قۇرمەتتى دوستار!
وتكەننەن ساباق الىپ، وركەنيەت جولىنان تايماي، العا قاراي دامۋ - ءبىزدىڭ پارىزىمىز. وسى جولدا قوعامدى جەڭىسكە جەتەلەيتىن ءبىر عانا تۋرا جول بار - ول ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىندە جاساقتالعان يدەولوگيا.
نازارىڭىزعا 2021 جىلدىڭ 20-قاڭتارىندا "ەگەمەن قازاقستان" گازەتىندە جارىق كورگەن ماقالامدى ۇسىنامىن.
"تسيفرلىق كەلەشەك جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتار"
تاريحي تاعىلىمى مەن تەكتىلىك توركىنى تەرەڭدەردەن ءتىن تارتاتىن قابىرعالى قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار قويناۋىنان ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ جەتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن زاماناۋي ءبىلىم جۇيەسىنىڭ بارلىق دەڭگەيىنە ەنگىزۋدىڭ ءمان-ماڭىزى تۋرالى مەن بۇرىن دا جازعانمىن («انا ءتىلى» گازەتى 30.09.2020). بۇل رەتتە ادامزات اقىل-ويىنىڭ داۋىرلەگەن بۇگىنگى وركەنيەت ورەسىندە تسيفرلىق تەحنولوگيالاردى ءتيىمدى پايدالانا ءبىلۋدىڭ ايرىقشا ماڭىزىن ەسكەرگەن ءجون.
بۇگىنگى تاڭدا قر ۇكىمەتىنىڭ تسيفرلىق كەڭىستىكتى دامىتۋ باعدارلاماسىنىڭ ءوز ماقسات-مىندەتتەرى بار، ونىڭ تۇپكى نەگىزى - حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيىن كوتەرۋ، مەملەكەتتىك قىزمەتتەرگە قولجەتىمدىلىگىن ارتتىرۋ. ارينە، زاماناۋي تسيفرلىق تەحنولوگيالاردىڭ وزىق ۇلگىلەرىنىڭ (IT-باعدارلامالار، IT-قۇرالدار جانە ت.س.س.) وركەنيەتتى ەلدەردەن ءبىزدىڭ قوعامدىق ومىرىمىزگە كىرىگۋىنىڭ جىلدامدىعى كوز ىلەستىرمەيدى: كەشە عانا تانىستىرىلىمى وتكەن تۋىندىلار - بۇگىن قوعام كولدانىسىندا. ال ولاردىڭ بۇكىل الەۋەتىن نەمەسە زالال-زاردابىن زەردەلەۋگە ۋاقىت تا، مۇمكىندىك تە جوق.
تسيفرلانۋ داۋىرىندە قوعامدا تۋىندايتىن ارازدىقتان، وشپەندىلىك پەن جالعان اقپاراتتان ساقتانا ءبىلۋ وتە ماڭىزدى، ال الەۋمەتتىك جەلىلەر بۇگىندە سانقيلى ۇگىت-ناسيحاتتىڭ تايتالاس الاڭىنا اينالعانىن كورىپ وتىرمىز. مىسالى، قازىر ەۋروپا ەلدەرى الەۋمەتتىك جەلىلەردەگى اقيقاتتان الشاق جاتقان، ءتۇرلى ساياسي مۇددەلەردى كوزدەگەن جالعان اقپاراتتارعا قارسى تۇرۋدىڭ سىندارلى ستراتەگياسىن جاساقتاۋدا.
ءبىز تالپىنىس جاساپ وتىرعان عالامدىق تسيفرلىق كەلەشەكتە باسقا مەملەكەتتىڭ بايلىعىنا (تابيعي جانە ادامي) دەگەن قىزىعۋشىلىق، ياگني كوز سۇعىن قاداۋ ەش باسەڭدەمەيدى، كەرىسىنشە كۇشەيە تۇسەدى. ەندەشە، ەركىندىگى مەن ەگەمەندىگىن ەنشىلەگەنىنە بيىل بار بولعانى وتىز جىل عانا تولعالى وتىرعان دامۋشى جاس مەملەكەتىمىز ءاردايىم وزگەلەردىڭ ەكونوميكالىق، ساياسي نەمەسە ءدىني قىزىعۋشىلىقتارىنىڭ نىسانىندا بولاتىنى ايدان انىق. عالامدىق اقپارات ايدىنىنداعى "شابۋىلداردان", ءوز قۇندىلىقتارىڭدى جوعالتىپ الۋ قاۋپى كۇشەيە تۇسەدى. سوندىقتان لوكالدى، ءار سالادا قورعانۋ بەكەتتەرىن قۇرعاننان گورى، ءبىرتۇتاس ۇلتتىق قورعانۋ ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ول ستراتەگيا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا نەگىزدەلۋى ءتيىس.
