Qūrmettı dostar!
Ötkennen sabaq alyp, örkeniet jolynan taimai, alǧa qarai damu - bızdıŋ paryzymyz. Osy jolda qoǧamdy jeŋıske jeteleitın bır ǧana tura jol bar - ol Ūlttyq qūndylyqtar negızınde jasaqtalǧan ideologiia.
Nazaryŋyzǧa 2021 jyldyŋ 20-qaŋtarynda "Egemen Qazaqstan" gazetınde jaryq körgen maqalamdy ūsynamyn.
"Sifrlyq keleşek jäne ūlttyq qūndylyqtar"
Tarihi taǧylymy men tektılık törkını tereŋderden tın tartatyn qabyrǧaly qazaq halqynyŋ ǧasyrlar qoinauynan ūrpaqtan-ūrpaqqa miras bolyp jetken ūlttyq qūndylyqtaryn zamanaui bılım jüiesınıŋ barlyq deŋgeiıne engızudıŋ män-maŋyzy turaly men būryn da jazǧanmyn («Ana tılı» gazetı 30.09.2020). Būl rette adamzat aqyl-oiynyŋ däuırlegen bügıngı örkeniet öresınde sifrlyq tehnologiialardy tiımdı paidalana bıludıŋ airyqşa maŋyzyn eskergen jön.
Bügıngı taŋda QR Ükımetınıŋ sifrlyq keŋıstıktı damytu baǧdarlamasynyŋ öz maqsat-mındetterı bar, onyŋ tüpkı negızı - halyqtyŋ ömır süru deŋgeiın köteru, memlekettık qyzmetterge qoljetımdılıgın arttyru. Ärine, zamanaui sifrlyq tehnologiialardyŋ ozyq ülgılerınıŋ (IT-baǧdarlamalar, IT-qūraldar jäne t.s.s.) örkeniettı elderden bızdıŋ qoǧamdyq ömırımızge kırıguınıŋ jyldamdyǧy köz ılestırmeidı: keşe ǧana tanystyrylymy ötken tuyndylar - bügın qoǧam koldanysynda. Al olardyŋ bükıl äleuetın nemese zalal-zardabyn zerdeleuge uaqyt ta, mümkındık te joq.
Sifrlanu däuırınde qoǧamda tuyndaityn arazdyqtan, öşpendılık pen jalǧan aqparattan saqtana bılu öte maŋyzdy, al äleumettık jelıler bügınde sanqily ügıt-nasihattyŋ taitalas alaŋyna ainalǧanyn körıp otyrmyz. Mysaly, qazır Europa elderı äleumettık jelılerdegı aqiqattan alşaq jatqan, türlı saiasi müddelerdı közdegen jalǧan aqparattarǧa qarsy tūrudyŋ syndarly strategiiasyn jasaqtauda.
Bız talpynys jasap otyrǧan ǧalamdyq sifrlyq keleşekte basqa memlekettıŋ bailyǧyna (tabiǧi jäne adami) degen qyzyǧuşylyq, iagni köz sūǧyn qadau eş bäseŋdemeidı, kerısınşe küşeie tüsedı. Endeşe, erkındıgı men egemendıgın enşılegenıne biyl bar bolǧany otyz jyl ǧana tolǧaly otyrǧan damuşy jas memleketımız ärdaiym özgelerdıŋ ekonomikalyq, saiasi nemese dıni qyzyǧuşylyqtarynyŋ nysanynda bolatyny aidan anyq. Ǧalamdyq aqparat aidynyndaǧy "şabuyldardan", öz qūndylyqtaryŋdy joǧaltyp alu qaupı küşeie tüsedı. Sondyqtan lokaldy, är salada qorǧanu beketterın qūrǧannan görı, bırtūtas ūlttyq qorǧanu strategiiasyn jüzege asyru qajet. Ol strategiia Ūlttyq qūndylyqtarǧa negızdeluı tiıs.
