Тұрарбек Құсайыновтың " Шырмауық " деп аталатын сараптамалық кітабындағы кейбір тың мәліметтерді толықтыратын ең алғашқы рет "Жас Алаш" газетінде жарияланған " Мен қалай рухани жаңғырдым" атты биографиялық кітапшаны оқырмандарымыздың сұрауы бойынша қайта жариялауды жөн көрдік.
Редакциядан
КІРІСПЕ
Ес білгелі мен мына дүниедегі өзімнің орнымды іздеп жүрмін. Оны өмір сүріп отырған ортама лайықтағым-ақ келеді. Жеке-дара болмыс иесі болғаныммен, қоғамнан тыс өмір сүре алмайтынымды білемін. Сондықтан осы дүниенің заңдылығын қоғам өміріне таратып отырған жаратылыс ақиқатын іздеуге көп күш жұмсадым.
Таптым ба, таппадым ба, оны да білмеймін: мен анықтаған категориялар кейде ақиқаттың сан қырына түгелімен сай келе бермейді. Мені үнемі қобалжытатын – сол. Қобалжудың соңында күдік ілесе жүретіні белгілі. Күдікті сейілтуге тырысып, басқа бір жақтан дәлел іздеп қиналасың. Кейде оны тапқандай боласың, кейде ысырап болған уақытпен өлшеніп, мәнсіз өтіп жатқан өміріңмен есеп айырысқандай күй кешесің.
Бірақ о бастан тарамдала ыдырып, тұтастығы бұзылған дүниені қайта қалпына келтіру түптің түбінде нәтиже бермейді. Мұның бәрі соқтықпалы соқпақпен кетіп бара жатқан адамның жан-дүниесін алай-дүлей етіп жатқан ішкі сезімнің сыртқа шыққан өкінішті баяны сияқты болып көрінеді.
Осындай философиялық ішкі толғаныс арқылы ғана мен өзімнің кім екенімді сездіре алмаспын. Сондықтан өмірімнің бір кезеңі жөнінде есеп беруді жөн көрдім.
Осы кітапшаға жазып отырған өмірбаяныма балалық шағымды қыстырған жоқпын. Еміс-еміс есте қалған елес сияқты әлдебір оқиғаларға саналық тұрғыда кесімді шешім айту мүмкін емес.
Сірә, менің өмірбаяным осы кітаптың соңғы парағымен аяқталмайды. Бұдан кейінгі тағдырымды анықтайтын оқиғалардың қалай өрістейтінін де болжап болмайды.
Өмірімнің осы кезеңін баяндайтын кітап жазуға итермелеген бір ғана нәрсе бар. Мен ақиқат жөнінде әлдебір тоқтамға келген сияқтымын. Соған қалай жеткенімді, асығып-аптыққанымды, жол таппай талай адасқанымды, күдік пен күмәннің шырмауына түсіп, жанымның қиналғанын түгел айтуды жөн санадым.
Мұның бәрі – менің тағдырым, менің өмірлік тәжірибем. Сонымен бөліскім келді.
МОЛДА БАЛА
Каспий маңында туып-өскен мен мектепті жақсы нәтижемен бітірген соң, Атыраудағы агротехникалық колледждің кеме механигі бөліміне оқуға түстім. Бұл менің таңдауым ба, әлде әке-шешемнің таңдауы ма, оның анығын айта алмаймын. Білетінім, жақсы маман болу үшін мұнда да жанымды салып оқыдым, іздендім.
Колледждің соңғы курсында жүріп Құдай туралы ойлана бастадым, пайғамбарлар тарихы жөнінде жазылған кітаптарға қызығушылығым оянды.
