Qurmetti dostar!
Ótkennen sabaq alyp, órkenıet jolynan taımaı, alǵa qaraı damý - bizdiń paryzymyz. Osy jolda qoǵamdy jeńiske jeteleıtin bir ǵana týra jol bar - ol Ulttyq qundylyqtar negizinde jasaqtalǵan ıdeologııa.
Nazaryńyzǵa 2021 jyldyń 20-qańtarynda "Egemen Qazaqstan" gazetinde jaryq kórgen maqalamdy usynamyn.
"ıfrlyq keleshek jáne ulttyq qundylyqtar"
Tarıhı taǵylymy men tektilik tórkini tereńderden tin tartatyn qabyrǵaly qazaq halqynyń ǵasyrlar qoınaýynan urpaqtan-urpaqqa mıras bolyp jetken ulttyq qundylyqtaryn zamanaýı bilim júıesiniń barlyq deńgeıine engizýdiń mán-mańyzy týraly men buryn da jazǵanmyn («Ana tili» gazeti 30.09.2020). Bul rette adamzat aqyl-oıynyń dáýirlegen búgingi órkenıet óresinde ıfrlyq tehnologııalardy tıimdi paıdalana bilýdiń aıryqsha mańyzyn eskergen jón.
Búgingi tańda QR Úkimetiniń ıfrlyq keńistikti damytý baǵdarlamasynyń óz maqsat-mindetteri bar, onyń túpki negizi - halyqtyń ómir súrý deńgeıin kóterý, memlekettik qyzmetterge qoljetimdiligin arttyrý. Árıne, zamanaýı ıfrlyq tehnologııalardyń ozyq úlgileriniń (IT-baǵdarlamalar, IT-quraldar jáne t.s.s.) órkenıetti elderden bizdiń qoǵamdyq ómirimizge kirigýiniń jyldamdyǵy kóz ilestirmeıdi: keshe ǵana tanystyrylymy ótken týyndylar - búgin qoǵam koldanysynda. Al olardyń búkil áleýetin nemese zalal-zardabyn zerdeleýge ýaqyt ta, múmkindik te joq.
ıfrlaný dáýirinde qoǵamda týyndaıtyn arazdyqtan, óshpendilik pen jalǵan aqparattan saqtana bilý óte mańyzdy, al áleýmettik jeliler búginde sanqıly úgit-nasıhattyń taıtalas alańyna aınalǵanyn kórip otyrmyz. Mysaly, qazir Eýropa elderi áleýmettik jelilerdegi aqıqattan alshaq jatqan, túrli saıası múddelerdi kózdegen jalǵan aqparattarǵa qarsy turýdyń syndarly strategııasyn jasaqtaýda.
Biz talpynys jasap otyrǵan ǵalamdyq ıfrlyq keleshekte basqa memlekettiń baılyǵyna (tabıǵı jáne adamı) degen qyzyǵýshylyq, ıagnı kóz suǵyn qadaý esh báseńdemeıdi, kerisinshe kúsheıe túsedi. Endeshe, erkindigi men egemendigin enshilegenine bıyl bar bolǵany otyz jyl ǵana tolǵaly otyrǵan damýshy jas memleketimiz árdaıym ózgelerdiń ekonomıkalyq, saıası nemese dinı qyzyǵýshylyqtarynyń nysanynda bolatyny aıdan anyq. Ǵalamdyq aqparat aıdynyndaǵy "shabýyldardan", óz qundylyqtaryńdy joǵaltyp alý qaýpi kúsheıe túsedi. Sondyqtan lokaldy, ár salada qorǵaný beketterin qurǵannan góri, birtutas ulttyq qorǵaný strategııasyn júzege asyrý qajet. Ol strategııa Ulttyq qundylyqtarǵa negizdelýi tıis.