Özınıŋ tılı, tarihy, mädenietı men ädebietı, salt-dästürı men ūlttyq bolmysyn qyzǧyştai qorǧap, ūrpaǧyn biık ruhta tärbielemeitın el özgenıŋ qūndylyqtaryna baǧynyşty bolady. Būl qaǧida sifrlyq damu men sifrlyk küres däuırınde özektı bola tüsedı, sondyqtan ūlttyq qūndylyqtardy kırşıksız saqtau jolynda ūlt pen ūrpaq sanasyn tarbieleu ǧana keleşekte ūltty qorǧaityn qalqan bolyp qala bermek.
Jahandanudyŋ bır erekşelıgı – eŋbek migranttarynyŋ memleketter arasynda emın-erkın qozǧaluynda, olardyŋ ekonomikalyq damuǧa tıkelei oŋ äserın ekonomist-ǧalymdar ötken ǧasyrda-aq däleldep qoiǧan. Jyldan-jylǧa būl prosess küşeietın bolady, onyŋ ışınde bızdıŋ elımızde jūmysşy/qyzmetşı mamandaryna degen tapşylyq aiqyn sezılude. Al sol qonys audaruşylar özderımen bırge özge jūrttyŋ, ortanyŋ ädet-ǧūrpy men salt-dästürın ala keledı emes pe?! Saiyp kelgende, olardyŋ eldegı qalyptasqan ūstanymdar men qoǧamdyq ömırge tezırek assimiliiasiialanuy (enuı, kırıguı) oryndy bolar edı. Öitpegende, memleket qūrauşy tituldyq (jetekşı) ūlttyŋ salty men dästürlerıne «özındık özgeşe közqarasy» bar ekınşı jaqtyŋ qalyptasuy (otbasy qūndylyqtary özgeşe, bırjynysty nekelerdı qoldauşylar jäne t.s.s.) qoǧamda «dünietanymdyq daǧdarys» äkeluı äbden mümkın. Mūndai üderıs qazır Europa elderınde (mysaly, Fransiiada) jürıp te jatyr.
QR Prezidentı Q.K.Toqaev «Täuelsızdık bärınen qymbat» atty maqalasynda «Ekonomikalyq, äleumettık, ekologiialyq, biologiialyq jäne basqa da qaterlerge qosa, jer jüzıne jaǧymsyz ideologiialyq virustar da jaiylyp keledı. Jahandanu kezınde el jat jūrttyŋ yqpalyna beisanaly türde ılesıp ketkenın aŋǧarmaidy. Basqaşa aitqanda, mäjbürlıkten emes, sanasynyŋ ulanuy arqyly öz erkımen torǧa tüsedı. Sondyqtan, jaŋa zamannyŋ jaqsy-jamanyn ekşep, artyqşylyqtaryn boiǧa sıŋırumen qatar, tamyrymyzdy berık saqtauymyz qajet. Ūlttyq bolmysymyzdan, töl mädenietımız ben salt-dästürımızden ajyrap qalmau – barlyq örkenietter midai aralasqan alasapyranda jūtylyp ketpeudıŋ bırden bır kepılı», - dep, ūlttyq qūndylyqtar – eldıgımızdıŋ, täuelsızdıgımızdıŋ bırden-bır tūǧyry, ūrpaqtan ūrpaqqa qalatyn eŋ asyl amanatymyz degen örelı oidy ortaǧa salady.
Ūlttyq qūndylyqtardy därıpteuge kelsek, är aimaq jadynda qalǧanyn jaŋǧyrtyp, ataqty tūlǧalaryn özınşe äspettep jür. Al ūly Abaidyŋ tuyndylaryna qosymşa Mäşhūr Jüsıptıŋ, Beket Atanyŋ, Şäkärımnıŋ, Qojabergen jyraudyŋ, Qaşaǧannyŋ jäne t.b. ūly dala danalarynyŋ ūlaǧattary men mūralary da barşa qazaqqa ortaq dünieler ekenın, olardy öŋırlık sipattan ūlttyq deŋgeige kötersek ūtatynymyzdyŋ köp bolatynyn eskermei jürmız.