Мына дүниені жаратушы Құдайдың «Өзі де рас, сөзі де рас». Бұл ақиқат жөнінде күмән туған емес. Бірақ сол ақиқатты күнделікті өміріміздің моральдық, этикалық ұстынына лайықтау, ақиқаттан тарамдалатын заңдылыққа мойынсұну қалай жүзеге асатыны түсініксіз болып қала бермек. Әрине, бұл мәңгі сұрақтың жауабын іздеген діни-философиялық теориялардың талайы тұжырымдалған. Онда бәрі орын-орнына нақты қойылған болып көрінгенмен, тәжірибеде селкеуі кетіп, үйлесім таппай жатады.
Кеме механигі мамандығына оқып жүргенде осы ой маған маза бермей, Атыраудағы Құспан молда мешіті жанынан ашылған медресеге апарды. Мұнда Құран ілімі, шариғат мәселесімен қатар араб тілін оқытатын алты айлық курстан өттім.
Өзімнің техникалық мамандықтан гөрі гуманитарлық ілімге жақын екенімді осында білдім. Курстық білімді жетік игеріп, медресені үздік бітіріп, бірден Құспан молда мешітінің кезекші имамы қызметіне алындым.
Мен имам қызметін жұртты дінге шақыру ғана деп түсінетінмін. Сөйтсем, бұл істің күйбең тіршілікке қатысты ұңғыл-шұңғылы көп екен. Әсіресе, өлім-жітімге қатысты жоралғыны атқарудың жөн-жосығын қадағалау, марқұмды жуып-шайып ақтық сапарға шығарып салу, одан кейінгі әруаққа арнап ас беру кезінде құран түсіру, құран бағыштау кәдесі түгелімен молдаға жүктеледі. Мұнда да бірізділік, қалыптасқан ортақ қағида жоқ. «Бұл кәде бұрын былай жасалатын, бұл қайдан шыққан шариғат?» деген сұрақтар туындап, бірі екіншісін терістеп жатқан жұрт. Мұндай талқылау дін мәселесіне қатысты жиындарда айтылса бір жөн, етжақын туысының қаза болғанына қайғырып отырған отбасының шаңырағындағы дау-дамай кезінде өзіңді ыңғайсыз сезініп кетесің. Қай тұстан қандай сынау-мінеу айтылады деген алаңдаумен міндетіңе алған шаруаны аяқтап шығасың. Әрине, бұл істің өтеуі бар, әруақтарға арнап оқыған дұғаң үшін марқұмның туыстары ақша ұстатады, көйлек-көншек, костюм-шапан береді. Мұнда да бірізділік, тәртіп жоқ. Бақуат отбасылар «марқұмның әруағы риза болсын» деп дүниесін аямайды, ақшаны молынан береді. Кедейлер молданы құда-жегжат, той-томалақтан ауысқан мата-сатамен қайырады. Құдайдың жолына түсіп, басқаларға исламды уағыздаушымын деп жүрген кез келген молданың көңілі мұндай кезде жабырқап қалады. Дәл осындай жағдайға тап болмас үшін не істеу керек? Қарап отырсам, мешіт молдалары нәпақа табудың қыр-сырын меңгеріп алыпты. Айталық, «садақада құран оқып бер» деп және басқа да діни жоралғыны атқаруды сұранып мешітке адам келеді. Имам алдымен әлгі адамның үсті-басына, киіміне, мініп келген көлігіне қарайды. Егер әлгі адам қымбат машина мініп жүрсе, имам сол мезетте қутыңдап сонымен ілесе кетеді. Ал бөлшектері шашылып қалуға шақ тұрған жаман машинасы бар «клиент» келсе, мешіттің бас имамы бұл шаруаны тәжірибесіз молдаға жүктей салады.