Óziniń tili, tarıhy, mádenıeti men ádebıeti, salt-dástúri men ulttyq bolmysyn qyzǵyshtaı qorǵap, urpaǵyn bıik rýhta tárbıelemeıtin el ózgeniń qundylyqtaryna baǵynyshty bolady. Bul qaǵıda ıfrlyq damý men ıfrlyk kúres dáýirinde ózekti bola túsedi, sondyqtan ulttyq qundylyqtardy kirshiksiz saqtaý jolynda ult pen urpaq sanasyn tarbıeleý ǵana keleshekte ultty qorǵaıtyn qalqan bolyp qala bermek.
Jahandanýdyń bir ereksheligi – eńbek mıgranttarynyń memleketter arasynda emin-erkin qozǵalýynda, olardyń ekonomıkalyq damýǵa tikeleı oń áserin ekonomıst-ǵalymdar ótken ǵasyrda-aq dáleldep qoıǵan. Jyldan-jylǵa bul proess kúsheıetin bolady, onyń ishinde bizdiń elimizde jumysshy/qyzmetshi mamandaryna degen tapshylyq aıqyn sezilýde. Al sol qonys aýdarýshylar ózderimen birge ózge jurttyń, ortanyń ádet-ǵurpy men salt-dástúrin ala keledi emes pe?! Saıyp kelgende, olardyń eldegi qalyptasqan ustanymdar men qoǵamdyq ómirge tezirek assımılııaııalanýy (enýi, kirigýi) oryndy bolar edi. Óıtpegende, memleket quraýshy tıtýldyq (jetekshi) ulttyń salty men dástúrlerine «ózindik ózgeshe kózqarasy» bar ekinshi jaqtyń qalyptasýy (otbasy qundylyqtary ózgeshe, birjynysty nekelerdi qoldaýshylar jáne t.s.s.) qoǵamda «dúnıetanymdyq daǵdarys» ákelýi ábden múmkin. Mundaı úderis qazir Eýropa elderinde (mysaly, Franııada) júrip te jatyr.
QR Prezıdenti Q.K.Toqaev «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda «Ekonomıkalyq, áleýmettik, ekologııalyq, bıologııalyq jáne basqa da qaterlerge qosa, jer júzine jaǵymsyz ıdeologııalyq vırýstar da jaıylyp keledi. Jahandaný kezinde el jat jurttyń yqpalyna beısanaly túrde ilesip ketkenin ańǵarmaıdy. Basqasha aıtqanda, májbúrlikten emes, sanasynyń ýlanýy arqyly óz erkimen torǵa túsedi. Sondyqtan, jańa zamannyń jaqsy-jamanyn ekshep, artyqshylyqtaryn boıǵa sińirýmen qatar, tamyrymyzdy berik saqtaýymyz qajet. Ulttyq bolmysymyzdan, tól mádenıetimiz ben salt-dástúrimizden ajyrap qalmaý – barlyq órkenıetter mıdaı aralasqan alasapyranda jutylyp ketpeýdiń birden bir kepili», - dep, ulttyq qundylyqtar – eldigimizdiń, táýelsizdigimizdiń birden-bir tuǵyry, urpaqtan urpaqqa qalatyn eń asyl amanatymyz degen óreli oıdy ortaǵa salady.
Ulttyq qundylyqtardy dáripteýge kelsek, ár aımaq jadynda qalǵanyn jańǵyrtyp, ataqty tulǵalaryn ózinshe áspettep júr. Al uly Abaıdyń týyndylaryna qosymsha Máshhur Júsiptiń, Beket Atanyń, Shákárimniń, Qojabergen jyraýdyń, Qashaǵannyń jáne t.b. uly dala danalarynyń ulaǵattary men muralary da barsha qazaqqa ortaq dúnıeler ekenin, olardy óńirlik sıpattan ulttyq deńgeıge kótersek utatynymyzdyń kóp bolatynyn eskermeı júrmiz.
