىڭ ءوزى شىعىپ “جارايدى، بىزگە اقشامىزدى قايتارىڭدار، عيماراتتى الىڭدار", دەپ ۇسىنىس ايتتى. بىراق ءبىز ول ۇسىنىستى جۇزەگە اسىرا المادىق، سەبەبى عيماراتتى قايتارىپ الۋعا قاجەتتى اقشانى تابا المادىق. بيلىكتەگىلەر دە قايتارۋعا نيەتتەنبەدى. وسىلايشا تاريحىمىزدى تاپتاتتىق. مىنە، وسىعان مەنىڭ جانىم اۋىرادى، جۇرەگىم تۇيىلەدى. قانداي جۇمىس ىستەپ وتىر ەدىك؟ مۇراجاي جۇمىس ىستەپ تۇرعان كەزدە جىلدان-جىلعا كەڭەيىپ كەلە جاتقان، ستۋدەنتتەر، وقۋشىلار، قاراپايىم حالىق كەلىپ، قازاقتىڭ باسىنا تۇسكەن توزاقتى، ناۋبەتتى، زۇلمات-زوبالاڭدى كوزىمەن كورىپ، تاريحپەن تانىسىپ شىعاتىن. سوندا ولاردىڭ ساناسى مۇلدەم وزگەرىپ، قازاققا دەگەن جاناشىرلىعى ويانىپ، جۇرەگى ەلجىرەپ، رۋحى تىرىلەتىن. ءبىز مەملەكەتتىڭ اتقاراتىن جۇمىسىن ءوزىمىز اتقارىپ جۇرگەنبىز. ال قازىر – وتىراتىن ورنىمىز دا جوق. تەك اتىمىز بار، تەلەفونىمىز بار، سول ارقىلى عانا جۇمىس جۇرگىزىپ وتىرمىز. بۇل – وكىنىشتى جاعداي. بىراق ءبىز بۇل عيماراتتى ءبارىبىر قايتارىپ الۋىمىز كەرەك. ول – مىندەت. بۇل – تاريح الدىنداعى بورىشىمىز. عيماراتتى ءوز تاريحي قىزمەتىنە جۇمساۋىمىز قاجەت. ەندى ءبىر ۇلكەن جاڭالىقتى، ءبىر وزگەرىستى اتاپ وتكىم كەلەدى. 2020 جىلى قازىرگى پرەزيدەنتىمىز قاسىم-جومارت توقاەۆ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇردى. بۇل مەملەكەتتىك كوميسسيا – 1990 جىلى قۇرىلعان العاشقى كوميسسيانىڭ جالعاسى. كوميسسيا جۇمىسى بارىسىندا انىقتالعانداي، 1929–1932 جىلدارى قازاق حالقى كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى 500-دەن اسا كوتەرىلىسكە شىققان ەكەن. بۇرىنعى ەسەپ بويىنشا ءبىز 273 نەمەسە 372 كوتەرىلىس دەپ جۇرگەنبىز. بىراق كەيىنگى زەرتتەۋ دەرەكتەرى بۇل ساننىڭ 500-دەن دە اسىپ تۇسەتىنىن كورسەتتى. وسى كوتەرىلىستەردىڭ ءبارى قارۋمەن جانشىلىپ، قاتىگەزدىكپەن باسىپ تاستالعان. مەن دە سول كوميسسيانىڭ مۇشەسى رەتىندە جۇمىس ىستەدىم. رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە باسقا دا كورشىلەس ەلدەردىڭ ارحيۆتەرىنەن قازاقتارعا قاتىستى، قۋعىن-سۇرگىنگە بايلانىستى قۇجاتتار جينالدى. — قازاق حالقىنىڭ حح عاسىر باسىنداعى دەموگرافيالىق جاعدايى تۋرالى نە ايتا الاسىز؟ اشارشىلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جىلدارىندا حالىق سانى قانشالىقتى قىسقاردى؟ – قازاقتىڭ سانىنا قاتىستى مىنا ءبىر ماڭىزدى دەرەكتى ايتا كەتەيىن. بۇگىن عانا "قازاقستان ءداۋىرى" اتتى گازەتتەن مىناداي مالىمەتتەردى وقىپ وتىرمىن: 1916–1918 جىلدارى 1,5–2 ميلليونعا دەيىن قازاق بوسىپ كەتكەن، 300 مىڭنان 1 ميلليونعا دەيىن اشارشىلىقتان قىرىلعان، 1919–1923 جىلدارى 1,7–2,3 ميلليون بوسىپ كەتكەن، 2–2,5 ميلليون اشارشىلىقتان كوز جۇمعان، 1929–1933 جىلدارى 1,8 ميلليون بوسىپ كەتكەن، 2,4 ميلليوننان 3 ميلليونعا دەيىن اشارشىلىقتان ولگەن. وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەگەندە، قىرىلعانداردىڭ سانى 10 ميلليونعا دەيىن جەتەدى. تەك اشتىقتان قىرىلعاندار سانىنىڭ ءوزى 6 ميلليوننان اسىپ كەتەدى. سوندىقتان بۇل دەرەككە سەنۋگە بولادى. مىسالى، 1921 جىلى ورىنبوردا شىققان چۋلوشنيكوۆ دەگەن ورىس عالىمىنىڭ ەڭبەگىندە 1911 جىلى قازاقتاردىڭ سانى 8 ميلليون 560 مىڭ بولعان دەپ كورسەتىلگەن. بۇل تۋرالى قازاقتىڭ بەلگىلى جازۋشىسى سماعۇل ەلۋباي اعامىز ايتتى. تاعى ءبىر دەرەك بويىنشا، وكتيابر رەۆوليۋتسياسىنا بايلانىستى جاسالعان قۇجاتتاردىڭ بىرىندە 1917 جىلى قازاقتاردىڭ سانى 10 ميلليون دەپ كەلتىرىلگەن ەكەن. ال ەندى 1917 مەن 1937 جىلدىڭ ارالىعىن الساق، ياعني 20 جىلدىڭ ىشىندە 10 ميلليون قازاقتان 2 ميلليون 400 مىڭ عانا قالعان. سوندا قالعان 7 ميلليون 600 مىڭ قازاق قايدا كەتتى؟ بۇل – قازاق ۇلتىنىڭ باسىنا تۇسكەن ەڭ اۋىر ناۋبەت. مۇنداي زۇلمات، مۇنداي قورلىق ەشبىر ءوز جەرىندە وتىرعان ۇلتتىڭ باسىنا تۇسپەگەن. بۇنىڭ ءبارىنىڭ استارىندا نە جاتىر؟ بۇنىڭ ارتىندا قازاقتىڭ كەڭ، قويناۋى-قونشى تولعان باي جەرىنە كوز تىككەن ساياسات جاتىر. 1932 جىلى قازاقتار جاپپاي قىرىلا باستاعان كەزدە ءبىزدىڭ باسشىلار ستالينگە تەلەگرامما جولداپ، “اڭ اۋلاۋعا رۇقسات بەرىڭىزدەر" دەپ وتىنگەن. بىراق سول تەلەگرامماعا جاۋاپ رەتىندە “اڭ اۋلايتىن بولساڭدار – جازالاناسىڭدار", دەگەن. بۇل – قازاقتى اڭنان دا كەم ساناعاندارى. كەيىن 1937 جىلى قازاق زيالىلارىنىڭ جاپپاي قىرىلۋى جالعاستى. قازىر كەيبىر جاس تاريحشىلار كگب ارحيۆىنەن الىنعان قۇجاتتاردى نەگىزگە الىپ، "قازاقتار ءبىر-ءبىرىن ساتقان" دەگەن اڭگىمەلەر تاراتىپ ءجۇر. بىراق ءبىزدىڭ قاۋىمداستىقتىڭ نەگىزىن قالاعان بەكبولات مۇستافين اقساقال بۇل تۋرالى بىلاي دەگەن: "مەن نكۆد-نىڭ قولىنا ءتۇسىپ، قول قويعان بىردە-ءبىر ادامعا وكپەلەمەيمىن. سەبەبى ولاردى ايلاپ ساباپ، ەسىنەن تاندىرعانشا ازاپتايتىن. قانداي قۇجاتقا قول قويعانىڭدى بىلمەي قالاتىنبىز. ەگەر وكپەلەسەم، سىرتتاي كورسەتىپ بەرگەندەرگە وكپەلەيمىن،" دەيتىن. سوندىقتان ارحيۆتەن تابىلعان قۇجاتتاردى زەرتتەۋشىلەر پايدالانسىن، بىراق ونى جۇرتقا جاريا ەتىپ، ۇلت اراسىنا ىرىتكى سالۋعا بولمايدى. ول تەك تاريحشىلاردىڭ عىلىمي جۇمىسىنا كەرەك. «حالىق شىندىقتىڭ ايتىلۋىن كۇتىپ وتىر» — ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا اشارشىلىقتى “گەنوتسيد” دەپ تانۋ كەرەك دەگەن ەدىڭىز. بىراق وسى كۇنگە دەيىن ونى رەسمي تۇردە “گەنوتسيد” دەپ تانىماي كەلە جاتقانىمىزدىڭ سەبەبى نەدە دەپ ويلايسىز؟ –بۇل وتە وزەكتى سۇراق. مەن بۇل تۋرالى تالاي رەت ايتتىم. اشارشىلىق — قازاق حالقىنىڭ باسىنان وتكەن ەڭ اۋىر زۇلماتتاردىڭ ءبىرى. بۇل — قولدان جاسالعان قاسىرەت. سوندىقتان ونى “گەنوتسيد” دەپ اتاۋىمىز قاجەت. وكىنىشكە قاراي، وسى كۇنگە دەيىن بۇل قاسىرەت رەسمي تۇردە گەنوتسيد رەتىندە مويىندالعان جوق. ءبىز بۇل ماسەلەنى جىل سايىن كوتەرىپ كەلەمىز. مىسالى، ۋكرايندار وزدەرىنىڭ اشارشىلىعىن "گولودومور" دەپ اتاپ، ونى حالىقارالىق دەڭگەيدە گەنوتسيد رەتىندە مويىنداتتى. ولار بۇل جولدا بىرلىكپەن كۇرەستى. ءتىپتى ءبىر جولى ۋكرايندار بىزگە “سىزدەردە اشارشىلىق كەزىندە پايىزدىق ەسەپپەن العاندا بىزدەن دە كوپ حالىقتان ايىرىلعانسىزدار. بىرىگەيىك، بىرگە ۇندەۋ جاساپ، الەمدىك ۇيىمدارعا شىعايىق” دەدى. بىراق سول كەزەڭدە نۇرسۇلتان ءابىشۇلى “اشارشىلىقتى قايتا-قايتا قوزعاپ، رەنىش تۋدىرماڭدار” دەپ توقتاۋ سالدى. الايدا ءبىز سوعان قاراپ قالعان جوقپىز. قوعامدىق ۇيىمدار رەتىندە جۇمىسىمىزدى جالعاستىرا بەردىك. بىراق بۇنداي ماڭىزدى تاريحي ماسەلەلەردى رەسمي مويىنداتۋ ءۇشىن مەملەكەت ءوزى باستاما كوتەرۋى ءتيىس. ءبىز تەك قوعامدىق دەڭگەيدە ايتا الامىز، ال ونى زاڭداستىرۋ – بيلىكتىڭ مىندەتى. بۇل جەردە ءبىزدىڭ ساياسي باسشىلىقتىڭ باتىلسىزدىعى، جايباسارلىعى كەدەرگى بولدى. اشارشىلىقتى گەنوتسيد دەپ اتاۋ ءۇشىن حالىقارالىق ۇيىمدارعا شىعۋ، تاريحي دالەلدەردى ۇسىنۋ، رەسمي تۇردە مويىنداتۋ ءۇشىن جىگەرلى ساياساتكەرلەر، مەملەكەتشىل تۇلعالار قاجەت. مىسالى، 1965 جىلى حرۋششەۆ قازاقستاننىڭ بەس وبلىسىن رەسەيگە قوسام دەگەندە، جۇمابەك تاشەنوۆ “بۇل كونستيتۋتسياعا قايشى. ەگەر ءسىز وسىلاي جالعاستىرا بەرسەڭىز، مەن حالىقارالىق ۇيىمدارعا جۇگىنەمىن”، دەپ قارسى شىقتى. حرۋششەۆ شەگىندى، جەرىمىز وزىمىزدە قالدى. قازىر دە ءدال سونداي تۇلعالار كەرەك. حالىق قولداۋعا دايىن. حالىقتىڭ شىندىقتىڭ ايتىلۋىن كۇتىپ وتىر. بىراق وكىنىشكە قاراي، بۇگىنگى بيلىك ءۇنسىز قالىپ وتىر. — ايتقانداي، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. وسى كوميسسيا جۇمىسى ءۇشىن قيىندىقتار بار ما؟  – قازىر، قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىنان كەيىن، ونداي ەشقانداي كەدەرگى جوق. بۇرىنعى كگب-ءنىڭ جاسىرىن ارحيۆتەرى، ارنايى قۇجاتتار — ءبارى اشىلدى. سولاردىڭ نەگىزىندە توم-توم كىتاپتار دايىندالىپ جاتىر. الدا بۇل دەرەكتەر كوپشىلىك قاۋىمنىڭ قولىنا تيەدى. سوندىقتان بۇل باعىتتا ۋايىمداۋدىڭ قاجەتى جوق. تابىلعان دەرەكتەر، ادامداردىڭ ەسىمدەرى، بارلىعى دا دالەلدەرمەن نەگىزدەلىپ، كىتاپ تۇرىندە جاريالانادى. قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن جىل سايىن ەسكە الامىز. بىراق ءالى كۇنگە دەيىن اقتالماعاندارى بار. مىسالى، 1929–1932 جىلدارى كوتەرىلىسكە شىققانداردىڭ ءبارى «بانديت» دەپ تانىلىپ، اقتالمادى. اشارشىلىق پەن كوتەرىلىستەرگە قاتىسقان، قىرىلعان مىڭداعان ادامنىڭ قۇجاتتارى جوق، ەسىمدەرى ۇمىتىلعان. دەگەنمەن، ىزدەسە تابىلادى. ماعان دا ادامدار حابارلاسىپ، “سول جىلدارى جوعالىپ كەتكەن اتامىزدىڭ اتى-ءجونىن تاۋىپ بەرىڭىزشى، دەپ سۇرايدى. بىراق بىزدە تۇراقتى كەڭسە، قارجىلاي قولداۋ جوق. سوعان قاراماستان، قولدان كەلگەنشە زەرتتەپ، جۇمىس ىستەپ ءجۇرمىز. — بيىل ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋعا ارنالعان شەرۋلەر ۇيىمداستىرۋعا ەلىمىزدىڭ كەيبىر قالالارىندا رۇقسات بەرىلمەدى. ءسىز بۇعان نە دەيسىز؟ شىنىمدى ايتسام، ونداي توسقاۋىل جايلى ءوزىم ەستىگەن جوقپىن. بىراق مەنىڭ ۇستانىمىم — ەشقانداي توسقاۋىل بولماۋى كەرەك. بۇل — ءبىزدىڭ تاريحىمىز. بۇل — ءبىزدىڭ ۇلتتىق قاسىرەتىمىز. وسىنداي اۋىر تاريح ارقىلى ءبىز ۇرپاقتى تاربيەلەۋىمىز كەرەك. ۇرپاق ءوز بابالارىنىڭ قانداي زۇلماتتاردان وتكەنىن، قانداي قورلىق پەن قيانات كورگەنىن ءبىلۋى ءتيىس. سوندا عانا ونىڭ بويىندا ەلگە، جەرگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك، ناعىز پاتريوتتىق سەزىم ويانادى. پاتريوتيزم — ەڭ الدىمەن، ءوز حالقىڭنىڭ تاريحىن بىلۋدەن باستالادى. مەن ءوزىم الماتىداعى جوعارى وقۋ ورىندارىن ارالاپ، كەزدەسۋلەر وتكىزىپ ءجۇرمىن. تاريح فاكۋلتەتىنەن باسقا، كوپتەگەن ستۋدەنتتەردىڭ بۇل زۇلماتتار تۋرالى مۇلدە حابارى جوق. قازاقتىڭ باسىنان مۇنداي ناۋبەت وتكەنىن ەستىگەندە تاڭعالىپ، العاش ەستىگەندەي بولادى. سوندىقتان تاريحتى جاستاردىڭ كوزىمەن كورىپ، جۇرەگىمەن سەزىنۋىنە جاعداي جاساۋىمىز كەرەك. – ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ شارالارى جىل سايىن السىرەپ بارا جاتقان سەكىلدى… – ءيا، وكىنىشكە قاراي، ەسكە الۋ شارالارى بۇرىنعىداي قۋاتتى ەمەس. مىسالى، 1997 جىلى قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋعا جيىرما شاقتى اۆتوبۋسپەن باراتىنبىز. بۇگىندە بار بولعانى