ءوزىنىڭ ءتىلى، تاريحى، مادەنيەتى مەن ادەبيەتى، سالت-ءداستۇرى مەن ۇلتتىق بولمىسىن قىزعىشتاي قورعاپ، ۇرپاعىن بيىك رۋحتا تاربيەلەمەيتىن ەل وزگەنىڭ قۇندىلىقتارىنا باعىنىشتى بولادى. بۇل قاعيدا تسيفرلىق دامۋ مەن تسيفرلىك كۇرەس داۋىرىندە وزەكتى بولا تۇسەدى، سوندىقتان ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى كىرشىكسىز ساقتاۋ جولىندا ۇلت پەن ۇرپاق ساناسىن تاربيەلەۋ عانا كەلەشەكتە ۇلتتى قورعايتىن قالقان بولىپ قالا بەرمەك.
جاھاندانۋدىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – ەڭبەك ميگرانتتارىنىڭ مەملەكەتتەر اراسىندا ەمىن-ەركىن قوزعالۋىندا، ولاردىڭ ەكونوميكالىق دامۋعا تىكەلەي وڭ اسەرىن ەكونوميست-عالىمدار وتكەن عاسىردا-اق دالەلدەپ قويعان. جىلدان-جىلعا بۇل پروتسەسس كۇشەيەتىن بولادى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە جۇمىسشى/قىزمەتشى ماماندارىنا دەگەن تاپشىلىق ايقىن سەزىلۋدە. ال سول قونىس اۋدارۋشىلار وزدەرىمەن بىرگە وزگە جۇرتتىڭ، ورتانىڭ ادەت-عۇرپى مەن سالت-ءداستۇرىن الا كەلەدى ەمەس پە؟! سايىپ كەلگەندە، ولاردىڭ ەلدەگى قالىپتاسقان ۇستانىمدار مەن قوعامدىق ومىرگە تەزىرەك اسسيميلياتسيالانۋى (ەنۋى، كىرىگۋى) ورىندى بولار ەدى. ويتپەگەندە، مەملەكەت قۇراۋشى تيتۋلدىق (جەتەكشى) ۇلتتىڭ سالتى مەن داستۇرلەرىنە «وزىندىك وزگەشە كوزقاراسى» بار ەكىنشى جاقتىڭ قالىپتاسۋى (وتباسى قۇندىلىقتارى وزگەشە، ءبىرجىنىستى نەكەلەردى قولداۋشىلار جانە ت.س.س.) قوعامدا «دۇنيەتانىمدىق داعدارىس» اكەلۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي ۇدەرىس قازىر ەۋروپا ەلدەرىندە (مىسالى، فرانتسيادا) ءجۇرىپ تە جاتىر.
قر پرەزيدەنتى ق.ك.توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» اتتى ماقالاسىندا «ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك، ەكولوگيالىق، بيولوگيالىق جانە باسقا دا قاتەرلەرگە قوسا، جەر جۇزىنە جاعىمسىز يدەولوگيالىق ۆيرۋستار دا جايىلىپ كەلەدى. جاھاندانۋ كەزىندە ەل جات جۇرتتىڭ ىقپالىنا بەيسانالى تۇردە ىلەسىپ كەتكەنىن اڭعارمايدى. باسقاشا ايتقاندا، ماجبۇرلىكتەن ەمەس، ساناسىنىڭ ۋلانۋى ارقىلى ءوز ەركىمەن تورعا تۇسەدى. سوندىقتان، جاڭا زاماننىڭ جاقسى-جامانىن ەكشەپ، ارتىقشىلىقتارىن بويعا سىڭىرۋمەن قاتار، تامىرىمىزدى بەرىك ساقتاۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق بولمىسىمىزدان، ءتول مادەنيەتىمىز بەن سالت-داستۇرىمىزدەن اجىراپ قالماۋ – بارلىق وركەنيەتتەر ميداي ارالاسقان الاساپىراندا جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ بىردەن ءبىر كەپىلى»، - دەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ەلدىگىمىزدىڭ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بىردەن-ءبىر تۇعىرى، ۇرپاقتان ۇرپاققا قالاتىن ەڭ اسىل اماناتىمىز دەگەن ورەلى ويدى ورتاعا سالادى.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋگە كەلسەك، ءار ايماق جادىندا قالعانىن جاڭعىرتىپ، اتاقتى تۇلعالارىن وزىنشە اسپەتتەپ ءجۇر. ال ۇلى ابايدىڭ تۋىندىلارىنا قوسىمشا ءماشحۇر ءجۇسىپتىڭ، بەكەت اتانىڭ، شاكارىمنىڭ، قوجابەرگەن جىراۋدىڭ، قاشاعاننىڭ جانە ت.ب. ۇلى دالا دانالارىنىڭ ۇلاعاتتارى مەن مۇرالارى دا بارشا قازاققا ورتاق دۇنيەلەر ەكەنىن، ولاردى وڭىرلىك سيپاتتان ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرسەك ۇتاتىنىمىزدىڭ كوپ بولاتىنىن ەسكەرمەي ءجۇرمىز.