Имамдар ортасындағы осы бір келеңсіз жайтқа менің қатысым болған жоқ деп айта алмаймын. Атыраудағы Құспан молда мешітінде кезекші имам қызметін аз уақыт атқарған кезде «клиент» таңдаудың әдіс-айласын тез меңгеріп алған мен де талай рет осылай жасадым. Көңілімнің қалауы соқ-паған «клиент» келсе, оған басқа молданы қосып жіберуге тырысатынмын. Осылайша өзімнің кезекші имамдық қыз-метімді пайдаланып жүрдім. Бірақ молдалардың осы бір қулығы мен сұмдығы араласып жатқан ісінен жеріне бастадым. Сірә, бұған екі нәрсе себепші болса керек. Біріншіден, мен тумысымнан байлыққа қызықпаған сияқтымын. Табысы мол кеме механигі мамандығын тастап, ақиқатты іздемек болып молдалықты қалауым осымен байланысты-ау деп ойлаймын. Сондықтан молда бола жүріп те табыс табудың соңына түсіп кету мені жалықтыра бастады. Екіншіден, 2000-шы жылдардың басында «тәкпіршілер» деп аталатын радикал ағым Қазақстанның батысында кең етек жая бастағаны белгілі. Олар Қазақстан мұсылмандары діни басқармасына (ҚМДБ) қарасты мешіт имамдарының әрбір әрекетін терістеп, оларды кәпірге шығарып, тозақтық қылып тастады. Той-томалақ, садақа және басқа да жұрт жиналатын орындарда мешіт имамдарының пендешілік ісін сынап, тіпті кейде келекелі күлкіге айналдырып жіберетін.
Ислам тарихында келтірілген мәліметтерде тәкпіршілердің түп төркіні төртінші халиф Әлидің әскерінен бөлініп шығып, сол кездегі мұсылман мемлекетіне қарсы шыққан бүлікшілерге барып тірелетіні айтылады. Ол кезде бұл бүлікшілерді харижиттер деп атаған. Алдымен олар Осман халифті кәпірге шығарып, оның өліміне себепші болды. Кейін хазіреті Әлидің өзіне қарсы шығып, оның түбіне жетті. Қазіргі заманғы тәкпіршілер (оларды неохарижиттер деп те атайды) де кез келген мұсылманды «Құдайға серік қосты» деп айыптап, оны кәпір қатарына қосып тастайды. Ал тәкпіршілердің радикал идеологиясына Ханафи діни мектебінің қағидаттарын ұстанатын мешіт молдалары шыдас бере алмайтын. Көбіне олар тәкпіршілермен болған пікірталаста жеңіліс тауып, жер болып қалып жүрді. Осындай қиын кезеңде мен тәкпіршілерге қарсы идеологиялық күрестің жаңа айла-тәсілін іздестіре бастадым. Бұл ізденіс мені «Таблиғи жамағатқа» алып келді.
«ИСМАИЛ ДАҒИ»
«Таблиғи жамағат» сөзі араб тілінен аударғанда «дінге шақырушы, дін тарату жамағаты» деген түсінікті береді. Бұл діни-идеологиялық ағымды 1926 жылы үндістандық Мұхаммед Ілияс Кандеһләуи құрған. Кейбір мәліметтерде ол сопылық тариқаттың (бағыт, жол) өкілі екені, матуриди сенімінде болғаны айтылады. «Таблиғи жамағаттың» халықты «дінге тарту» әдістемесі бойынша, әрбір таблиғшы елді мекендерге барып, үй-үйді аралап уағыз айтып жүруі тиіс. Мұны «дағуат» деп атайды, сәйкесінше, «Таблиғи жамағатты» «дағуатшылар» деп атайтыны сондықтан. Оның нақты мерзімдері – 3 күн, 7 күн, 40 күн, 4 ай бойы жұртты дінге шақыру көзделген. Мешітте отырып алып діни рәсімді атқарумен айналысатын молдалықтан гөрі қалың бұқарамен қоян-қолтық араласып, ақиқат жөнінде пікір таластыру маған қатты ұнады және «Таблиғи жамағаттың» әдісін Атырауда күш алып бара жатқан тәкпіршілерге қарсы қолдануды жөн санап, таблиғшылардың отаны Үндістанға сапар шектім. Мұнда мен Нью-Делидегі таблиғшылардың әлемдегі ең басты ұйымы «Низамуддин» орталығында болдым. Діни ағымның қазіргі көсемі, Ілияс Кандеһләуидің немересі Маулана Саад осында отырады. Оны бәрі құрметтейді, кейбір таблиғшылар қолын сүйіп, оған қатты сиынады.