ەكى-اق اۆتوبۋس، ونىڭ وزىنە ءار جەردەن قوسىلا سالعان، ناقتى رەپرەسسيا قۇرباندارىنىڭ ۇرپاعى ەمەس ادامدار ءمىنىپ ءجۇر. قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعاندار ازايىپ بارا جاتىر. ال ءبىز، سولاردىڭ ۇرپاعى رەتىندە، قاۋىمداستىقتىڭ اتىنان ۇيىمداسساق، قايتادان ۇلكەن توپ بولىپ جينالار ەدىك. بىراق بىزگە ناقتى جۇمىس ىستەۋگە مۇمكىندىك بەرىلمەي وتىر.مەن ءوزىم وسى باعىتتا جاستاردى جۇمىلدىرىپ، تاريحپەن جۇمىس ىستەيتىن توپتى ۇيىمداستىرا الار ەدىم. جاستار اراسىندا تاريحقا شىنايى قىزىعۋشىلىق تانىتىپ جۇرگەندەر كوپ، بىراق بىزگە تەك مۇمكىندىك كەرەك. ءبىز ءتىپتى ەلورداداعى "اق جول" پارتياسىنان ءبىر بولمە سۇراپ حات جازدىق. ولار وزدەرىن "الاشتىڭ مۇراگەرىمىز" دەيدى، الايدا “مۇمكىندىگىمىز جوق" دەپ جاۋاپ بەردى. بۇكىل بيزنەسمەندەردىڭ باسىن قوسىپ وتىرعان پارتياعا ءبىر بولمەنى بەرۋ قيىن بولدى ما؟ بۇل – ناعىز بەتپەردە: سىرتتان الاششىل، ال ىشتەي بەيتاراپ. «ەلدىڭ رۋحى - ونىڭ تاريحىندا» — بيلىك بۇل ىسكە نەگە نەمقۇرايلى قارايدى دەپ ويلايسىز؟ — بىلتىر 31 مامىر — ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي قالالىق اكىمدىككە كەلدىم. بۇعان دەيىن بىرنەشە جىل قاتىسا الماعان ەدىم، ويتكەنى استاناعا قونىس اۋدارعانمىن. ىشكى ساياسات باسقارماسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىمەن سويلەستىم. ولار ماعان: ء“بىزدى سىناماي-اق قويىڭىزشى”، دەدى. مەن دە كەلىستىم، ۋادە بەردىم. بىراق ءسوزدى اكىم باستاسىن، مەن قورىتىندى ءسوز سويلەيىن دەپ ءوتىنىش ايتتىم. الايدا، اكىم كەلىپ، امانداسۋدىڭ ورنىنا تىك قاراماي وتە شىقتى. سول ساتتە مەن دە بارلىق شىندىقتى ايتىپ،  رەنىشپەن كەتىپ قالدىق. كەيىن ىشكى ساياسات باسقارماسىنا حابارلاسقانىمدا ولار: “اعا، بىلتىر ءسىزدىڭ سوزىڭىزدەن كەيىن اكىم ورىنباسارى ەكەۋمىز جۇمىستان شىعىپ قالۋعا قالدىق، بيىل كەلمەسەڭىز ەكەن” دەدى. مەن نە ىستەدىم؟ تەك شىندىقتى ايتتىم. ال ولار قايتا كەلگەنىمە، سويلەگەنىمە ۇيالعانداي كەيىپ بىلدىرەدى. بۇل نە ماسقارا؟ سوندا مەن — تاريح ءۇشىن شىرىلداعانىم ءۇشىن كىنالىمىن بە؟ جاسىم جەتپىستەن استى. بىراق حالىققا قيانات جاسالىپ جاتقانىن كورىپ تۇرىپ، ءۇنسىز قالا المايمىن. تاريحىمىزدى ءوزىمىز باعالاماساق، ونى ەشكىم دە ءبىز ءۇشىن ساقتاپ قالمايدى. مەن وسىنى ايتىپ، شىرىلداپ ءجۇرمىن. ەگەر بۇگىن ءبىز — بۇل جاعدايدى كورىپ، ءبىلىپ وتىرعاندار — ءۇنسىز قالساق، ەرتەڭ ءوسىپ كەلە جاتقان ۇرپاق ەشتەڭە بىلمەي وسەدى. سوندىقتان، ۇلتتىق تاريحتى مەكتەپ پەن ۋنيۆەرسيتەت باعدارلاماسىنا جۇيەلى تۇردە ەنگىزۋ، مۇراجايلار جۇمىسىن كۇشەيتۋ، تاريحتى زەرتتەيتىن كوميسسيالار جۇمىسىنا ەركىندىك بەرۋ، قاۋىمداستىقتارعا ناقتى قولداۋ كورسەتۋ كەرەك.  