Endeshe qazaq halqynyń ata-babalardan mura bolyp qalǵan shynaıy, gýmanıstik ıdeıalarǵa toly fılosofııasy, birlik pen yntymaqty meńzegen, adaldyqty tý etken salty men dástúrlerin, búgingi kúnniń «jahandyq qabyqtarynan» tazartyp, taza kúıinde, ıaǵnı qazaqtyń shynaıy mentalıtetine saı jerlerin, eshbir etnostyń múddesin kemsitpeı úgitteýdi, túsindirýdi kúsheıtýimiz kerek degen oı keledi (Qazaq halqy degen kim? Ol tarıhı qalaı qalyptasty? Minezi men ómirlik fılosofııasy qandaı? Salt-dástúrleriniń máni men maǵynasy qandaı? Jáne t.b.).
Sonymen, qazaqstandyq qoǵam azamatynyń qundylyqtarmen sýsyndaǵan kelbeti qandaı?
Qazaq halqy – Altaı men Manǵystaýǵa, Alataý men Qyzyljarǵa deıingi keń-baıtaq daladaǵy birtutas ult (tili, dini, dili bir) ekendigi onyń qalyptasqan MENTALITETINEN kórinip turýy tıis. Elimizdegi búgingi etnostar sanasynda da bul sharalar naqtylyqty ornatyp, syılastyq pen dostyq sezimdi kúsheıtip (bárimizdiń tegimiz bir, birtutas tarıhy bar baýyrlas halyqtarmyz degen oıdy tereńdete túsedi), keń aqparattyq maǵulmat alý kózine aınalary sózsiz.
Osylaısha ǵalamdyq ıfrlyq keleshekte (global digital future) biz óz ornymyzdy aıshyqtap, barlyq etnostar memleketquraýshy qazaq ultynyń janyna birigedi, birtutas ulttyń qalyptasýy júzege asady.
Jalpy bilim beretin pánderdi oqytý boıynsha memlekettik bilim standarttary sııaqty, urpaq tárbıesinde de qazaqstandyq TÁRBIE STANDARTYNYŃ qajettiligi seziledi.
Osy aıtylǵandardan negizgi túıin, toqeter oı - jas erekshelikterine qaraı beıimdelgen Ulttyq qundylyqtardy dáripteýdiń Konepııasyn (Tujyrymdamasyn) daıyndaý qajet. Aıtalyq olar, mektepke deıingi tárbıe satysy, bastaýysh bilim deńgeıi, negizgi-orta bilim deńgeıi jáne joǵarǵy bilim berý deńgeılerin qamtıtyn 4 deńgeıli dáristerden turady.
Ǵalymdar qazaq halqynyń shynaıy kelbeti, salty men dástúri qaı deńgeıde oqytylýy tıis ekenin eskere otyryp, 11 klasty bitirgen jáne Ýnıversıtetti aıaqtap, mamandyq ıesi bolyp shyqqan azamattyń ulttyq qundylyqtarmen dáriptelgen, tolyqqan zamanaýı Bolmysyn ǵylymı turǵydan belgilep, osylaısha daıyndalǵan Konepııanyń negizinde ár deńgeı úshin qosymsha kýrstyń baǵdarlamasy (4 baǵdarlama) jasaqtalady.
Nátıjesinde, oqytý tiline qaramastan 3-21 jas aralyǵyndaǵy qazaqstandyqtar ulttyq qundylyqtar negizinen úzdiksiz júıeli dáris alady, jahandyq dáýirdiń syn-qáterlerine daıyn jastardyń qatary kóbeıedi.
Egilgen dánniń sabaǵy kóterilip, jasyl jelekke aınalyp, shyryndy jemisin berýi birneshe jyldardy qajet etedi. Sol sııaqty ulttyq qundylyqtarymyzdy dáripteı otyryp, órkenıet kóshinen qalmaı damýdyń alǵysharttaryn qalyptastyrýdy da búginnen bastaǵan abzal, bul ýaqyt kúttirmeıtin is.
Qazaqstan Respýblıkasynyń
qoǵam qaıratkeri, Qanybek Jumashev
2021 jyl, 20.01.2021, «Egemen Qazaqstan» gazeti