«Низамуддин» орталығы мені шетел азаматы ретінде күшті құрметтеді. Сондағы марказға (кампус) орналастырып, төрт мезгіл тамақ берді. Үндістан таблиғшылары тілі бұралып, менің Тұрарбек есімімді айта алмайтын. Сондықтан олар маған мұсылманша Исмаил деген жаңа есім жапсырды.
Мұсылман қауымында Құранды жатқа соғатын адамдарды «қари» деп атайды. Ал «Таблиғи жамағат» ішінде 4 айлық дағуатшылық мектептен сүрінбей өткен мұсылманға «дағи» атағы беріледі. «Низамуддин» орталығында бұл атақты мен он күнге жетпей алдым. Қауым мүшелері мені «Исмаил дағи», кейде «Исмаил шейх» деп атайтын.
Көп ұзамай жергілікті таблиғшылармен бірге ел аралап, дағуат (дінге шақыру уағызын) айта бастадық. Орталықтан шетке шығып әр кез сапарлап жүріп, Үндістанның оннан астам штатын араладым. Жергілікті дағуатшылар мені діни уағыздың әсерін күшейту үшін пайдаланып жүрді. Олар маған: «Исмаил дағи, мына халық басқа тілді түсінбейді, арабша немесе қазақша-орысша араластырып дін жөнінде сөйлей бер, біз сенің аудармашың сияқты сөзіңді өзімізше тәпсірлеп отырамыз» деді. Мен солай жасадым. Ал менің сөзімді «аударып» жатқан серіктерім жиналған жұртқа хинди тілінде: «Міне, көрдіңдер ме, ғасырлар бойы коммунизм мен атеизмнің шырмауында болған Совет Одағының азаматы қайтадан үлгілі мұсылман болды, исламды бүге-шігесіне дейін үйреніп алды, ал сендер наным-сенім еркіндігі бар Үндістанда өмірге келсеңдер де, әлі күнге шейін ақиқатты таба алмай адасып жүрсіңдер» деген сыңайда әңгіме айтушы еді. Дағуатты сілекейі ағып ұйып тыңдап отырған жұрт Совет Одағының әлдеқашан тарап кеткенінің, менің тәуелсіз Қазақстаннан келгенімнің байыбына барып жатпайтын. Халықты дінге тарту үшін дағуатшы серіктерім мен жөнінде неше түрлі қияли оқиғалар ойлап тапты. Алғашқыда асыл дінімізді тарату үшін мұндай іс-әрекет те керек деп ойлайтынмын. Кейін таблиғшылардың өтірігі мен екіжүзділігінен іштей жеріне бастадым.
Мен тұратын марказдан әудем жерде есігін екі күзетші қарауылдаған бір ғимарат тұрды. Аңдап қарасам, бұл Чишти сопылық бауырластығының ұстазы Низамуддин әулиенің (1242–1325) кесенесі екен. Қызығушылығым қозып кесенеге кірмек болып едім, күзетшілер тосқауылдап болмады. Біраз ақша ұсынып едім, күзетшінің бірі аузын алақанымен жауып, «үндеме» деген ым жасап, ішке жібере салды. Кіріп барсам, маған түсініксіз әлдебір діни жоралғы болып жатыр екен. Мұрныңды қытықтап, басыңды айналдыратын шөптерді табақшаға салып түтіндетіп қойыпты. Кесене ортасына қойылған әулиенің таспен қапталған табытын әйел мен еркегі араласқан бір топ айналып билеп жүр, ара-тұра табытты құшақтап жылай ма, шыңғыра ма, әйтеуір аласұрып жүрген жұрт. Мәрмәр еден үстінде ағыл-тегіл жылаған бірнеше адам ары-бері домалап жатыр, кейбірінің киімінің ілгешектері шешіліп, жартылай жалаңаш қалған. Емшектерін салпылдатып секіріп билеген әйелдер білезік-сақина, сыр- ға-шолпыларын шешіп, табыттың үстіне лақтырды. Табыттың айналасында ақша шашылып жатыр. Түтіндеген шөптен иіс тиіп, айқай-шуы көп жын-ойнақтан басым ауырып, мең-зең болып далаға шықтым.