مۇنىڭ ءبارى مەملەكەتتىڭ ستراتەگيالىق مىندەتى بولۋعا ءتيىس. ويتكەنى، ەلدىڭ رۋحى — ونىڭ تاريحىندا. –  جاس ۇرپاققا تاريحتى، وسىناۋ زۇلمات كۇننىڭ قاسىرەتىن ۇعىندىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋگە بولادى؟ – بىرىنشىدەن، مۋزەيلەردىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋ كەرەك. مىسالى، قاراعاندى ماڭىنداعى دولينكادا رەپرەسسيا قۇرباندارىنا ارنالعان مۋزەي بار، شىمكەنتتە دە وسىنداي مۋزەي بار. وسىلاردى قولداپ، كەڭەيتىپ، ەلگە قولجەتىمدى ەتۋ قاجەت. الماتىداعى نكۆد–كگب ءۇيىن قايتارۋىمىز كەرەك. ەگەر بىزگە سول مۇمكىندىكتى بەرسە، مەن ءوزىم وتىرىپ، بۇكىل جۇمىستى ۇيىمداستىرار ەدىم. ويتكەنى ءبىز مەملەكەتكە قاجەت يدەولوگيالىق جۇمىستى اتقارىپ وتىرعان ەدىك. الايدا، وكىنىشكە قاراي، مەنى بيلىكتەگى ەشكىم جولاتپايدى. — ۇلتتىڭ جادىنى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تەك مۋزەي مەن ەسكەرتكىش جەتكىلىكتى مە؟ جاستارمەن جۇمىس ىستەۋدىڭ قانداي جاڭا فورمالارى كەرەك دەپ ويلايسىز؟ – بۇرىن ءبىزدىڭ ورتالىققا كوپتەگەن ستۋدەنت كەلىپ تۇراتىن. تاريحي دەرەكتەر جيناپ، عىلىمي جۇمىستار جازاتىن. مىنە، سول جۇمىس توقتاپ قالدى. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – تەك مۋزەي اشىپ قويۋ ەمەس، سول زۇلمات تۋرالى جينالعان دەرەكتەردى حالىققا جەتكىزۋ، ناسيحاتتاۋ. حالىقتىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن تەك مۋزەي از. بىزگە مەكتەپ باعدارلاماسىنا ارنايى ساباقتار ەنگىزۋ، جوو-لاردا دارىستەر باستالعاندا ءۇش مينۋتتىق تاريحي شولۋ جاساۋ كەرەك. سوندا عانا بۇل زۇلمات ۇرپاق جادىندا ساقتالادى. مەن بۇل جايىندا جازدىم دا، ايتتىم دا. بىراق قازىرگى تاڭدا 31 مامىردا عانا ەسكە الامىز، ونىڭ وزىندە كەيبىر ادامدار عانا، سالتاناتتى كونتسەرت وتكىزۋمەن شەكتەلەمىز. شىن مانىندەگى ۇعىنىس، سەزىم، سانادا جاڭعىرۋ جوق. حالىققا تاريحتى جەتكىزۋ ءۇشىن تەك ەسكەرتكىش ەمەس، جۇيەلى ناسيحات كەرەك. مەكتەپتەردە ارنايى ساباقتار ەنگىزىلۋى كەرەك. ۋنيۆەرسيتەتتەردە ۇستازدار ءدارىس الدىندا ءۇش-اق مينۋت بولسا دا، وسى ۇلت تراگەدياسىن ەسكە سالىپ وتىرسا – سونىڭ ءوزى ۇرپاقتىڭ ساناسىنا سىڭەدى. بىزگە – تاريحقا ادال، شىنشىل ۇرپاق كەرەك. سوندا عانا ءبىز تاۋەلسىزدىكتى تەك فورمالدى ەمەس، رۋحاني تۇردە دە