ەندەشە قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالاردان مۇرا بولىپ قالعان شىنايى، گۋمانيستىك يدەيالارعا تولى فيلوسوفياسى، بىرلىك پەن ىنتىماقتى مەڭزەگەن، ادالدىقتى تۋ ەتكەن سالتى مەن داستۇرلەرىن، بۇگىنگى كۇننىڭ «جاھاندىق قابىقتارىنان» تازارتىپ، تازا كۇيىندە، ياعني قازاقتىڭ شىنايى مەنتاليتەتىنە ساي جەرلەرىن، ەشبىر ەتنوستىڭ مۇددەسىن كەمسىتپەي ۇگىتتەۋدى، ءتۇسىندىرۋدى كۇشەيتۋىمىز كەرەك دەگەن وي كەلەدى (قازاق حالقى دەگەن كىم؟ ول تاريحي قالاي قالىپتاستى؟ مىنەزى مەن ومىرلىك فيلوسوفياسى قانداي؟ سالت-داستۇرلەرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى قانداي؟ جانە ت.ب.).
سونىمەن، قازاقستاندىق قوعام ازاماتىنىڭ قۇندىلىقتارمەن سۋسىنداعان كەلبەتى قانداي؟
قازاق حالقى – التاي مەن مانعىستاۋعا، الاتاۋ مەن قىزىلجارعا دەيىنگى كەڭ-بايتاق دالاداعى ءبىرتۇتاس ۇلت ء(تىلى، ءدىنى، ءدىلى ءبىر) ەكەندىگى ونىڭ قالىپتاسقان مەنتاليتەتىنەن كورىنىپ تۇرۋى ءتيىس. ەلىمىزدەگى بۇگىنگى ەتنوستار ساناسىندا دا بۇل شارالار ناقتىلىقتى ورناتىپ، سىيلاستىق پەن دوستىق سەزىمدى كۇشەيتىپ ء(بارىمىزدىڭ تەگىمىز ءبىر، ءبىرتۇتاس تاريحى بار باۋىرلاس حالىقتارمىز دەگەن ويدى تەرەڭدەتە تۇسەدى), كەڭ اقپاراتتىق ماعۇلمات الۋ كوزىنە اينالارى ءسوزسىز.
وسىلايشا عالامدىق تسيفرلىق كەلەشەكتە (global digital future) ءبىز ءوز ورنىمىزدى ايشىقتاپ، بارلىق ەتنوستار مەملەكەتقۇراۋشى قازاق ۇلتىنىڭ جانىنا بىرىگەدى، ءبىرتۇتاس ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى جۇزەگە اسادى.
جالپى ءبىلىم بەرەتىن پاندەردى وقىتۋ بويىنشا مەملەكەتتىك ءبىلىم ستاندارتتارى سياقتى، ۇرپاق تاربيەسىندە دە قازاقستاندىق تاربيە ستاندارتىنىڭ قاجەتتىلىگى سەزىلەدى.
وسى ايتىلعانداردان نەگىزگى ءتۇيىن، توقەتەر وي - جاس ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي بەيىمدەلگەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى دارىپتەۋدىڭ كونتسەپتسياسىن (تۇجىرىمداماسىن) دايىنداۋ قاجەت. ايتالىق ولار، مەكتەپكە دەيىنگى تاربيە ساتىسى، باستاۋىش ءبىلىم دەڭگەيى، نەگىزگى-ورتا ءبىلىم دەڭگەيى جانە جوعارعى ءبىلىم بەرۋ دەڭگەيلەرىن قامتيتىن 4 دەڭگەيلى دارىستەردەن تۇرادى.
عالىمدار قازاق حالقىنىڭ شىنايى كەلبەتى، سالتى مەن ءداستۇرى قاي دەڭگەيدە وقىتىلۋى ءتيىس ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، 11 كلاستى بىتىرگەن جانە ۋنيۆەرسيتەتتى اياقتاپ، ماماندىق يەسى بولىپ شىققان ازاماتتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن دارىپتەلگەن، تولىققان زاماناۋي بولمىسىن عىلىمي تۇرعىدان بەلگىلەپ، وسىلايشا دايىندالعان كونتسەپتسيانىڭ نەگىزىندە ءار دەڭگەي ءۇشىن قوسىمشا كۋرستىڭ باعدارلاماسى (4 باعدارلاما) جاساقتالادى.
ناتيجەسىندە، وقىتۋ تىلىنە قاراماستان 3-21 جاس ارالىعىنداعى قازاقستاندىقتار ۇلتتىق قۇندىلىقتار نەگىزىنەن ۇزدىكسىز جۇيەلى ءدارىس الادى، جاھاندىق ءداۋىردىڭ سىن-قاتەرلەرىنە دايىن جاستاردىڭ قاتارى كوبەيەدى.
ەگىلگەن ءداننىڭ ساباعى كوتەرىلىپ، جاسىل جەلەككە اينالىپ، شىرىندى جەمىسىن بەرۋى بىرنەشە جىلداردى قاجەت ەتەدى. سول سياقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەي وتىرىپ، وركەنيەت كوشىنەن قالماي دامۋدىڭ العىشارتتارىن قالىپتاستىرۋدى دا بۇگىننەن باستاعان ابزال، بۇل ۋاقىت كۇتتىرمەيتىن ءىس.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ
قوعام قايراتكەرى, قانىبەك جۇماشەۆ
2021 جىل، 20.01.2021, «ەگەمەن قازاقستان» گازەتى