Үндістанда болған осы оқиға «Таблиғи жамағат» жөніндегі көзқарасыма қатты әсер етті. Ислам дінінде рухани тазалықпен қатар гигиенаға да аса көп көңіл бөлінген. Ал таблиғшылар тазалық сақтамайды, кір-қожалақ болып жүре береді. Бір-бірінің киімін ауыстырып киіп кете береді, тіпті рұқсат та сұрамайды. Олардың түсінігінше, бұл бауырмашылық саналады, киім де, дүние де, тіпті тіс щеткасына дейін мұсылман қауымының ортақ мүлкі. «Мұсылмандар өзара дос, жолдас және бауыр» деген түсінік таблиғшылар үшін ерекше мәнге ие. Бір-біріне массаж жасау, іш киімін, аяғын жуып беру бауырмашылықтың жоғары деңгейіне көтерілу ретінде саналады. Мұндай қызметтен тартыншақтанған адамның мұсылман екеніне күмәнмен қарайтын мінез бар.
Таблиғшылар Құран мен хадистерде нақты айтылған принциптерді сақтауға құлықсыз, ілім ізденуде санаулы әдебиетпен шектеледі. Өмірде болып-болмаған қияли әңгімелер мен рас-өтірігі белгісіз қиссаларды анық-қанық ақиқатқа ұқсатып айтып жүре береді. Осының бәрі менің ішкі қарсылығымды күшейтіп жүрген. Низамуддин әулиенің кесенесіне кіріп шыққан соң, келесі машурада (діни қауымның кеңесі) мен ішкі қыжылымды ақтарып салдым.
«Мұсылманның басты қағидасы – «Құдайдан басқа құдай жоқ». Осы ақиқатқа халықты үндеген орталықтан әудем жердегі Низамуддин әулиенің кесенесінде Құдайға серік қосып, сүйегі әлдеқашан шіріп кеткен мүрдеге есіл-дерті кетіп табынып, ақылынан алжасқандай зікір салып жатыр. Бұл құдіретті Алланы еске алатын зікір емес, жын-ойнақ қой. Біз мына рухани тазалықтан һәм гигиенадан ада ісімізбен кімге үлгі боламыз» деген тезисті Құран аяттарымен және хадистермен жүйелеп, машура талқысына тастадым. Араб тілінде ашынып отырып айтылған менің сынымды машура мүшелерінің түгелге жуығы түсінгендей болған. Жақтыр- маған кейіп танытқанмен, ешкім менімен пікір жарыстыр- ған жоқ, төрде отырған екі шейх өз тілінде күңкілдесті де, жиынды жауып тастады.
«Низамуддин» орталығы мұның алдында менің тәжірибемді одан әрі ұштау үшін «Таблиғи жамағаттың» Бангладештегі ұйымына жіберуді жоспарлап қойған еді. Машурада айтқан сөзімнен кейін жоспар өзгерді, мені Орталық Азия халқын дінге шақыру үшін Бішкектегі орталыққа бағыттады. Нью-Делиден берілген тапсырма бойынша, мұнда да кемі 40 күн дағуат жасауым керек. Бішкектегі таблиғшылардың орталығында екі-үш күн болып, өзара үйреніскен соң, дағуатшы тәшкил (діни насихат жасайтын еріктілер тобын) жасақтап алып, Қырғызстанның Ош және Қарабалта өңіріндегі ауылдарды кезіп кеттік. Ақ матадан тігілген дамбал-көйлекке ұқсайтын киіміміз желбіреп, азық-түлік салынған дорбамызды арқалап, арып-ашқан түрімізді көрген жұрт Ауғанстаннан келген босқындар екен деп қалатын. Біз, дағуатшылар, өзімізді «Ұлы Жаратушының заңын түсінбей, ақиқатты таба алмай адасып, рухын жоғалтып, көкірегін қараңғылық басып, жүрегі қарайып кеселге ұшыраған адамдарға алғашқы ем-дом жасайтын «жедел жәрдем машинасымыз» деп айтушы едік.