يەلەنەمىز. ۇلت رەتىندە جاڭعىرامىز. «ۇلتقا جاسالعان قيانات بولماسا ەكەن دەدىم» – ەستۋىمشە، الماتىداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتىڭ اشىلۋىنا ءوزىڭىزدىڭ ۇلەسىڭىز بار ەكەن. سول ءمۇسىننىڭ تاريحىنا توقتالىپ وتسەك. – 1992 جىلى 31 مامىر كۇنى العاش رەت اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ شاراسى ءوتتى. سول كۇنى وسى جەردە ۇلكەن قارا تاس تۇر ەدى. سول تاستىڭ استىنا "1931–1933 جىلدارى اشارشىلىقتان قازا تاپقاندارعا ەسكەرتكىش قويىلادى" دەگەن ءسوز ايتىلدى. بىراق، بۇل ۋادە كوپ جىلدار بويى تەك ءسوز كۇيىندە قالىپ، ورىندالمادى. ءبىر كەزدەرى باۋىرجان بايبەك اكىم بولىپ تۇرعان تۇستا، 31 مامىر كۇنى شەرۋ كەزىندە مەن ءسوز سويلەدىم. سول كەزدە مەن وعان: “اينالايىن، مىنا قارا تاستىڭ تۇرعانىنا شيرەك عاسىر بولدى. اكىمدەر اۋىسىپ جاتىر، ءبارى ۋادە بەرەدى. بىراق بىردە-ءبىرى ورىنداماي كەتتى. بۇل — ۇلتقا جاسالعان قياناتتىڭ بەلگىسى بولىپ قالماسىن” دەدىم. سوندا باۋىرجان  “ۋادە بەرەمىن، كەلەسى جىلى ەسكەرتكىش ورناتىلادى”، دەدى. سول ءسوز سونىمەن قالعانداي بولعان ەدى. ارادا بىرنەشە اي وتكەندە، شامامەن ناۋرىز ايى بولۋ كەرەك، مەن الماتىدا جۇرگەنىمدە قالالىق اكىمدىكتەن حابارلاستى. «ءسىزدى اكىم ىزدەپ جاتىر» دەدى. ارتىنان اكىمنىڭ ورىنباسارى ارمان قىرىقباەۆ شاقىردى. بارسام، مەنى كوميسسياعا قاتىستىرۋ ءۇشىن شاقىرىپتى. 23 جوبا ۇسىنىلعان ەكەن. سونىڭ ىشىنەن ءبىرىن تاڭداۋىمىز كەرەك بولدى. سول جوبالاردىڭ ىشىندە ءبىر ەسكەرتكىش ماكەتى ماعان بىردەن قاتتى اسەر ەتتى. نە اسەر ەتتى دەيسىز بە؟ ەڭ ءبىرىنشى — كەلىنشەكتىڭ بەتىندەگى قاسىرەت. ونىڭ جانارىندا بۇكىل ۇلتتىڭ قايعىسى تۇردى. ول كوزقاراس مەنىڭ جۇرەگىمدى قارىپ ءوتتى. سوسىن — قازان. بوس قازان. مال تۇگەل قىرىلىپ، تەك تەرىسى مەن تۇياعى قالعان. قازان توڭكەرىلىپ جاتىر. وشاق سونگەن. بۇل — اشارشىلىقتىڭ ەڭ اۋىر سيمۆولى ەدى. قازان قايناماي قالعان ەلدە ءومىر دە توقتاعان. تاعى ءبىر نازارىمدى اۋدارعان نارسە — قابىرعاسى قابىسقان بالانىڭ سۇيەگىن كوتەرىپ وتىرعان انا بەينەسى. انا — تىرشىلىكتىڭ سيمۆولى، ال ول تىرشىلىكتىڭ وزەگى — بالا. ال بۇل جەردە انا ءولى بالاسىن قۇشىپ وتىر. بۇل كورىنىس ادام جانىن شوشىتادى، بىراق تاريح ءۇشىن — وتە ماڭىزدى. سودان مەن وسى جوبانى تاڭدادىم. كەيىن كوميسسيا دا تولىق قولداپ، ءدال سول جوبانى بەكىتتى. ەسكەرتكىش وسى تاڭداۋدان كەيىن ورناتىلدى. وسى ىسكە اتسالىسقانىما ريزامىن. – سۇحباتتاسقانىڭىزعا راحمەت!  

دانا نۇرمۇحانبەت

«ادىرنا»