Endeşe qazaq halqynyŋ ata-babalardan mūra bolyp qalǧan şynaiy, gumanistık ideialarǧa toly filosofiiasy, bırlık pen yntymaqty meŋzegen, adaldyqty tu etken salty men dästürlerın, bügıngı künnıŋ «jahandyq qabyqtarynan» tazartyp, taza küiınde, iaǧni qazaqtyŋ şynaiy mentalitetıne sai jerlerın, eşbır etnostyŋ müddesın kemsıtpei ügıtteudı, tüsındırudı küşeituımız kerek degen oi keledı (Qazaq halqy degen kım? Ol tarihi qalai qalyptasty? Mınezı men ömırlık filosofiiasy qandai? Salt-dästürlerınıŋ mänı men maǧynasy qandai? Jäne t.b.).
Sonymen, qazaqstandyq qoǧam azamatynyŋ qūndylyqtarmen susyndaǧan kelbetı qandai?
Qazaq halqy – Altai men Manǧystauǧa, Alatau men Qyzyljarǧa deiıngı keŋ-baitaq daladaǧy bırtūtas ūlt (tılı, dını, dılı bır) ekendıgı onyŋ qalyptasqan MENTALİTETINEN körınıp tūruy tiıs. Elımızdegı bügıngı etnostar sanasynda da būl şaralar naqtylyqty ornatyp, syilastyq pen dostyq sezımdı küşeitıp (bärımızdıŋ tegımız bır, bırtūtas tarihy bar bauyrlas halyqtarmyz degen oidy tereŋdete tüsedı), keŋ aqparattyq maǧūlmat alu közıne ainalary sözsız.
Osylaişa ǧalamdyq sifrlyq keleşekte (global digital future) bız öz ornymyzdy aişyqtap, barlyq etnostar memleketqūrauşy qazaq ūltynyŋ janyna bırıgedı, bırtūtas ūlttyŋ qalyptasuy jüzege asady.
Jalpy bılım beretın pänderdı oqytu boiynşa memlekettık bılım standarttary siiaqty, ūrpaq tärbiesınde de qazaqstandyq TÄRBİE STANDARTYNYŊ qajettılıgı sezıledı.
Osy aitylǧandardan negızgı tüiın, toqeter oi - jas erekşelıkterıne qarai beiımdelgen Ūlttyq qūndylyqtardy därıpteudıŋ Konsepsiiasyn (Tūjyrymdamasyn) daiyndau qajet. Aitalyq olar, mektepke deiıngı tärbie satysy, bastauyş bılım deŋgeiı, negızgı-orta bılım deŋgeiı jäne joǧarǧy bılım beru deŋgeilerın qamtityn 4 deŋgeilı därısterden tūrady.
Ǧalymdar qazaq halqynyŋ şynaiy kelbetı, salty men dästürı qai deŋgeide oqytyluy tiıs ekenın eskere otyryp, 11 klasty bıtırgen jäne Universitettı aiaqtap, mamandyq iesı bolyp şyqqan azamattyŋ ūlttyq qūndylyqtarmen därıptelgen, tolyqqan zamanaui Bolmysyn ǧylymi tūrǧydan belgılep, osylaişa daiyndalǧan Konsepsiianyŋ negızınde är deŋgei üşın qosymşa kurstyŋ baǧdarlamasy (4 baǧdarlama) jasaqtalady.
Nätijesınde, oqytu tılıne qaramastan 3-21 jas aralyǧyndaǧy qazaqstandyqtar ūlttyq qūndylyqtar negızınen üzdıksız jüielı därıs alady, jahandyq däuırdıŋ syn-qäterlerıne daiyn jastardyŋ qatary köbeiedı.
Egılgen dännıŋ sabaǧy köterılıp, jasyl jelekke ainalyp, şyryndy jemısın beruı bırneşe jyldardy qajet etedı. Sol siiaqty ūlttyq qūndylyqtarymyzdy därıptei otyryp, örkeniet köşınen qalmai damudyŋ alǧyşarttaryn qalyptastyrudy da bügınnen bastaǧan abzal, būl uaqyt küttırmeitın ıs.
Qazaqstan Respublikasynyŋ
qoǧam qairatkerı, Qanybek Jūmaşev
2021 jyl, 20.01.2021, «Egemen Qazaqstan» gazetı