Дінге шақырудың «жедел жәрдемі» қызметін атқар-ған кезде бәрінен баз кешесің. Қамқор болуды міндетіңе алған соң, бала-шағаңды, қарт ата-анаңды бір Құдайға тапсырасың. Өйткені сен халықты Құдайдың дініне шақырып жүрсің. Діни миссия кезінде өзіңнің де, сенің артыңда қалған бала-шағаң мен қарт ата-анаңның да ризығын Құдай міндетіне алады-мыс. Дағуатшылар дәстүрлі қоғам құндылықтарын тәрк етіп, отбасы алдындағы жауапкершіліктен Құдайды тасалап құтылып кетуге бейіл.
Осының бәрі мені шаршатты. Таблиғшылардың жасап жүрген істерінен түңіліп, Қырғызстанды артқа тастадым да, Атырауға оралдым.
Осы тұста кейбір елдерде «Таблиғи жамағатты» экстремистік деп, ұйымның қызметі мен дағуа насихатына тыйым салынуы жөнінде пікір білдіргім келеді. Мысалы, Қазақстанда «Таблиғи жамағатқа» қатысты дәл осындай шешімді 2013 жылғы 26 ақпан күні Астана қаласының Сарыарқа аудандық соты шығарған. Шындығында, «Таблиғи жамағат» кейбір ислами ағымдар сияқты радикал емес, мемлекеттік төңкеріс жасап, билікті күшпен басып алуға, елде шариғат заңдарын орнатуға ашық үндемейді. Діни идеологиясын сопылық дүниетанымға негіздеген бұл ұйым мистикаға бейім, саясатпен байланыстырмай, халықты дінге бейбіт түрде шақырады. Бірақ ұйым мүшелерінің бағдарламада көрсетілген талаптарға сай үй-үйді аралап, тым белсенді әрекет етуі мемлекеттік билікті шошытып жіберді. Таблиғшылар алыс ауылдағы әрбір адамға арнап дағуат айтып, оның намазға жығылып, мешітке баруына себепші болады. Ал мешіттерде отырған сәләфилік көзқарастағы молдалар таблиғшының сеп болуымен алдына келген әлгі адамның миын одан бетер улап, уаһаби қылып жібереді. Яғни сәләфилер өз мақсатына таблиғшыларды ұтымды пайдаланып жүр. Қарап отырсақ, тілін кәлимаға келтіріп қана өз бетімен жүрген пассив мұсылманның аяқ астынан радикалданып кетуінде таблиғшылардың рөлі айтарлықтай. «Таблиғи жамағаттың» экстремистік деп танылуының, оның насихатына тыйым салынуының негізгі себебі осы сияқты.
Басқа тоталитарлық діни секталар сияқты «Таблиғи жамағатты» да момақан идеологиялық ұйым деп айту қате. Қатаң принциппен вертикаль құрылымдалған кез келген секта түпкі мақсатында мемлекеттік билікке ұмтылады. Тарихқа көз салсақ, билікті басып алған діни ұйымдардың бәрі сұхбат (адамдарды ұйымға тарту) – жамағат (дінді жамылған саяси мақсатты топты жұмылдыру) – шухрат (қоғамның басым бөлігіне ықпал жасау) – опат (билікті басып алып, келіспейтіндерді басып-жаншу) тактикасын қолданған. «Таблиғи жамағат» та осы жолмен кетіп бара жатқанына күмәнданудың қажеті жоқ.
Жалғасы бар...
Автордың пікірі редакцияның көзқарасын білдірмейді
